Bibliografiya lat p65

Ma’lumotnoma nashrlar
— zarur axborotni topish uchun qulay
bo‘lgan tartibda joylashtirilgan ilmiy va amaliy xarakterdagi
ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi. Ma’lumotnomada nashrlar,
qomusnomalar, qomusiy lug‘atlar, lug‘atlar, spravochniklar,
taqvim (kalendar)lar, yo‘l ko‘rsatkichlar va boshqa nashrlarni
ko‘rsatish mumkin. Qomusnomalar (ensiklopediyalar) bir yoki
bir necha jildlik bo‘lib, bir yoki bir necha bilim sohasiga oid
universal xarakterdagi nazariy va amaliy bilimlarning umumlashgan
ko‘rinishidagi qisqa maqolalardan tashkil topadi. Antik davrda u
erkin san’at ma’nosida, grammatika, ritorika, dialektika, mantiq,
geometriya, arifmetika, musiqa va astronomiya fanlarini anglatgan.
XVI asrda G‘arbiy Yevropada turli bilimlar to‘plami ma’nosida
ishlatilgan va bilimlar tasnifi ma’nosini ham anglatgan. Hozir bu
so‘z fanning barcha sohalariga oid muhim ma’lumotlarni o‘z
ichiga olgan nashrni anglatadi. Qadimgi Misrda qomusiy lug‘atlar
miloddan avvalgi ikki minginchi yillarning ikkinchi choragidan
tuzila boshlangan. Yunonistonda Aristotel, Demokrit asarlari
ensiklopedik xarakterda bo‘lgan. O‘rta Osiyoda Abu Nasr Fo-
robiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino asarlari ham
ensiklopedik mazmunga ega edi. Forobiyning „Fanlar tasnifi“,
Beruniyning „Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar“, Ibn
Sinoning „Donishnomasi“, Yusuf Xos Hojibning „Qutadg‘u

---

32
bilik“, Mahmud Koshg‘ariyning „Devonu lug‘atit turk“, Navoiy-
ning „Majolis un-nafois“, Boburning „Boburnoma“si ham
ensiklopedik xarakterdagi asarlardir.
XVII asr oxiri XVIII asr boshlaridagi V. Beylning tarixiy
va tanqidiy lug‘ati katta ahamiyatga ega bo‘ldi. 1704- yili J. Jaris
„Òexnik leksikon yoki umumiy ingliz san’ati va fan lug‘ati“ning
birinchi nashrini chop ettiradi. 1751 — 1780- yillarda Fransiya
tarixida katta ijtimoiy-siyosiy voqea sifatida e’tirof etilgan 35 jilddan
iborat „Fan, san’at, kasb va hunarlarning izohli lug‘ati“ nomli
ensiklopediya nashr etiladi. Uni nashrga tayyorlashda D. Didro,
nashr etishda  Sh. L. Monteske, Valter, J. J. Russo, J. D.
Alamberlar ishtirok etishdi. Uning asosiy nashri 17 jilddan iborat
matn va 11 jilddan iborat gravner materiallaridan tashkil topgan.
1776 — 1777-yillarda 5 ta jildi Didro va Alambersiz nashrdan
chiqqan. Nashr feodalizm, absolutizm va klarikalizmga qarshi
g‘oyaviy kurashda muhim rol o‘ynagan. Unda texnika masalalariga,
ilmiy ixtiro va kashfiyotlarning sanoatda qo‘llanilishiga, ta’lim va
tarbiyaga e’tibor berilgan. Dastlab nashr 30 ming nusxada nashr
etilgan va tarqatilgan. U bir qancha xorijiy tillarga ham tarjima
qilinib, nashr etiladi va kelgusida ko‘plab universal va soha
ensiklopediyalarining yaratilishiga zamin hozirladi.
1768 — 1771- yillarda shotland matbaachisi U. Smelli 3
jildlik Britaniya ensiklopediyasini nashrdan chiqardi. Bir necha
marta qayta-qayta nashr etilgan bu asar Angliyaning eng yirik
milliy ensiklopediyasi bo‘lib qoldi. XIX asr oxiri XX asr
boshlarida Angliya, Fransiya, AQSH, Germaniya, Italiya,
Ispaniyada ham universal ensiklopediyalar chiqarildi. XX asr
boshlarida Rossiyada turli fan sohalariga oid ensiklopediyalar
nashr etiladi. 1950- yillarga kelib sobiq ittifoqdosh respub-
likalarda ham bu ish boshlandi. 1965-yil O‘zbekiston hukumati
O‘zFAning „O‘zbek sovet ensiklopediyasi“ni chiqarish tashab-
busini ma’qullab, 28-aprelda qaror qabul qildi va Bosh tahrir
hay’ati tasdiqlandi. 1968- yil yanvarda hukumat fan sohalariga oid
ensiklopediyalar chiqarish vazifasini yukladi. 1968- yil 15-
fevralda Respublika FA Bosh tahririyati ta’sis etilib, unga ilmiy-
tadqiqot instituti maqomi berildi. Bosh tahririyat zimmasiga 14
jildlik ensiklopediyani tayyorlash va nashr etish uchun 14 ta
akademik, 13 ta FAning muxbir a’zosi, 88 ta fan doktori va
professor, 539 ta fan nomzodi va boshqalar jalb etildi. Bu nashrga
40 mingdan oshiq atama va maqolalar, 10 ming surat va 800 ta

---

33
xarita ilova qilindi. 1981- yildan boshlab o‘zbek qomuschilari 2
jildlik ensiklopedik lug‘at, tibbiyot, pazandachilik,  uy-ro‘zg‘or,
salomatlik, mehnat huquqi, 2 jildlik qomusiy lug‘at, 2 jildlik
ruscha-o‘zbekcha lug‘at, o‘zbekcha-ruscha lug‘at, rus tilida
„O‘zbekiston Respublikasi. Paxtachilik“, 2005- yilda 2 jildlik
„Odam anatomiyasi“ qomusnomalari nashr etildi. 1996- yil 4-
sentabrda Vazirlar Mahkamasi O‘zbekiston Respublikasining
ko‘p jildlik Milliy ensiklopediyasini chiqarish to‘g‘risida qaror
qabul qildi. 1997- yil 20- martda Vazirlar Mahkamasining
qaroriga ko‘ra „O‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi“ nomi bilan
12 jilddan iborat nashr, unda ismlar va predmet ko‘rsatkichi
berish, ismlar ko‘rsatkichida nomlari uchragan shaxslar haqida,
mualliflar haqida qisqa biografik ma’lumotlar, ayrim terminlarga
izohlar berish belgilab olindi. Bu qomusning terminologik
tarkibini kengaytirdi va axborot qismini boyitdi. Unda qariyb 69
ming maqola berildi, 12 mingdan ortiq surat va bezaklar, 1000 ga
yaqin xarita, 150 rangli xarita berildi. 800 dan ziyod mualliflar,
taqrizchilar qatnashgan. O‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi
nashriyoti tomonidan chiqarilgan „O‘zbekiston Milliy
Ensiklopediyasi“ ham universal, ham o‘lkashunoslik xarak-
terida, „Odam anatomiyasi“ nomli 2 jildlik qomusnoma faqat
bilimning bir sohasiga va, albatta, uning tor bir yo‘nalishiga
bag‘ishlangan. Materiallar alifbo tartibida joylashtirilgan.
Mazmuniga ko‘ra qomusnomalar universal, mavzuli,
tarmoq va shaxsga oid bo‘ladi. Lotin yozuvida nashr etilgan bir
jildlik „Bolalar ensiklopediyasi“ ham universal xarakterdagi
nashr hisoblanadi. Òarmoq qomusnomalari mazmuni va
kitobxonlik guruhiga ko‘ra universal xarakterdagi qomusnoma-
lardan farq qilib, fanning bir tarmog‘iga va aniq kitobxonlar
guruhiga ega. „Odam anatomiyasi“ qomusnomasi tibbiyotga oid va
tibbiyot xodimlariga, talabalarga mo‘ljallangan.  O‘lkashunoslik
xarakteridagi qomusnomalar ham katta ahamiyatga ega. Ular
o‘lkaning tarixi, madaniyati, san’ati, iqtisodi va boshqa sohalarni
qamrab oladi, yirik shaharlari, viloyatlari, buyuk va taniqli
kishilari haqidagi ma’lumotlarni ham to‘playdi. Milliy ensik-
lopediya ham universal, ham o‘lkashunoslik xarakteridagi nashr-
dir. Bundan avval nashr etilgan „O‘zbek sovet ensiklopediyasi“,
„Sibir ensiklopediyasi“, „Ural ensiklopediyasi“ kabilarni bunga
misol keltirish mumkin. Shaxsga oid ensiklopediyalardan
Moskvada nashr etilgan „Lermontov ensiklopediyasi“ni misol

---

34
qilish mumkin. Bunda Lermontov qalamiga oid va u haqdagi
materiallar joy olgan. Uning nomi bilan atalgan joylar haqida
ham ma’lumotlar bor.
Kutubxona xodimlari, bibliograflar uchun professional
bilimlar „Kutubxonachi ma’lumotnomasi“da berilgan. Birin-
chi marta „Kutubxonachi ma’lumotnomasi“ 1930- yilda nashr
etilgan. 1985- yilda Moskvada nashr etilgan „Kutubxonachi
ma’lumotnomasi“ birinchi mukammal qo‘llanma bo‘lib, unda katta
mutaxassislar jamoasi tomonidan tayyorlangan axborot va
tavsiyalar mavjud.  Ma’lumotnoma o‘z oldiga kutubxona ishini
tashkil etish haqidagi sistemalashtirilgan ma’lumotlar tizimini
berishni maqsad qilib qo‘ygan. Ma’lumotnoma 15 ta bo‘limdan
iborat bo‘lib, ma’lumotlar mavzular bo‘yicha ichki alifbo tartibida
joylashgan. Bo‘limlar so‘ngida tavsiya qilingan adabiyotlar ro‘yxati
berilgan. „Kitob savdosi xizmatchilari lug‘at-ma’lumotnomasi“
Moskvada 1981- yili nashr etilgan. U bibliografik ma’lumotlarga
boy bo‘lib, kitob savdosi, bibliografik faoliyat bilan shug‘ul-
lanuvchilarga mo‘ljallangan. Masalan: 1964- yilgi „O‘zbekistonning
yirik kutubxonalari“, 1970- yilgi „O‘zbekistonning texnika kutub-
xonalari“, 1982- yilgi  „Òoshkent shahar kutubxonalari“, 2006-
yilgi Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy kutubxonasi
ilmiy-uslubiy bo‘limining „O‘zbekiston Respublikasi Oliy o‘quv
yurtlari kutubxonalari“ ko‘rsatkichlarida har bir kutubxona
haqida axborot, uning tuzilishi, asosiy vazifalari, manzili ko‘r-
satilgan.
1958- yili birinchi marta E. I. Shamurinning „Kitobshunoslik
atamalari lug‘ati“ nashr etilib, unda 4500 ta kutubxonachilik,
kitobshunoslik, bibliografiya ishi, adabiyotshunoslik, poligrafiya,
nashriyot ishiga oid tushunchalar izohi berilgan. 1968- yil
K. R. Simonning „Bibliografiya: Asosiy tushuncha va atamalar“
izohli lug‘ati, 1976- yil kutubxonachilik ishi sohasidagi termi-
nologik — „Kutubxonachilik terminlari lug‘ati“ nashr etildi. Ushbu
lug‘at kutubxona xodimlari, kutubxonashunoslar, oliy va o‘rta
maxsus bilim yurtlarining talaba va o‘quvchilariga mo‘ljallangan.
Lug‘atda 500 dan ortiq tushunchalar berilgan: kutubxona,
kutubxona ishi, kutubxonashunoslik, kutubxona ishini tashkil
etish, kutubxona jamg‘armalari va kataloglari, kitobxonlar bilan
ishlash, xizmat ko‘rsatish, kutubxona ishiga rahbarlik qilish,
boshqarish kabi masalalar qamrab olingan. Òushunchalar alifbo
tartibida joylashtirilgan. Òushunchalar tizimini aks ettirish va

---

35
lug‘atdan foydalanishni yengillashtirish maqsadida lug‘at uyasini
(gnezdo) qidirib topish tizimi qo‘llanilgan. Lug‘at mavzuli ro‘yxat
bilan ta’minlangan. 10 yildan so‘ng lug‘atning to‘ldirilgan, qayta
ishlangan 2- nashri „Kutubxona ishi. Òerminologik lug‘at“ nomi
bilan chiqdi. Bunda leksikografiyaning va terminologiya fanining
zamonaviy yutuqlaridan foydalanilgan. Nashrga 200 ta yangi
terminlar qo‘shilgan. Lug‘at bibliografik, ilmiy-axborot, nashriyot
faoliyatiga oid tushunchalar kiritilishi natijasida kengaygan.
Òushunchalarga aniq sharhlar berilgan, so‘zlarning sinonimlari
ham keltirilgan. Qidirish tizimi kengaytirilgan, 400 ta nomdan
iborat adabiyotlar ro‘yxati berilgan. O‘zbekistonda ham bu sohada
ayrim ishlar amalga oshirilgan. 1970- yili A. Qosimova,
Y. Qodirovalarning „Kutubxona ishi va bibliografiya bo‘yicha
qisqacha izohli terminlar lug‘ati“ nomli kichik hajmda bo‘lsa-da,
birinchi ishi nashrdan chiqdi. Unda 400 ga yaqin so‘zlar izohi
berilgan. 1983- yili ÒDMI jamoatchiligi H. Abdurahmonov,
N. Mahmudov, R. Shukurovlar muallifligida „Madaniyat xo-
dimlari uchun qisqa izohli lug‘at“, 1990- yil N. Mahmudov, B.
Karimov,  I. Yo‘ldoshev, N. Abdug‘afforov tuzuvchiligida „Ma-
daniy-ma’naviy ishlar“ nomi bilan lug‘at nashr etildi. Bu
lug‘atlarda kutubxonachilik va bibliografik atamalar uncha ko‘p
berilmagan, madaniyat, ma’rifat sohasidagi atamalarga ko‘proq
o‘rin berilgan. Aynan mana shu ishlar keyinchalik shu sohada
yirik ilmiy-tadqiqot ishining yuzaga chiqishiga sabab bo‘ldi.
1987- yili I. Yo‘ldoshev „O‘zbek tilining kutubxonachilik-
bibliografik atamashunosligi“ mavzusida nomzodlik, 2004- yili
„O‘zbek kitobatchiligi terminologiyasining shakllanishi“ mav-
zusida doktorlik ilmiy ishini himoya qildi. Respublikamizda
kutubxonachilik ishi va bibliografiya sohasida davlat standartlari
ishlab chiqilmagan. Shu munosabat bilan ÒDMI o‘qituvchilari
Z. Ne’matova, Sh. Shamsiyev,  E. Islomovlar tomonidan 2000-
yilda „Kutubxonachilik va bibliografiya atamalarining izohli
lug‘ati“ nashr etildi. Uni yaratishda rus tilida avval mavjud
bo‘lgan lug‘atlar tanqidiy o‘rganib chiqilgan va foydalanilgan.
Ba’zi tushunchalar xalqaro so‘z bo‘lganligi va shu sohada keng
qo‘llanilayotgani uchun o‘z holicha qoldirilgan. Masalan,
katalog, kartoteka, indeks kabi. Ko‘pgina so‘zlar imkon qadar
o‘zbekchalashtirilgan. Masalan, „Psixologiya“ so‘zi „Kitobxon
ruhiyati“ shaklida berilgan. Ayrim o‘rinlarda atamaning o‘zbekcha
nomidan so‘ng qavs ichida ruscha atamasi ham keltirilgan.

---

36
Kutubxona nafosati (estetikasi), Kutubxona peshqog‘ozi (pla-
kati) kabi.
Shaxs biobibliografik ma’lumotnoma xarakteridagi A. Kor-
militsinning „Áèáëèîòåêîâåäû è áèáëèîãðàôû Óçáåêèñòàíà.
Î÷åðêè è âîñïîìèíàíèÿ“ nomli asari 2005-yili Alisher
Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy kutubxonasi tomonidan
nashr etildi. Bu aynan shu sohada yaratilgan birinchi ish sifatida
juda katta ahamiyatga ega. Respublikamizda ko‘zga ko‘ringan kitob-
shunos hamda kutubxonashunos olim Aleksandr Ivanovich
Kormilitsinning bu ishida XX asrda va XXI asr boshlarida faoliyat
ko‘rsatgan O‘zbekistonning yirik kutubxonashunos va bibliograf
olimlari hayoti va ijodi haqida to‘liq axborot beriladi. Ayrim
hamkasblarimiz to‘g‘risida matbuotda deyarli ma’lumotlar beril-
magan edi.  Ish esa ana shunday ma’lumotlarni umumlashtirgan,
yangilagan. Dastlab olim kutubxonachilik kasbi, uning tarixi,
shakllanishi, bibliograflik kasbi haqida, Navoiy nomidagi O‘zbe-
kiston Milliy kutubxonasi faoliyati haqida ma’lumotlar bergan.
Jami 40 ta kutubxonashunos va bibliograflar haqidagi ma’lumot-
lar ular ishlagan kutubxonalar bo‘yicha sistemalashtirilgan.