«Maliyyə və uçot».-2015.-№1.-S 36-43.
Beynəlxalq təcrübədə idxal-ixrac əməliyyatlarına
valyuta nəzarətinin
həyata keçirilməsi xüsusiyyətləri və Azərbaycanda bu təcrübənin tətbiqi imkanları
Ş.E. Əzizov,
ADİU-nun dissertantı
E-mail:
shamil.ezizov@socar.az
Açar sözlər: dünya iqtisadiyyatı, valyuta tənzimlənməsi, beynəlxalq iqtisadi inteqrasiya
Dünya iqtisadiyyatının inkişafı göstərir ki, müasir qloballaşma şəraitində dünya maliyyə sisteminin ayrı-
ayrı ölkələrin iqtisadiyyatına təsiri istənilən ölkənin iqtisadiyyatında maliyyə-valyuta tərkib hissəsinin
müstəsnalığını nəzərə almaqla keyfiyyətcə yeni səviyyədə həyata keçirilir. Buna görə də ölkənin xarici ticarət
əlaqələrinin tənzimlənməsində, milli iqtisadi təhlükəsizliyin təmin olunmasında və s. maliyyə-valyuta alətlərinə
və onların istifadəsi xüsusiyyətlərinə mühüm yer verilir. Ölkənin valyuta tənzimlənməsi və valyuta nəzarətinin
səmərəliliyinə о zaman nail olunur ki, ölkənin iqtisadi inkişafınin və onun bank sisteminin dayanıqlılıq
səviyyəsi, pul-kredit valyuta siyasətinin effektivliyi təmin olunsun. Eləcə də bu, dövlətin dünya maliyyə
böhranlarına
qarşı durmaq qabiliyyəti ilə qorunub-saxlanır və irimiqyaslı kapitalın ölkədən və iqtisadiyyatın real
sektorundan çıxaraq xaricə axıb getməsinin qarşısının alınmasından əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır.
Beynəlxalq və dövlətlərarası saziş və müqavilələr dövlətlərin iqtisadi, eləcə də valyuta siyasətinin
məqsədlərinə nail olmaq üçün istifadə etdikləri metod, vasitə və alətlərin spektrinə müəyyən məhdudiyyətlər
qoyur. Münasibətlərin dövlətlərarası valyuta tənzimlənməsində beynəlxalq amil çox böyük əhəmiyyətə
malikdir. İlk növbədə, beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin qloballaşması, kapitalın yüksək mobilliyi şəraitində
milli iqtisadiyyatların qarşılıqlı əlaqə və təsirinin artımı ilə əlaqədardır.
Valyuta tənzimlənməsi və valyuta nəzarətinin qarşılıqlı əlaqəli, uyğunlaşdırılmış vahid sisteminin
yaradılmasında əlavə çətinlikləri nəzərdən keçirilən bu münasibətlərin kompleks xarakterə malik olması yaradır.
Valyuta münasibətlərinin, xüsusilə idxal-ixrac əlaqələri sahəsində valyuta münasibətlərinin dövlət
tənzimlənməsinə sistemli yanaşmanın olmaması əhəmiyyətli dərəcədə xarici investisiyaların alınmaması
nəticəsində meydana çıxan maddi itkilərə bağlıdır.
Valyuta tənzimlənməsi və nəzarəti sahəsindəki xarici ölkələrin təcrübəsi onu göstərir ki, valyuta
münasibətlərinin daxili valyuta bazarının inkişafı, dövlətin aktiv tənzimləyici kimi iştirakı və müvəkkil orqanlar
tərəfindən valyuta əməliyyatları üzərində səmərəli nəzarət olduğu halda baş verir. Bundan əlavə, qlobal və
regional maliyyə böhranları dalğalarının tez-tez təkrarlandığı müasir dövrdə hər bir dövlətin mühüm iqtisadi
tənzimləmə vasitələrinin, valyuta əməliyyatlarının, xüsusilə idxal-ixrac əməliyyatları üzərində valyuta nəzarəti
və onun mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi aktual bir məsələyə çevrilmişdir. Valyuta tənzimlənməsi və valyuta
nəzarəti sisteminin səmərəliliyi milli valyutanın dayanıqlılığının təmin olunmasının, maliyyə-kredit sisteminin
və maliyyə bazarının sabitliyinin, ölkədə investisiya mühitinin formalaşmasının, beynəlxalq iqtisadi
inteqrasiyanın inkişafının ən mühüm amillərindəndir.
Belə bir şəraitdə idxal-ixrac əməliyyatlarına valyuta nəzarətinin təkmilləşdirilməsi problemlərinə həsr
edilmiş tədqiqat işinin aktuallığı əhəmiyyətli dərəcədə artır.
Əsas sözlər: xarici iqtisadi fəaliyyətin qloballaşması, valyuta vəsaitilərinin repatriasiyası, valyuta nəzarəti
mexanizmi. Xarici iqtisadi fəaliyyətin qloballaşması şəraitində beynəlxalq
[səh. 36-37]
təcrübədə valyuta
tənzimlənməsinin əsas xüsusiyyətlərindən və onun inkişafının prioritet tendensiyalarından biri bu fəaliyyətin
liberallaşdırılması olmuşdur.
Bu müddəa həm bu sahədə tədqiqat aparan iqtisadçı alimlərin tədqiqatları, [3, s. 58; 4, s. 17- 26] həm də
inkişaf etmiş ölkələrin təsərrüfat təcrübəsi ilə təsdiq olunur: məsələn, 1970-80-ci illərdə valyuta nəzarətinin
kifayət qədər sərt metodlarını tətbiq edən Fransa və İtaliya sonralar bu metodları əhəmiyyətli dərəcədə
yumşaltdılar. Bundan əlavə qeyd etmək lazımdır ki, II Dünya müharibəsindən sonrakı dövr, ümumiyyətlə,
inkişaf etmiş ölkələrin əksəriyyəti üçün idxal-ixrac əməliyyatları üzərində valyuta nəzarətinin sərtləşdirilməsi ilə
xarakterizə olunurdu. Məsələn, 1940-50-ci illərdə İtaliyada mövcud olan qaydaya əsasən idxal-ixrac
əməliyyatlarından əldə edilən bütün valyuta vəsaitləri mütləq surətdə Valyuta Əməliyyatları üzrə İtaliya
Bürosuna satılaraq, milli valyutaya konvertasiya edilməli idi. AFR-də ölkə vətəndaşları və əcnəbilər arasında
əmlakla bağlı əməliyyatlara qadağalar mövcud idi; valyutanın hərəkəti, idxal-ixrac əməliyyatlarının
aparılmasına isə xüsusi icazə tələb olunurdu. Lakin Avropa İttifaqının yaradılması nəticəsində vəziyyət
dəyişməyə başladı. Bu dəyişikliklər İttifaq ölkələrinin iqtisadi vəziyyətinin tədricən bərabərləşməsi; idxal-ixrac
əməliyyatlarının maksimal səviyyədə unifikasiyası və valyuta nəzarəti orqan və agentləri arasında dəqiq
qarşılıqlı əlaqənin qurulması ilə əlaqədar idi.
Hazırkı dövrdə ayrı-ayrı ölkələrdə ixracdan əldə olunan gəlirlərin alınması və onların ixracatçı ölkəyə
vaxtlı-vaxtinda qaytarılmasında nəzarət tətbiq olunur. İxracdan əldə olunan valyuta vəsaitlərinin vaxtlı-vaxtinda
ölkəyə qaytarılması üzərində xüsusilə sərt nəzarət Böyük Britaniyada həyata keçirilir. Xəzinədarlıq tərəfindən
valyuta vəsaitlərinin repatriasiyasının maksimal müddəti 6 ay təşkil edir. Bu müddətin artırılması yalnız xüsusi
icazənin alınması, yaxud misal üçün dövlət təminatlı ixrac kreditləri üzrə əmtəələrin təqdim olunması hallarında
mümkündür.
Malların ixracından
əldə olunan valyuta vəsaitlərinin mütləq satışı (konvertasiyası) Irlandiya və İsveçdə
də mövcuddur. Burada əldə olunan valyuta vəsaitləri müvəkkil banklardan birinə satış üçün təklif olunmalıdır.
Belçika, İsveçrə, Portuqaliyada isə ixracdan əldə olunan valyuta vəsaitləri istənilən məqsədlər üçün istifadə
oluna bilər, hətta xaricdə də saxlanıla bilər. [6, s. 24]
Şərqi Avropa ölkələri üçün də bu proseslər xarakterikdir. Məsələn, əgər Macarıstanda ixracdan əldə
olunan valyuta sərbəst dönərli valyuta şəklində əldə olunursa, bu zaman valyuta vəsaitləri daxil olduğu
müddətdən etibarən 8 gün ərzində müvəkkil edilmiş banka təhvil verilməli və milli valyutaya (forintə)
çevrilməlidir. Həmçinin əksinə, əgər qeyri-rezidentlər tərəfindən ixracdan əldə olunmuş gəlirlər milli
valyutadadırsa, bu vəsaitlər müvəkkil bankların xüsusi xarici ticarət hesablarında yerləşdirilərək, milli valyutaya
konvertasiya olunmaya bilər. Həmin vəsaitlər digər ölkələrdən alınan əmtəə və xidmətlərin ödənilməsi və yaxud
firmaların əməliyyat xərclərinin ödənilməsi üçün istifadə oluna bilər. Ayrıca hallarda ixracatçılar valyuta
vəsaitlərini müəyyən olunmuş müddət ərzində qaytarmalıdırlar. Məsələn, Bolqarıstanda bu vəsaitlər 1 ay
müddətində, Polşada isə 2 ay ərzində repatriasiya olunur. Həmçinin bu vəsaitlər banklararası valyuta bazarında
satıla bilər. Rezidentlər hesablarındakı vəsaitlərin qalıqlarını azad şəkildə, öz istədikləri kimi istifadə edə bilərlər
(Rumıniya). Digər ölkələrdə isə (Macarıstan) mallarının yüklənilməsi vaxtından etibarən ixracdan gələn valyuta
vəsaitlərinin repatriasiyası müddətləri üzrə məhdudiyyətlər mövcud deyil. Lakin bu halda xarici ticarət
fəaliyyəti ilə məşğul olan müəssisələr həmin ölkənin (bu halda Macanstanm) Mərkəzi Bankına bu ixrac
əməliyyatları üzrə ödənilməmiş tədiyyə tələbnamələrini əks etdirən hesabları təqdim etməlidirlər.
Taylandda mallarin ixracından əldə olunan vəsaitlər həmin malların yüklənmə tarixindən 180 gün ərzində
qaytarılmalıdır. Ixracatçılar bu valyuta gəlirlərini müvəkkil bankların hesablarına onların alındığı gündən
etibarən 15 gün ərzində köçürməlidirlər (ixracatçıların bu valyuta vəsaitlərini xarici öhdəliklərinin ödənilməsi
[səh. 37-38]
üçün istifadə edilməsi hüququna malik olduqları hallar istisna olmaqla).
Bundan başqa, beynəlxalq müqavilələr bağlanarkən bəzi yerli valyutalarla bağlı problemlər meydana çıxa
bilər. Fransa alıcısına satılan mal avro ilə, Qvatemala alıcısına satılan mal isə kvetsal ilə ödənilə bilər. Bu zaman
sonuncu halda amerikalı satıcı satdığı mala görə ödəmələri qəbul etməyə bilər. Çünki sonradan Qvatemalanın
Mərkəzi Bankında ABŞ dolları ilə vəsaitlərin olmaması səbəbindən kvetsalların ABŞ dollarlarına mübadiləsi ilə
problemlərin meydana çıxması istisna olunmur.
Cənub-Şərqi Asiya ölkələrinin milli valyutalarının kursu onların əsas ticarət partnyorlarının milli
valyutalarının səbətinə nisbətən müəyyən olunur. Eyni zamanda bir sıra ölkələrdə xüsusi bir qayda mövcuddur.
Bu qaydaya əsasən ixrac əməliyyatları üzrə valyuta vəsaitləri müəyyən olunmuş valyutalar üzrə həyata
keçirilməlidir (məsələn, Filippində): Avstraliya dolları, Bəhreyn dinarı, ABŞ dolları, avro və s. Filippinin
Mərkəzi Bankı tərəfindən qəbul oluna biləcək valyuta kimi elan olunan valyutalarda. Bəzi ölkələrdə (məsələn,
Sinqapurda) Haiti, İraq, Liviya və digər ölkələrin rezidentlərinin maliyyə aktivləri bloklaşdırılmışdır.
İndoneziya, Malayziya və digərlərində İsrail, Yuqoslaviya və milli təhlükəsizliyin təmin olunması
məqsədilə BMT-nin ticarət embarqosu qoyduğu ölkələrin məhsullarının idxalı qadağan olunmuşdur. İxrac
əmtəələrinin bir sıra kateqoriyaları ABŞ, Kanada, Norveç və Aİ ölkələrində lisenziyalaşdırma, kvotalaşdırma və
digər qeyri-tarif məhdudiyyətlərinə məruz qalır.
Cənub-Şərqi Asiya ölkələrinin idxal əməliyyatlarını xarakterizə edərkən qeyd etmək lazımdır ki, bu
ölkələrdə mövcud valyuta nəzarəti mexanizmi daha sərtdir. Bunu da öz növbəsində proteksionist siyasətin
tədbirlərindən biri kimi nəzərdən keçirmək olar. Eyni zamanda bəzi ölkələr azad ticarət zonaları üçün ümumi
güzəştli tariflərin müəyyən olunması haqda sazişlərə tərəfdaş çıxırlar, məsələn, Sinqapurda.
Idxal rejimi 3 kateqoriya əmtəələrdən ibarət ola bilər:
1)
azad şəkildə ölkəyə gətirilən;
2)
tənzimlənən;
3)
qadağan olunan.
Birinci kateqoriyaya aid olan əmtəələr üzrə tələbnamələr müvəkkil banklar tərəfindən mərkəzi bankların
və ya digər dövlət orqanlarının icazəsi olmadan yerinə yetirilir. İkinci kateqoriya malların idxalı zamanı
Mərkəzi Bankın icazəsi tələb olunur. Üçüncü kateqoriyaya aid olan əmtəələrə mövcud qanunvericiliyə əsasən
idxal edilə bilməyən və ödəmələri bank sistemi vasitəsilə alınan xarici valyutada nəzərdə tutulmayan əmtəələr
(xüsusən ABŞ dolları ilə olmayan hesablaşmalarda və ya konsiqnasiyalı əsaslarla idxal zamanı) aiddir.
Ayrı-ayrı hallarda ölkə ərazisinə gətirilən əmtəə idxalının məbləğinin limitləşdirilməsi ilə bağlı
məhdudiyyətlər mövcud ola bilər (Filippin). Belə ki, Filippində dəyəri 500 ABŞ dollarından yuxarı məbləğdə
olan əmtəələrin idxalı zamanı əmtəələr yüklənməmişdən əvvəl xüsusi təftişdən keçirilməlidir. Belə ilkin nəzarət,
misal üçün Indoneziyaya əmtəələrin idxalı zamanı həyata keçirilir.
Çində böyük həcmlərdə idxal olunan 12 növ əmtəə (buğda, neft, kauçuk, polad, polad prokatı və s.) üzrə
xüsusi idxalçılar institutu fəaliyyət göstərir. Bu əmtəələrin idxalının tənzimlənməsi xarici ticarətlə məşğul olan
şirkətlərin xüsusi attestasiyası yolu ilə həyata keçirilir. Bu şirkətlər 12 əmtəə üzrə sahəvi idxal-ixrac
assosiasiyalarının
üzvləri olmalıdırlar. Şirkətlərin fəaliyyəti üzərində nəzarət Çində analoji məhsullara rəqabət
təhlükəsi
yaradan bu və ya digər əmtəənin əsaslandırılmamış kəskin şəkildə idxalının həcminin artırilmasına yol
verilməməsi vasitəsilə həyata keçirilir. Bütün digər əmtəələrin idxalı isə müstəqil xarici
iqtisadi fəaliyyətlə
məşğul olmaq hüququna malik olan istənilən xarici ticarət şirkətləri tərəfindən həyata keçirilə bilər. Hindistanda
da idxal-ixrac əməliyyatlarının tənzimlənməsi bütövlükdə ölkə üzrə mərkəzləşdirilmiş formada
reqlamentləşdirilir. [5, s. 131]
İdxal-ixrac əməliyyatları üzərində valyuta nəzarətinin liberallaşdırılmasına 1947-ci ildən qüvvədə olan
Tarif və Ticarət üzrə Baş Sazişin
[səh. 38-39]
əsasında 1995-ci ildə Ümumdünya Ticarət Təşkilatının
yaradılması ilə əhəmiyyətli təkan verildi. Buna ÜTT təşkilatının üzvlərinə daha əlverişli rejimin yaradılması;
ticarət siyasətinin açıqlığı; idxal-ixrac əməliyyatları üzrə ticari mübahisələrin həlli və s. üzrə müəyyən etdiyi
əsas prinsiplər şərait yaradırdı.
Lakin bununla yanaşı xüsusilə bu və ya digər ölkələr üçün çətin dövrlərdə sərt valyuta tənzimlənməsinə
geri qayıtmaq halları da dəfələrlə müşahidə olunmuşdu. Belə ki, 1982-d ildə İtaliyada beynəlxalq valyuta
bazarında liranın vəziyyətinin ağırlaşması ilə əlaqədar idxal depozitləri sistemi tətbiq olunmuşdu. Avrozonaya
daxil olduqdan sonra isə kapitalın hərəkətinin məhdudlaşdırılmaması rejiminə qayıtmaq haqda müzakirələr
meydana çıxdı. Son zamanlar isə bütün Avropa İttifaqı ölkələrində avronun dünya valyuta bazarında
mövqeyinin zəifləməsi ilə əlaqədar sərt valyuta tənzimlənməsi rejiminə qayıtmaq haqda fikirlər yenidən
aktuallaşmışdır. Fransa, İtaliya və digər ölkələr sərt valyuta tənzimlənməsinin uzunmüddətli mərhələlərini
keçmişlər. Bu mərhələlər əsnasında proseslərin üzərində informasiya nəzarətinin bütün elementləri tam
dəqiqliklə işlənib hazırlanmış və valyuta bazarında fəaliyyətin qaydaları sərt surətdə təlqin edilirdi. Faktiki
olaraq bütün inkişaf etmiş ölkələr üçün cinayət yolu ilə əldə edilmiş kapitalların «yuyulması» üzərində nəzarətin
kəskin şəkildə gücləndirilməsi də xarakterik bir cəhətdir. Amma praktiki olaraq hər gün dünya iqtisadiyyatı
miqyasında kapitalın spekulyativ hərəkətinə 1 trilyon ABŞ dollarından çox vəsait cəlb olunur, bu da gün ərzində
satılan əmtəə və xidmətlərin dəyərindən 30 dəfə çoxdur. Dünya ticarətində dövr edən hər ABŞ dollarına maliyyə
sferasında 30-40 ABŞ dolları düşür. [93] Bununla yanaşı, 23 inkişaf etmiş ölkənin birgə fondu tərəfindən
spekulyativ-möhtəkir əməliyyatlara qarşı mübarizəyə hər gün 15-20 mlrd. ABŞ dolları ayrıla bilir. Buna görə də
milli maliyyə bazarları
spekulyativ kapitalın qarşısında müdafiəsiz, aciz qalırlar.
Beləliklə, bir çox inkişaf etmiş ölkələr valyuta tənzimlənməsinin liberallaşdırılmasına və məzənnənin
azad formalaşmasına kapitalın hərəkəti zamanı valyutaların tam konvertasiyasına və məhdudiyyətlərin aradan
qaldırılmasına keçərək təkamül yolu ilə yalnız 1980-ci illərdə gəlib çatmaları tam əsaslı bir müddəa kimi
görünür.
Lakin valyuta nəzarətinin təkamül yolu ilə liberallaşdırılması tərəfinə ümumi meyl etməsi
tendensiyalarına baxmayaraq, valyuta nəzarətinin hələ kifayət qədər uzun perspektiv üçün tətbiqi və qorunub
saxlanılması da tam əsaslandırılmış görünür. Bundan başqa, BVF-nin əsasnaməsinə əsasən valyuta nəzarətinin
tətbiqinə, xüsusilə idxal-ixrac əməliyyatlarının həyata keçirilməsi zamanı çirkli pulların yuyulması və kapital
axının qarşısının alınması məqsədilə yol verilə bilər.
1997-a ildə Şengen müqaviləsi bağlandı və bu müqaviləyə əsasən Aİ-nin 15 ölkəsindən 13-ü (Böyük
Britaniya və İrlandiya istisna olmaqla) xarici iqtisadi fəaliyyətdə ən güzəştli rejim müəyyən etdilər. [6, s. 24]
Bu qaydalara əsasən idxal-ixrac əməliyyatları üzərində nəzarəti uyğun nazirliklərin tövsiyələri ilə
fəaliyyət göstərən müvəkkil vasitəçilər (mərkəzi banklar, maliyyə nazirlikləri, deviz (valyuta) bankları) həyata
keçirirlər. Bəzi ölkələrdə xarici ticarət sferasında əməliyyatlara nəzarət edən və xüsusi lisenziyalar verən xüsusi
idarələr (İtaliyada - Valyuta Əməliyyatlarının İtaliya Byusoru, İsveçrədə - Federal Şura, İsveçdə - Milli Şura,
Belçika və Lüksemburqda - Belçika-Lüksemburq İnzibati Komissiyası və s.) yaradıldı. Bu zaman gömrük
orqanları mühüm rola malik oldular.
Şərqi Avropa ölkələrində valyuta münasibətlərinin tənzimlənməsi, adətən, mərkəzi banklar, maliyyə
nazirlikləri, eləcə də valyuta əməliyyatlarının
aparılması üzrə müvəkkil edilmiş uyğun nazirliklər və
kommersiya bankları tərəfindən həyata keçirilir. Maliyyə Nazirlikləri və mərkəzi banklar uyğun olaraq ümumi
və fərdi lisenziyalar verirlər.
Bununla yanaşı, bütün beynəlxalq sövdələşmələrin əsasında alıcı və satıcı arasında əmtəə və xidmətlərin
alqı-satqı müqavilələri durduğu üçün nəzarət bu müqavilələrin mahiyyətinin
[səh. 39-40]
həm ödəmənin
müddət, forma və ölçüləri üzrə, həm də müqavilədə göstərilən əmtəə və ya xidmətin keyfiyyəti və kəmiyyəti
üzrə görülən işlərin faktiki vəziyyətinə uyğunluğunun müəyyənləşdirilməsindən ibarətdir. Bundan əlavə,
beynəlxalq sənədləşdirilmiş sövdələşmələrin həyata keçirilməsi üzrə vahid standartlar mövcuddur.
Qərbi Avropa ölkələrində, eləcə də ABŞ və Yaponiyada ixraca nəzarət uyğun ölkələrin qanunvericiliyinə
əsasən həyata keçirilir. Həm ayrı-ayrı ölkələr, həm də ayrica seçilmiş əmtəələr üzrə məhdudiyyətlər tətbiq oluna
bilər. Lakin, adətən, əksər ölkələrdə əmtəələrin ixracı azad rejimdə həyata keçirilir. Bu, əsasən, Avropa
İttifaqına üzv olan ölkələr üçün daha xarakterikdir. Bu ölkələrin ixraca nəzarət sahəsindəki valyuta siyasəti
məhsul, məmulat və əmtəələrin maksimum səviyyədə ölkə hüdudlarından kənara çıxarılmasının
stimullaşdırılmasına yönəldilmişdir. Ona görə də bu siyasət minimum məhdudiyyətlərlə həyata keçirilir. İri
həcmdə əmtəələr fərdi firmalar və dövlət ticarət şirkətləri tərəfindən ölkədən kənara çıxarılır. İstehsalçıların
məhsullarının bəzi növlərinə keyfiyyət sertifikatları verilə bilər. Bir sıra ölkələrdə müvəkkil ixracatçılar
institutları fəaliyyət göstərir. Bu institutlar bəzi əmtəə növlərinin, məsələn, toxuculuq sənayesi məhsullarının
ixracı üzrə xüsusi icazə (lisenziya) təqdim edirlər.
Digər ölkələrdə, məsələn, İsveç, Danimarka, Belçikada fərdi lisenziyaların verilməsi yolu ilə təkrar ixrac,
nadir əmtəə, о cümlədən ikili istifadə xüsusiyyətinə malik əmtəələrin ixracı da daxil olmaqla ixrac əməliyyatları
üzərində nəzarət həyata keçirilir. Lisenziya strateji təyinatlı, eləcə də kənd təsərrüfatı məhsulları, dəmir və
poladdan hazırlanmış əmtəələrin ixracı üçün tələb olunur (Belçika). İtaliya və digər ölkələrdə isə neft və neft
məhsulları, qaz, dəmir və lehimlənməmiş poladdan hazırlanmış yarımfabrikatlar, dəmir prokatı, meşə təsərrüfatı
məhsulları, kağız və karton, gübrələr və digər məhsulların daxili bazarda çatışmaması səbəbindən lisenziya tələb
olunan əmtəələrə aiddir.
İxracın maksimum səviyyədə stimullaşdırılması üçün ixracatçılara vergi güzəştləri tətbiq edilir. ABŞ-da
1984-cü ildə vergi qanunvericıliyinə əsasən ixracatçı şirkətin aktivlərinin 95%-i ixrac fəaliyyətində istifadə
edilirdisə və ya ixracdan 95% valyuta gəliri əldə olunurdusa, bu şirkətə xarici satış korporasiyası statusu
verilirdi. Bu status kompaniyaya mənfəət vergisinin ödənilməsində güzəştlər əldə etməyə imkan verir. Bu, iri
korporasiyalara formal bölmələr hesabına ABŞ-ın gömrük ərazisinin hüdudlarından kənarda qız müəssisələri
yaratmağa və əlavə gəlir əldə etməyə imkan verir. Bununla yanaşı, ayrı-ayrı ölkələrdə, məsələn, Yaponiyada
ixrac əməliyyatlarına
əhəmiyyətli məhdudiyyətlər tətbiq olunurdu. 1993-cü ildə bir sıra toxuculuq sənayesi
məhsullarının Yaponiyadan ABŞ və Avropa İttifaqı ölkələrinə; ABŞ-a minik avtomobillərin və Avropa Ittifaqı
ölkələrinə yük maşınlarının
ixracına könüllü məhdudiyyətlər qoyuldu. Ümumilikdə Yaponiyada, təxminən 230
adda əmtəənin daxili bazarda çatışmaması və qismən qıtlığı səbəbindən lisenziyalaşdırmaya məruz qalır.
İxracatçılardan müəyyən məhsulların emalı və ya ixracı üçün Ticarət Nazirliyinin razılığı, eləcə də xaricdə
sonradan emal edilmək və təkrar ixrac məqsədilə ixrac edilən bəzi xammal məhsullarına fərdi lisenziyalar tələb
olunurdu.
Beləliklə, valyuta nəzarətinin reallaşdırılması yolu ilə birbaşa və ya dolayı şəkildə ixrac əməliyyatlarının
tənzimlənməsi həyata keçirilir.
İdxalın tənzimlənməsi zamanı əmtəənin mənşəyi olan ölkə nəzərə alınır. Bu zaman ölkənin Avropa
İttifaqına
üzvlüyü həlledici əhəmiyyətə malikdir. Avropa İttifaqına üzv olan ölkələri çərçivəsində demək olar ki,
bütün sənaye məhsullarının idxalı məhdudiyyətlərsiz həyata keçirilir. Məhdudiyyətlərin ən çoxu əksər Şərqi
Avropa ölkələrində tətbiq olunur. Fərdi lisenziyalar əsasında xarici ticarət əlaqələri qurulan xüsusi ölkələr
qrupuna Hindistan, Çin, Koreya, Rusiya və digər MDB ölkələri də aid edilir. Ayrıca əmtəələr üçün idxal
gömrük rüsumları rejimi tətbiq olunur. Avropa İttifaqına üzv olmayan digər ölkələrdən Aİ-nin Vahid Kənd
Təsərrüfatı Siyasətinin təsirinə məruz qalan əksər məhsullara inzibati maneələri əvəz
[səh. 40-41]
edən müxtəlif
idxal rüsumları tətbiq olunur. Aİ-nin digər ölkələri ilə yanaşı, bir sıra ölkələrdə Aİ-yə üzv olmayan ölkələrdən
bir sıra toxuculuq sənayesi məhsullarına kvotalar tətbiq olunur.
İdxal müqavilələri üzrə ödəmələr xarici hesabın milli valyutada kreditləşdirilməsi yolu ilə (qeyd etmək
lazımdır ki, bu zaman valyuta daxili valyuta bazarında alınır), ya da bu ölkədə yaxud xaricdə valyuta hesabının
debetləşdirilməsi yolu ilə həyata keçirilir (Fransa, İtaliya). Bu zaman idxal üzrə ödəmələr, adətən, tənzimlənmir.
Ödəmə kredit kartı vasitəsilə köçürmə, borc və ya tələbnamələrin kompensasiyası, eləcə də nağd pulla həyata
keçirilə bilər. Əgər müqavilənin şərtlərində nəzərdə tutulubsa, banklar avans ödəmələri apara bilərlər.
Əksər ölkələr üçün idxalın strukturu, əsasən, xammal məhsulları ilə, yəni neft, qaz, ağac materialları,
polad, silah, radioötürücü texnika və s. ilə təmsil olunur. Neft və neft məhsullarına ildə bir dəfə və ya 6 ayda bir
dəfə ümumi kvotalar müəyyən edilir. Bu qayda ikitərəfli kvotalar fəaliyyət göstərən və ya xüsusi rejim haqda
saziş imzalanan ölkələr istisna olmaqla bütün ölkələrə aiddir (Fransa, Yaponiya və s.). Kəmiyyət
məhdudiyyətlərinə məruz qalan əmtəələrin idxalı üçün lisenziya tələb olunur.
Bəzi ölkələrdə, məsələn, Finlandiyada Çindən idxal olunan bütün əmtəələrə lisenziya tələb olunur.
Avropanın qabaqcıl ölkələri ilə müqayisədə Yaponiyada idxala nəzarət daha sərtdir. Burada idxal
məhdudiyyətlərinə məruz qalan və dövlət ticarəti, milli təhlükəsizlik, səhiyyə ilə bağlı olan 77 növdə əmtəənin
ölkəyə gətirilməsi məhdudlaşdırılmışdır. Belə əmtəələrin Yaponiyaya gətirilməsi üçün idxalçılar idxal kvotası
sertifikatı alırlar.
Ayrı-ayrı ölkələr, məsələn: İsveç, Yaponiya, Norveç və digər dövlətlər müəyyən əmtəələrin idxalı üzrə
inhisarçı hüquqa malikdir. Bu əmtəələrə spirtli içkilər, bəzi kənd təsərrüfatı məhsulları, tütün və s. aiddir.
İdxalın tənzimlənməsi müəyyən ölkə üçün antidempinq qiyməti ilə olan əmtəə paketləri ilə ticarətə tam və ya
qismən embarqonun tətbiqi vasitəsilə həyata keçirilir (ABŞ). İdxalın tənzimlənməsi üçün gömrük rüsumlarının
müxtəlif növləri istifadə olunur. ABŞ-da 1930-cu ildə qəbul edilən və daha sonralar bir sıra dəyişikliklər əlavə
edilən Tarif haqqmda qanuna əsasən güzəştli, preferensial (adətən, sıfır dərəcəli) və digər tarif dərəcələri
müəyyənləşdirilmişdir.
Ölkədən kapital axını probleminə gəldikdə isə bu haqda onu qeyd etmək lazımdır ki, kapital axını
məhdudlaşdırılması üzrə tədbirlərə xaricdə investisiyaların lisenziyalaşdırılması; bəzi investisiya növlərinin
qadağan olunması və ya məhdudlaşdırılması; kapital axınının maüyyənləşdirilməsinə məhdudiyyətlərin tətbiqi,
eləcə də bir sıra ilkin şərtlərin formalaşdırılması aiddir. Bu tədbirlər daha çox valyuta nəzarəti vasitəsilə
reallaşdırılır. 1996-cı ilin birinci yarısınadək kapitalın beynəlxalq hərəkəti ilə bağlı olan əməliyyatlar üzrə
məhdudiyyətlər BVF-ə üzv olan əksər ölkələrdə mövcud idi. Eyni zamanda inkişaf etmiş ölkələrdə kapital
axınının liberallaşdırılması prosesi davam edir.
Bu ölkələrin kapitalın
axını ilə əlaqədar əməliyyatların tənzimlənməsi təcrübəsi Azərbaycan üçün
müəyyən maraq kəsb edir. İlk növbədə, 1960-1970-ci illərdə bir sıra inkişaf etmiş ölkələrin kapital ixracın
maliyyələşdirilməsini xarici mənbələrə yönəltməklə kapital axınının tədiyyə balansına mənfi təsirini
məhdudlaşdırmaq cəhdlərinə diqqət yetirmək lazımdır. Qeyd edək ki, bu tədbirlər ABŞ-da nisbətən
müvəffəqiyyətli, Böyük Britaniyada isə daha az müvəffəqiyyətli olmuşdur. Lakin bu tədbirlər arasında ən
təsirliləri birbaşa investisiyalar formasında kapital axınının dövlət tərəfindən dəstəklənməsi üzrə tədbirlərdir.
Bunlara investorların informasiya və texniki baxımdan dəstəklənməsi (xarici partnyorların axtarılmasına kömək
göstərilmək, xaricdə işgüzar missiyaların təşkili; biznes-planlarının hazırlanması, investisiya layihələrinin
reallaşdırılması), fərdi investisiyaların maliyyələşdirilməsi (kapitalda iştirak: vergi güzəştlərinin tətbiq edilməsi,
kreditləşdirmə), eləcə də onların sığortası aiddir. [2, s. 62] Həmçinin bu tədbirlərin tətbiq olunması praktikasının
təhlili onların əmtəə və xidmətlərin ixracin, eləcə də strateji cəhətdən əhəmiyyətli
[səh. 41-42]
idxalın
stimullaşdırılması yönümlü valyuta nəzarəti tədbirləri ilə mütləq şəkildə əlaqələndirilməsi zəruriyyətini üzə
çıxardı. Tədqiqatçıların da qeyd etdiyi kimi: «Valyuta siyasətinin istiqamətləri və formalar ölkənin valyuta
iqtisadi vəziyyəti, dünya təsərrüfatı və beynəlxalq valyuta sisteminin təkamülü ilə müəyyən edilir». [1, s. 270]
Beləliklə, gördüyümüz kimi, Azərbaycan Respublikasında idxal-ixrac əməliyyatları üzrə əldə olunan
valyuta vəsaitlərinin satılması (konvertasiyası) üzrə tələblər bütövlükdə beynəlxalq praktikaya zidd deyil. Həm
də valyuta nəzarətinin bu istiqaməti son nəticədə dövlətə ölkədə xarici valyuta kütləsinin həcmini tənzimləməyə
və beləliklə də, makroiqtisadi proseslərə təsir göstərməyə imkan verir.
Beləliklə, valyuta nəzarətinin əsas istiqamətləri, idxal-ixrac əməliyyatları
üzərində nəzarət mexanizmi,
onun ayrı-ayrı məhdudlaşdırıcı tədbirlərinin müxtəlif ölkələrdə müəyyən fərqli cəhətlərinin mövcudluğu bu
ölkələrin sosial- iqtisadi inkişafının vəziyyəti, onların sənayesinin və digər sahələrinin dünya təsərrüfatına və
beynəlxalq əmək bölgüsündə yeri, eləcə də bu ölkələrin özündə idxalın və ixracın spesifik xüsusiyyətlərindən
asılıdır.
Eyni zamanda bütövlükdə bazar şəraitində xarici ticarətin sərt inzibati tənzimlənməsi rejiminin yol
verilməməsi şərtinə baxmayaraq, sivilizasiyalı bazar münasibətləri inkişaf etdikcə valyuta nəzarətinin təkamülü
ərəfəsində onun liberallaşdırılmasını daha çox nisbi hesab etmək olar. Belə ki, ayrı-ayrı makro və mikroiqtisadi
proseslərdəki dəyişikliklər əsnasında ayrı-ayrı dövrlərdə valyuta nəzarətinin gücləndirilməsi obyektiv
zəruriyyətə çevrilir. Bu tədbirlər onun həm mikro, həm də makro səviyyədə səmərəliliyinin yüksəldilməsi
məqsədilə həyata keçirilməlidir.
ƏDƏBİYYAT
1.
Vəliyev D.Ə. Azərbaycanın qlobal iqtisadiyyata inteqrasiyası. Monoqrafiya. Bakı, Adiloğlu
nəşriyyatı, 2008, səh. 270.
2.
Вулатов А. «Вывоз капитала из России: вопросы регулирования» // «Вопросы экономики»,
№ 3,1998, стр. 55-64, стр. 62.
3.
Косарев П.П. «Валютный контроль за экспортно-импортными операциями в период
перехода к рыночным отношениям». Диссертация по присуждению ученой степени
кандидата экономических наук по специальности 08.00.10. М.: 2000, стр. 58.
4.
Мельников В.Н. О развитии системы валютного регулирования и валютного контроля в
РФ на современном этапе // Деньги и кредит Вопросы валютного регулирования //
Экономист. 1999. № 3. - С.17-26.
5.
Савон И.В. «Тамосенно-тарифное регулирование как протекционистский инструмент
региональной экономической политики», диссертация к.э.н. Ростов-на-Дону, 1997, стр.131.
6.
Федосеев К.А. «Валютный контроль за экспортно-импортными операциями в
уполномоченном банке России», автореферат диссертации к.э.н. -М., 1998. стр. 24.
[səh. 42-
43]
Ш.Э. Азизов
Особенности проведения валютного контроля над экспортно-импортными
операциями в международной практики и возможности применения
данной практики в Азербайджане
РЕЗЮМЕ
Развитие мировой экономики показывает, что в современных условиях глобализации влияние
мировой финансовой системы на экономику отдельных стран отражается в экономике любой страны на
качественно новом уровне, с учётом уникальности финансово-валютного составного компонента
экономики данной страны. Поэтому, в регулировании внешнеторговых: отношений страны, обеспечении
национальной экономической безопастности и т.д. уделяется особое внимание на финансого-валютные
инструменты и особенности их применения. С этой точки зрения, в статье, исследуется опыт многих
развитых, развивающихся и постсоветских стран в сфере валютного регулирования и валютного
контроля на разных этапах развития их экономики. В статье, также исследуются возможности
применения этой практики в Азербайджане, с учётом особенностей развития национальной экономики.
S.E. Azizov
The Features of the currency control over export-import operations in the
international practice and the possibility this practice in Azerbaijan
SUMMARY
The development of the world economy shows that in the current conditions of globalization, the impact
of the global financial system on the economies of the individual countries is reflected in the economy of any
country on a new level, taking into consideration the uniqueness of the financial exchange component of the
economy of this country. Therefore, it is paid a special attention to the financia-currency instruments and the
main features of their application in the regulating foreign trade relations of the country, assuring national
economic safety and etc. From this perspective this article studies the experience of many developed,
developing and post-Soviet countries in the field of currency control and currency regulation at different stages
of the deveploment of their economies. It is also, studied in the article the possibilities of applying this practice
in Azerbaijan taking into account the regulations of the deveploment of the national economy.
Dostları ilə paylaş: |