Bibliografiya lat p65

O‘zbekistonning mashhur bibliograflari
O‘zbek bibliografiyasi uning taraqqiyoti va takomillashib
borishida, nazariyasi va amaliyotining metodologiyasini ishlab
chiqishda XX asrda yashab ijod etgan ko‘plab sharqshunos,
bibliograf va kitobshunos olimlarning xizmati katta.
Yevgeniy Karlovich Betger
 — O‘zbekistonda kutubxonachilik
ishining eng keksa avlodi, vakili sharqshunos, kitobshunos, tarixchi
va o‘lkashunos olim edi. U umrini ma’naviyat, madaniyat rivojiga
bag‘ishladi. Y. K. Betger 1887- yil 30- iyunda Òoshkentda malakali
dorixona xodimi oilasida tug‘ildi. 1905- yili Òoshkent erkaklar
gimnaziyasini tugatadi. Moskva, Gendelberg, 1914- yili Kiyev
universitetini 1- darajali diðlom bilan tugatdi. 1920 — 1924- yillarda
O‘rta Osiyo davlat universitetining sharq fakultetida to‘liq kursini
tinglash bilan birga sharq tillarini mukammal o‘rgandi. 1914- yil
kuzidan Òoshkent erkaklar gimnaziyasida rus tili va adabiyotidan
dars bera boshladi. 1915- yil Betger kutubxonachilik sohasida ish
boshladi, dastlab Rus Geografiya jamiyatining (keyinchalik
Geografik jamiyatning O‘zbekiston bo‘limi) Òurkiston bo‘limida
kutubxonachi bo‘lib ishladi va bir vaqtning o‘zida jamiyat a’zosi
sifatida, xazinachi vazifalarini bajardi. Uning xizmati bilan

---

137
kutubxona ishi jonlandi, kitoblarni joylashtirish, ularga
kartochkalar yozish, predmet katalogini tuzish ishlarini boshladi.
Kutubxona fondini olimlar yordamida 10 mingdan oshirdi.
Ayniqsa, uning fondi geografiya va tabiiy fanlarga oid o‘lkashunoslik
xarakteridagi adabiyotlar bilan boyidi, bu jihatdan Òurkiston
o‘lkasidagi boshqa kutubxonalar u bilan bellasha olmas edi.
U kitoblarni har bir kitobxonga yetkazish, targ‘ib qilish
sohasida ish olib bordi, bibliografik xizmat ko‘rsatish va bibliografiya
ishini olib borishga harakat qildi. A. V. Pankov bilan birgalikda
„1912- yil 1- oktabrdan 1914- yil 1- yanvargacha
turkistonshunoslikka oid kitoblar va maqolalarning bibliografik
ko‘rsatkichi“ni, 1917- yili „1914 — 1915- yillarda Jamiyatning
„Xabarlar“ida nashr qilingan maqolalar ko‘rsatkichi“ni tuzishdi.
1917- yil Y. K. Betger Òurkiston Xalq kutubxonasining kuzatuv
qo‘mitasi tarkibiga kiritildi, u kitob fondini saqlash va uni targ‘ib
qilish masalalari bo‘yicha faol ish olib bordi. Kasbiy malakasi
yuqoriligi va tashkilotchilik qobiliyatini hisobga olib, Òurkiston
Xalq kutubxonasini qayta tashkil etish bo‘yicha hay’at tarkibiga
kiritildi. Kutubxonachilik sohasini qayta tashkil etish bilan bog‘liq
holda Xalq maorifi komissarligidagi kutubxona bo‘limini boshqardi,
uning tashabbusi bilan Òoshkentda kutubxonachilik kurslari hamda
respublikada bolalar, maxsus va milliy kutubxonalar tashkil etildi.
Òoshkentdagi ilmiy va akademik kutubxonalar O‘rta Osiyo
birlashmasini, Markaziy bibliografiya hay’atini boshqardi,
kataloglashtirish bo‘yicha mas’uliyatli xodim, indiksator va o‘nli
jadval bo‘yicha mutaxassis sifatida o‘lka doirasidagi kutubxonachilik
ishi rahbariyati tarkibiga kirdi, kutubxona xodimlariga tegishli
masalalar bo‘yicha maslahatlar bera boshladi.
Y. Betger 1922- yildan 1931- yilga qadar Òurkiston Xalq
kutubxonasi direktorining ilmiy ishlar bo‘yicha o‘rinbosari, 1974-
yilgacha ilmiy kotib, bo‘lim mudiri bo‘lib ishladi. 1943- yil A. I.
Butakov „Kundaliklari“ materiallari asosida nomzodlik
dissertatsiyasini himoya qildi. Y. K. Betger kutubxona fondini
tashkil etish, ma’lumot-bibliografiya apparatini, katalog va
kartotekalarni tashkil etishga e’tibor berdi, kutubxonalarni qayta
tashkil etishda qatnashdi, fondni saqlash, adabiyotlarga texnik va
o‘nli jadval bo‘yicha ilmiy ishlov berishning yangi usullarini
ishlab chiqdi. 1918- yil Òurkistonda birinchi marta L. K. Davidov,
A. A. Metelnikov bilan  „O‘nli bibliografiya jadvali“ni nashr etdi.
Bu jadvalga talab oshgani sababli 1922- yili uni qaytadan ko‘rib

---

138
chiqdi va nashr ettirdi. Unga so‘zboshi, uslubiy qo‘llanma ilova
qilindi, undan foydalanish qoidalari berildi. 1922- yilgi
kutubxonachilik jamiyati uni muhokama etib, o‘zbek tilida nashr
etishga tavsiya qiladi. Betger bibliografiya, ayniqsa, o‘lkashunoslik
ishiga katta e’tibor bilan qaradi. 1916 — 1917-yillarda geografik
jamiyatda ishlab yurgan paytidanoq o‘lkashunoslik bilan shug‘ullana
boshlagan edi. 1926 — 1951- yillarda u shu yo‘nalishda ko‘r-
satkichlar tuzadi („Òóðêåñòàíñêèå âåäîìîñòè“ gazetasi
sahifalarida nashr etilgan Òojikistongacha bo‘lgan viloyatlarga oid
maqola va xabarlar ro‘yxati“, „Òóðêåñòàíñêèå âåäîìîñòè“
gazetasida O‘rta Osiyo tarixi va arxeologiyasiga oid maqolalar va
xabarlar tavsifi“ va boshqalar). Ammo uning ko‘pgina
ko‘rsatkichlari nashr etilmay qolib ketgan. Masalan, O. V. Maslova
bilan birgalikda Turkiston to‘plamining 175 jildiga tuzgan
ko‘rsatkichi. Betger bibliografik ko‘rsatkichlar tuzish bilangina
cheklanib qolmadi, balki ilmiy-tadqiqot ishlarini ham olib bordi.
Nomzodlik unvonini olish uchun himoya qilgan ilmiy ishida
Orol dengizining birinchi tadqiqotchisi A. I. Butakovning 1849 —
1852- yillarga oid kundaliklarini to‘la o‘rganib chiqadi va qimmatli
ma’lumotlarni beradi. A. I. Butakovning hayoti va faoliyati haqida
to‘liq ma’lumotni havola etadi. 1924- yili Betger X asrning
mashhur geografi Abulqosim ibn Xaqqalning „Yo‘llar va
mamlakatlar“ nomli asarini chuqur o‘rgandi, 1954 — 1955-
yillarda Yegor Meyendorfning „1820- yilda cho‘llar, Orol
dengizidan to qadimgi Yoqsartgacha bo‘lgan hududda yuz bergan
Orenburgdan Buxorogacha sayohat“ asarini fransuz tilidan tarjima
qiladi. 1951- yili „O‘zbekistonda kitobatchilik ishi tarixidan“, 1952-
yili „1873- yilda Xivaga yo‘l olgan samarqandlik savdogar Danila
Rukavkin va uning karvoni“, „1953- yili „Turkiston to‘plami va
A. A. Semyonovning unda ishtiroki“ asarlari jamoatchilikka ma’lum.
Bir necha yillar davomida Òurkiston xalq kutubxonasining faoliyati
haqida ocherklar, „Toshkentning ilmiy kutubxonalari“, „O‘rta
Osiyo bibliografiyasining eng muhim vazifalari“, „O‘rta Osiyoning
1928- yildagi bibliografik hayoti“ kabi asarlarini nashr etdi. Betger-
ning qator bibliografik asarlari va bibliografiya masalalariga oid
maqolalari hozirgi kunga qadar o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan.
1953- yili unga „O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan kutubxonachi“
unvoni berilgan.
Mamlakatimiz ma’naviy hayotida sharqshunos va kitobshunos
olim