АМЕА-nın Xəbərləri (biologiya və tibb elmləri), cild 68, №3, səh. 184-188 (2013)
184
Beynin Şərti Reflektor Fəaliyyətinin Emosiogen Tənzimlənməsində
Serotoninergik Sisteminin Sinaptik Mexanizmləri
X.Y.İsmayılova, A.L.Cəlilova
AMEA A.İ.Qarayev adına Fiziologiya İnstitutu, Şərif-zadə küç.2, Bakı AZ 1100, Azərbaycan; E-mail:
Hismailova@azdata.net
Serotoninin presinaptik sinir hüceyrələrinə geri qaytarılmasının selektiv inhibitoru olan fluoksetini
qəbul etmiş heyvanlar “davranış kontrast” modelində müsbət-emosional və mənfi-emosional təsirlər
şəraitlərində şərti reaksiyanın icrasında baş verən müvafiq dəyişilmələr qeyd olunur. Belə ki, qida
miqdarının kəskin azalması şəraitində reaksiya sürətinin zəifləməsi fonunda şərti reaksiyanın icra
olunmaması (frustrasiya) və eləcə də davranış parametrlərinin (qruminq, şaquli) sayının artması
emosional gərginliyin güclənməsi ilə təşkil olunur. Mənfi-emosional vəziyyətinin fonunda alınan
həyəcanlılıq mexanizmlərində fluoksetinin sinaptik dəlikdə serotoninin qatılığının artmasına və
serotoninergik sisteminin 5-NT1A və 5-NT2A reseptorlarının fəallaşmasına təsiri güman edilir.
Açar sözlər: “davranış kontrast” modeli, müsbət-emosional və mənfi-emosional vəziyyətlər, fluoksetin, şərti
reflektor qida reaksiyası
GİRİŞ
Məlumdur ki, serotonin (5-NT) emosional
vəziyyətlərin tənzimlənməsində, hərəki fəaliyyətdə,
qida davranışında, təcavüzda və s. mühüm rol
oynayır. Bununla yanaşı, 5-NT mərkəzi
neyromediator kimi göstərilir və onun mübadiləsi
zamanı alınan pozuntular psixi pozuntularının və
digər vəziyyətlərinin (patoloji həyəcanlıq, sinir
anoreksiya, bulemiya və s.) əsasını təşkil edir.
Göstərilib ki, monoaminlərin, bilavasitə,
serotoninin çatışmazlığı mərkəzi sinir sisteminin
neyronlarında sinaptik ötürmənin pozulmasına
gətirir və həyəcanlıq vəziyyətini formalaşdırır
(Шишкина и др., 2006). Bununla əlaqədar olaraq,
həyəcanlılığın neyrokimyəvi mexanizmlərinin
tədqiqi ilə bağlı olan təcrübələr, əsas etibarilə,
psixotrop preparatların yeridilməsindən sonra intakt
heyvanların davranışının analizinə
əsaslanır
(Rolgers, Cole, 1994). Müalicə praktikasında
istifadə olunan bir çox anksiolitiklərin və
antidepressantların təsiri serotonin neyrotrans-
missiyasının yüksəldilməsinə yönəldilmişdir.
Digər tərəfdən, məlumdur ki, 5-NT qida ilə
daxil olan aminturşusu- triptofandan əmələ gəlir və
sinaptik dəliyə ifraz olunandan sonra aktiv geri
nəqliyyata, sonra isə oksidləşdirici dezaminləşməyə
məruz qalır. Sinaptik dəliklərdən monoaminləri
çıxartmaq qabiliyyətinə malik olan bütün
preparatlar, adətən, neyromediatorların miqdarını
artırmaqla, onların fəaliyyətini gücləndirir (Шутов,
Быстрова, 2008). Belə ki, serotoninin intrasinaptik
mübadiləsinə müdaxilə edən preparatların arasında
aparıcı rol fluoksetinə verilir (Wong et al., 2005).
Preparat spesifik zülal olan serotonin daşıyıcısı ilə
birləşərək selektiv qabiliyyəti ilə serotoninin
presinaptik sinir hüceyrələrinə geri qaytarılması
prosesini blokada edir və bu öz tərəfindən, sinaptik
dəlikdə neyromediatorun miqdarını artırır.
Təxminən bir saatdan sonra fluoksetin beynin
müxtəlif
şöbələrində ekstrahüceyrələrinin
serotoninin səviyyəsini artırır (Шишкина, 2007).
Beləliklə, işin əsas məqsədi – beynin şərti reflektor
fəaliyyətinin emosiogen tənzimlənməsində 5-NT-
ergik sistemin sinaptik mexanizmlərini
öyrənməkdən ibarət olmuşdur.
MATERİAL VƏ METODLAR
Təcrübələr çəkisi 200-220 q olan 18 yetkin
erkək sıçovullar üzərində aparılmışdır. Müxtəlif
emosional vəziyyətləri yaratmaq üçün “davranış
kontrast” eksperimental kamera üsulundan istifadə
olunur. Start və məqsədli şöbələrdən ibarət olan bu
kamerada erkək sıçovullar üzərində şərti reflektor
qida reaksiyasının (ŞRQR) təlimi aparılmışdır.
Təlim yaratmaq üçün istifadə olunan hazırki
metodun üstün cəhəti ondan ibarətdir ki,
heyvanların ilkin bədən çəkisinin 10%-ini
itirməsinə baxmayaraq qida motivasiyasını sabit
səviyyədə saxlamağa imkan verir. Sabit qida
motivasiyası şəraitində saxlanılan heyvanlar
kameranın start şöbəsinə yerləşdirilir və onlarda
məqsədli şöbəsində yerləşən rəfə doğru qaçma şərti
refleksi yaradılır. Heyvanlar hər gün 5 dəfə
yüyürməyə məruz edilmişdir. Vərdişin qazanılma
səviyyəsi şərti reaksiyanın icra olunmasının ümumi
vaxtının dəyişməsi ilə müəyyən edilmişdir. Bütün
proseduraya 1 dəqiqə ayrılmışdır. Heyvanlarda qida
Beynin Şərti Reflektor Fəaliyyətinin
185
əsasında (50 mq çörək) şərti reaksiya əmələ
gəldikdən sonra (1-ci mərhələ), eyni modallı
möhkəmləndirmə şəraitində müxtəlif emosional
vəziyyətləri (mənfi və müsbət) meydana gətirmək
üçün qidanın miqdarını 500 mq qədər artırılmış (2-
ci mərhələ) və sonra yenidən 50 mq qədər
azaldılmışdır (3-cü mərhələ).
“Davranış kontrastı”modelində qidanın
miqdarının kəskin dəyişilməsi (azalması və artması)
ilə bağlı olaraq ŞRQR –nın yerinə yetirmə vaxtının
dəyişməsinə gətirir. Buna yerinə yetirilən reflektor
reaksiyanın sürətinin dəyişilməsi, heyvanlarda
verilən qıcığa qarşı reaktivliyin dəyişilməsinin
göstəricisi kimi baxılır. Bunun əsas səbəbi
heyvanlarda emosional vəziyyətin dəyişilməsidir.
Bu emosiyaların informasiya nəzəriyyəsinə əsasən
(Cимонов, 1981), alınan təcrübələrdə qida
miqdarının kəskin şəkildə azaldılması şəraitində
ŞRQR–ın icra olunmasının ləngimə dərəcəsi
müəyyən şəraitində heyvanlarda gərginlik halının
yaranmasına gətirib çıxarır və bu mənfi-emosional
hal kimi qəbul edilə bilər (Хананашвили,
1981). Bundan fərqli olaraq, qida miqdarının kəskin
artırılması şəraitində reaksiya sürətinin artmasına
emosional-müsbət durumun davranış təzahürü kimi
baxmaq olar.
Aparılan tədqiqatlarda ŞRQR–nın gedişini
müşayət edən davranış reaksiyalarının
komponentlərinin: heyvanın kameranın məqsədli
bölməsində rəfə doğru yaxınlaşmaları zamanı, eləcə
də, qruminq (qaşınma, yalama və yuyunmaların),
rearing (şaquli) və ŞRQR–nın icra olunmaması
(frustrasiya) sayları vizual olaraq qeyd edilmişdir.
Heyvanlarda qida əsasında (50 mq çörək) şərti
reaksiya əmələ gəldikdən sonra, onlara fluoksetin
(25 mq/kq) zond ilə mədəyə yeridilib və 1 saatdan
sonra möhkəmləndirici stimulun ehtimalından aslı
olaraq yaranmış müxtəlif emosional vəziyyətlərə
preparatın təsiri öyrənilib. Təcrübələrin
nəticələrarası fərqlərin etibarlılığı Studentin t-
kriterisi üzrə aparılıb.
NƏTİCƏLƏR VƏ ONLARIN MÜZAKİRƏSİ
Hazırki metodun vacib şərtlərindən biri təlimin
ilkin dövrü uzun müddətli olmamasıdır (5 qaçış
olmaqla, 5gün). Təlimin sonuna yaxın reaksiyanın
icra etmə müddəti ilkin səviyyədən 30%-dən çox
olmamaqla azalmalıdır. Belə ki, həmin göstəricinin
minimum səviyyəyə kimi endirilməsi şəraitində
qidanın miqdarının artırılması ilə qaçışın
davametmə müddətinin sonrakı qısaldılması
mümkün olmazdı
(Семенова, 1982).
1-ci seriyada alınan nəticələr göstərir ki,
heyvanlarda qida qıcıqlandırıcısına qarşı (50 mq
çörək-tədqiqatın 1-ci mərhələsi) şərti refleksin icra
olunma müddəti orta hesabla 15-18 san təşkil
etmişdir. Qida qıcıqlandırıcısının miqdarının kəskin
şəkildə artması şəraitində (500 mq - 2-ci mərhələ)
heyvanlarda ŞRQR–nın ümumi icra olunma
müddəti azalaraq orta hesabla 9-11 san təşkil edir.
Təcrübənin 3-cü mərhələsində qidanın miqdarının
kəskin azalması şəraitində isə (50 mq), ŞRQR–nın
ümumi icra olunma müddəti tədqiqatın 1-ci
mərhələsində qeydə alınan ilkin müddətdən
fərqlənməmişdir (18-30san).
Təcrübələrin 2-ci seriyasında heyvanlarda qida
əsasında (50 mq çörək) şərti reaksiya əmələ
gəldikdən sonra onlarda möhkəmləndirici stimulun
etimalından asılı olaraq şərti reaksiyanın icra
olunmasına fluoksitenin təsiri öyrənilib. Preparat
təcrübənin 1-ci mərhələsində (50 mq) şərti refleksin
ümumi icra olunma müddəti orta hesabla 20-23 san
təşkil etmişdir. 2-ci mərhələdə qidanın miqdarının
kəskin artırılması (500 mq) şəraitində ŞRQR –nın
ümumi icra olunma müddəti 11-15 san, təcrübənin
3-cü mərhələsində isə fluoksetin fonunda qidanın
miqdarının kəskin azalması şəraitində (50mq)
ŞRQR –nın ümumi icra olunma müddəti 22-43 san
təşkil etmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, kontrol
heyvanlardan fərqli olaraq, fluoksetin fonunda
alınan reaksiyanın zəifləməsi 16-18 qaçışdan
başlayır və sonra reaksiyanın ümumiyyətlə icra
olunmaması (frustrasiya) qeyd olunur (Şəkil 1).
Bununla bərabər, təcrübə heyvanlarda kontrol
heyvanlardan fərqli olaraq davranış reaksiyasının
parametrlərinin güclənməsi (qruminq 8-9, şaquli 4-
5 və 3-4 frustrasiya reaksiyalar) aşkar edilib. Başqa
sözlə fluoksetin fonunda qidanın miqdarının kəskin
azaldılması zamanı alınan frustrasiya reaksiyası,
eləcə də davranış proseslərinin parametrlərinin
artması ilə müşahidə olunur (Şəkil 2). Bu kimi
proseslərin güclənməsi vasitəsilə emosional
gərginliyin güclənməsi müşahidə olunur.
Təcrübələrdən alınan göstəricilər əsasında belə
bir nəticəyə gəlmək olar ki, fluoksetinin fonunda
qidanın miqdarının kəskin azaldılması şəraitində
yaranan emosional gərginlik reaksiyasının icra
olunma müddətinin uzanması, eləcə də frustrasiya
və davranış reaksiyalarının komponentlərinin
güclənməsi müşahidə olunur. Güman edilir ki,
sıçovullarda ŞRQR–nın ləngiməsi və emosional
gərginlik xüsusiyyətlərinin artması beynin 5-NT-
ergik sisteminin fəallaşmasının yüksəlməsi ilə
həyata keçir. Ədəbiyyat məlumatlarına görə,
beyində serotoninin miqdarının artması fonunda
gərginliyin yüksək olması müşahidə olunur (Сму-
левич, 2001).
İsmayılova və Cəlilova
186
Şəkil 1. “Davranış kontrast” modelində qida miqdarının dəyişməsi şəraitində ŞRQR –nın realizasiyasına
fluoksetinin təsiri. Absis– reaksiyanın zamanı (san); Ordinat –qaçışların sayı. Qara rəng – kontrol; Qırmızı
rəng – təcrübə
0
2
4
6
8
10
12
1
2
3
*
*
Şəkil 2.
“Davranış kontrast” modelində qida miqdarının dəyişməsi şəraitində davranış
reaksiyanın parametrlərinə fluoksetinin təsiri. Qara rəng – kontrol; Boz rəng – təcrübə. 1.
qruminqin sayı; 2. şaqulinin sayı; 3. frustrasiya reaksiyanın sayı. Styudentin t - kriterisi üzrə
nəticələrarası fərqlərin etibarlığı: *p<0,05
Digər tərəfdən məlumdur ki, serotoninin
presinaptik sinir hüceyrələrinə geri qaytarılması
prosesini blokada edən fluoksetinin təsir
müddətinin ilkin mərhələsində hərəki fəallığın
azalmasına, eləcə də həyacanlılıq səviyyəsinin
yüksəlməsini təstiq edən qruminq reaksiyalarının
artmasına gətirib çıxarır (Саркисова, Фоломкина,
2010). A.V. Kaluyevin (1998) mülahizələrinə görə
hərəki fəallığın azalması fonunda şaqulinin sayının
artması “axtarış strateqiyasının” saxlanılmasını
sübut edir və bu öz tərəfindən yüksək
həyacanlılığını əks etdirir. İrəli sürülən bu fikirlə
fluoksetinin təsiri altında aşağı fluoksetinin təsiri
altında hərəki fəallığının həyacanlılığın yüksək
səviyyəsinin göstəricisi olduğunu iddia edən digər
tədqiqatçılar da (Prut, Belzunq, 2003) razılaşırlar və
tədqiq olunan preparatların anksiogen xassəyə
malik malik olduğunu təsdiq edirlər. Fluoksetinin
birdəfəlik inyeksiyasının davranışa anksiogen təsiri
Borsininin (Borsini et al., 2002) icmalında da öz
əksini tapmışdır. Bununla belə, həyacanlılıq
mexanizmlərində baş beynin 5-HT-ergik siteminin
Beynin Şərti Reflektor Fəaliyyətinin
187
(Handley, Mcblune, 1993) xüsusilə də serotonin 5-
HT1A və 5-NT2A reseptorlarının da (Sharp,
Hjorth, 1992) iştirak etdiyi göstərilir. Ola bilsin ki,
fluoksetininin anksiogen effektinin mexanizmi
sinaptik delikdə neyromediatorların qatılığının
artması və 5-HT-sisteminin 5-HT1A və 5-HT2A
reseptorlarının fəallaşması ilə
əlaqədardır
(Salchner, Singeüald, 2006). Buna bənzər fikirlərə,
hərəki fəallıq mexanizmlərində 5-HT-nin ləngidici
təsiri haqqında məlumatlara da rast gəlinir (Гер-
штейн, 2000).
Digər tərəfdən də qeyd etmək lazımdır ki,
fluoksetini qəbul etmiş heyvanlar möhkəmlətmə
səviyyəsinin dəyişməsinə adekvat cavab vermələri
ilə xarakterizə olunurlar. Emosional - müsbət və
emosional - mənfi təsirlər şəraitində şərti
reaksiyanın icrasında baş verən müvafiq
dəyişikliklər qeyd olunur. Belə ki, təcrübələrimizdə
müzakirə olunan qida möhkəmənləndirilməsinin
kəskin artmasına cavab olaraq reaksiyanın sürətinin
artması ola bilsin ki, fluoksetinin anksiolitik təsiri
ilə əlaqədardır. Qida miqdarının kəskin azalması
şəraitində isə sürətinin zəiflənməsi preparatın
anksiogen təsiri təsiri ilə əlaqədar ola bilər.
Göstərilən məlumatlar fluosetinin həm anksiogen,
həm də anksiolitik təsirə malik olması haqqında
tədqiqatçıların söylədikləri fikirləri təsdiq dirlər
(Саркисова, Фоломкина, 2010).
ƏDƏBİYYAT
Герштейн Л.М., Сергутина А.В., Худоерков
Р.М. (2000) Морфохимическая характеристика
мозга крыс, генетически предрасположенных
(Август) и устойчивых (Вистар) к эмоциональ-
ному стрессу. Нейрохимия, 17(2): 135-139.
Калуев В.В. (1998). Стресс, тревожность, пове-
дение. Актуальные проблемы моделирова-
ния тревожного поведения и животных. Киев.
Саркисова К.Ю., Фоломкина А.А. (2010) Вли-
яние селективного ингибитора обратного за-
хвата серотонина флуоксетина на симптомы
депрессивного подобного поведения у крыс
линии WAG/Rij. Журн. высш. нервн. де-
ят., 60(1): 98-108.
Семенова Т.П., Ли О.Н. (1982) Методики
оценки эмоционально различных состояний у
животных М.: Деп. в ВИНИТИ, 2992-82: 6 с.
Симонов П.В. (1981) Эмоциональный мозг. М.,
Наука: 223 с.
Смулевич А.Б. (2001) Депрессии в общей ме-
дицине. М.:Медицинское информационное
агентство, 782 с.
Хананашвили М.М. (1978) Информационные
неврозы.
Л.,
Медицина: 255.
Шишкина Г.Т., Юдина А.М., Дыгало Н.Н.
(2006) Влияние флуоксетина на двигательную
активность: возможное участие дофамина.
Журн.
высш.
деят.
56(4):
523-528.
Шишкина Г.Т., Булыгина В.В., Юдина
А.М., Толстикова Н.Н., Дыгало Н.Н., Дыга-
ло Н.Н. (2007) Вовлечение серотонина поло-
сатого тела в эффекты флуоксетина на адрено-
кортикальную функцию и поведение. Росс.
физ. журн. 93(7): 769-776.
Шутов А.А., Быстрова О.В. (2008) Содержа-
ние серотонина в сыворотке крови как маркер
тяжести панических атак и эффективности их
лечения. Журнал неврологии и психиатрии
108(10): 49-54.
Borsini F., Podhorma J., Marazziti D. (2002) Do
animal models of anxiety predict anxiolytic-like
effects of antidepressants. Psychopharmacology
(Berl.) 163 (2):121-141.
Handley S.L., McBlune J.W.
(1993) Serotonin mechanisms in animal models of
anxiety. Brasil J. Med.Biol.Res.
26: 1-15.
Prut L., Belzung C.(2003) The open field as a
paradigm to measure the effects of drugs on
anxiety-like behaviours: a review. Eur. J.
Pharmacol. 463:3-33.
Rolgers R.J., Cole J.C. (1994) The elevated plus-
maze: pharmacology, methodology and ethology.
In: Ethology and Psychopharmacology. Eds S.J.
Cooper, C.A. Hendrie Chichester. John Wiley &
Son Ltd.: 9-14.
Salchner P., Singewald N. (2006) 5-HT receptor
subtypes involved in the anxiogenic- like action
and associated Fos response of acute fluoxetine
treatment in rats. Psychopharmacology, 185:282-
288.
Sharp T., Hjorth S. (1992) In Vivo Neurochemi-
cal Stydies of 5-HT1A Autoreceptor Function
Serotonin CNS Receptors and Brain Function. Ed.
P.B.Bradley et al. Oxford-New York-Seoul-
Tokyo:Pergamon Press Ltd. 85: 297.
Wong D.N., Perry K.W., Bymaster F.P. (2005)
The discovery of fluoxetine hydrochloride
(prosac). Nature Rev., 4(9): 764-774.
İsmayılova və Cəlilova
188
Синаптические Механизмы Серотонинергической Системы Мозга в Эмоциогенной Регуляции
Условнорефлекторной Деятельности
Х.Ю.Исмайлова, А.Л.Джалилова
Институт Физиологии им. А.И. Караева НАНА
У животных, получавших флуоксетин - селективный ингибитор обратного захвата серотонина преси-
наптическими окончаниями, отмечаются соответствующие изменения в исполнении условного реф-
лекса на фоне эмоционально-положительного и эмоционально-отрицательного воздействий в модели
“поведенческого контраста”. В частности, препарат на фоне резкого снижения величины пищевого
подкрепления снижает скорость выполнения условной реакции, что приводит к устранению реализа-
ции ранее сформированного навыка (фрустрация), а также к увеличению числа поведенческих пара-
метров (груминг, реаринг), что свидетельствует о повышении уровня тревожности. Предполагается,
что возможным механизмом повышения уровня тревожности, отмечаемого на фоне эмоционально-
отрицательного состояния животного, является повышение препаратом в синаптической щели кон-
центрации нейромедиатора и активация 5-НТ1А и 5-НТ2А рецепторов серотонинергической системы.
Ключевые слова: модель “поведенческого контраста”, эмоционально-положительные и эмоцио-
нально-отрицательные воздействий, флуоксетин, условнорефлекекторная реакция на пищу
Synaptic Mechanisms of Brain Serotonergic System Involved in Emotiogenic Regulation of
Conditioned Activity
Kh.Yu.Ismailova, A.L.Jalilova
Institute of Physiology named after A.I.Karaev, ANAS
In “behavioral contrast” model under emotionally-positive and emotionally-negative effects appropriate
changes in the performance of conditioning reflex were observed in animals that had received fluoxetine -
selective inhibitor of serotonin reuptake by presynaptic terminals. This drug particularly slowed the rate of
the performance in conditioning reflex when food reinforcement was reduced sharply that eliminated
realization of the formed skills (frustration), increased the number of behavioral parameters (grooming,
rearing), testifying the elevation of anxiety level. The possible mechanism of increase of anxiety level
registered under emotionally-negative state of animals is supposed to be the result of concentration increase
of the neurotransmitter in the synaptic cleft and activation of 5-HT1A and 5-HT2A receptors of
serotoninergic system.
Key words: model of "behavioral contrast", emotionally-positive and emotionally-negative effects,
fluoxetine, conditioned reflex reaction on food
Dostları ilə paylaş: |