Bibliyografya: 6 Bibliyografya: 7

BURHAN ŞAH

Ahmednagar ve Devletâbâd'da hüküm süren Nizamşâhîler hanedanından (1491-1633) iki hükümdarın adı.¹⁸

EL-BURHAN FÎ ULÛMİ'L-KUR'ÂN

Zerkeşî'nin (Ö. 794/1392) Kur'an ilimlerine dair eseri.

Mukaddimesinde, kendisinden önceki âlimlerin hadis metodolojisinde olduğu gibi Kur'an ilimlerinin bütün konularını ihtiva edecek tarzda bir eser yazmadık­larından söz ederek bu alandaki ihtiya­ca cevap vermek gayesiyle bu kitabı te­lif ettiğini belirten Zerkeşî. eserini "nev"' adını verdiği kırk yedi bölüme ayırmış, bunlardan her birinin, derinliğine ince­lenmesi halinde bir ömrün yetmeyeceği kadar geniş ve önemli olduğunu söyle­miştir. Esbâbü'n-nüzul, el-vücûh ve'n-nezâir, fevâsılü'1-âyât, müteşâbihât, müb-hemât, fevâtihu's-süver, havâtimü's-sü-ver, garîbü'l-Kur'ân, ahkâmü'l-Kur'ân, mütevâtirve şâz kıraatler, resmü'l-mus-haf, âdâbü tilâveti11-Kur'an, emsâlü'l-Kur'ân, nâsih ve mensuh, i'câzü'l-Kur'ân vb. Kur'an ilimlerinin Önemli konuları ki­tapta müstakil birer bölüm halinde iş­lenmiştir. Kur'an'in üslûp özellikleriyle Kur'an'daki harf ve edatlara ayrılan bö­lümler, eserin en geniş bölümlerini mey­dana getirir.

Genellikle her nev'in giriş kısmında da­ha önce aynı konuda telif edilmiş önemli eserler hakkında bilgi verilir. Sık sık "fa­sıl", "fâide" (veya fevâid), "tenbih", "mesele" gibi ara başlıklara rastlanır. Ancak bunların çoğunda konu adı bulunmadı­ğı için naşir köşeli parantez içinde ver­diği başlıklarla bu eksikliği gidermeye çalışmıştır.

Konuları işleyişindeki nisbî dağınıklık, bu sahada yazılmış ilk eserlerden biri olmasından kaynaklanmaktadır. Süyû-tî'nin, hocası Muhammed el-Kâfiyeci'-den (ö. 879/1474) naklettiğine göre Ka-fiyeci et-Teysîr adıyla bu ilim dalında ilk müstakil eseri kendisinin yazdığını söy­lerken, Kâtib Çelebi ve Taşköprizâde'nin de belirttiği üzere, Zerkeşfnin bu ese­rinden habersiz olduğunu ortaya koy­muştur. Süyûtî, Kur'an ilimleri sahasın­da el-Burhân îî Cuiûmi7-Kur3dn'dan daha meşhur olan et-İtkân fî "ulûmi'l-Kur^ân adlı eserini telif ederken bu eser­den geniş Ölçüda faydalanmıştır.

el-Burhân fî cuîûmi'l-Kur’ân Mu­hammed Ebü'1-Fazl İbrahim'in tahkikiy­le dört cilt halinde neşredilmiştir.¹⁹

Bibliyografya:

Zerkeşî. el-Burhân, I, 1-9; Kâfıyeci. et-Tey­sîr fî kaoâ'idi 'İlmi't-tefsîr²⁰, Ankara 1974, s. 2; a.e., naşir ve mütercimin girişi, s. 9, 46; Süyûtî, ei-İtkân, I, 4-5; Taşköprizâde, Miftâhu'ssa'&de, li, 127; Keşfü'z-zunûn, 1, 240-241, 520; Brockelmann, GAL SuppL, II, 108; Ma'a'I-Mektebe, s. 396-397.

EL-BURHÂN FÎ USÛÜ'1-FIKH

İmâmü'l-Haremeyn el-Cüveynî'nin (ö. 478/1085) usûl-i fıkha dair eseri.

Ehl-i sünnet âlimleri tarafından kelâm-cıların metoduyla yazılmış fıkıh usulü ki­tapları içinde Şafiî'nin er-Risâle'sinden sonra günümüze kadar gelebilen en es­ki eser olup bir mukaddime ile yedi bö­lümden (kitab) ibarettir. Mukaddimede usûl-i fıkhın tarifinden sonra hüsün-ku-buh, teklif ve ilim konuları ele alınmıştır. Birinci bölümde önce beyân konusunda bilgi verilmekte, ardından emir, nehiy, şer'î hükümler, âm, hâs, nas, zahir, müc­mel, mutlak ve mukayyed kavramları ele alınmaktadır. Yine bu bölümde mütevâ-tir ve vâhid haber, cerh ve ta'dîl, mürsel ve müsned hadis ve hadis rivayeti ko­nularına yer verilmiştir. İkinci bölüm ic-mâa, üçüncü bölüm kıyasa ayrılmıştır. Dördüncü bölüm istidlal, beşinci bölüm tercih hakkındadır. Tercih bölümünde birbiriyle çatışır gibi görünen delillerden hangisinin tercih edileceği meselesi üze­rinde durulmaktadır. Ayrıca nesih ko­nusu da bu bölümde ele alınmıştır. Cü-veynî başlangıçta el-Burhân'a ietihad ve fetva bölümlerini de eklemeyi düşün­düğü halde²¹ sonradan bu konuları müstakil eserler halinde ka­leme almayı tercih etmiştir. Ancak el-Burhân'ın Topkapı Sarayı Müzesi Kütüp-hanesi'ndeki nüshasına²² bu iki bölüm sonradan zeyil ola­rak ilâve edilmiştir. Eserin tenkitli neş­rini yapan Abdülazîm ed-Dîb, bu nüsha­yı esas alarak ietihad ve fetvaya dair ki­tapları el-Burhân'm zeyli olarak neşret-miştir (II, 1315-1366). Eser zeyille birlik­te yedi bölümden oluşmaktadır.

Cüveynî eserinde Ebû Hanîfe, Şafiî, Dâ-vûd ez-Zâhirî, Ebü'l-Hasan el-Eş'arî, Say-rafî, Bâkıllânî, Ebû Bekir ed-Dekkâk, İbn Fûrek, Ebü İshak el-İsferâyînî gibi bir­çok imamın görüşlerini kaydederek on­lardan faydalanır, gerekli yerlerde onla­ra itiraz eder ve sonunda kendi kanaati­ni belirtir. Cüveynî amel yönünden Şa­fiî, itikad yönünden Eş'ari olmasına rağ­men özellikle el-Burhân'üa birçok me­selede imamlarına muhalefette bulun­muş, bazı konularda ise hiçbir imama tâbi olmadan kendi içtihadına göre ha­reket etmiştir. Meselâ İslâm'dan önceki şeriatlara uyma mecburiyetinin bulunma­dığı (1, 503-504), namazı terkedenin öldü­rülmesinin gerekmediği (I, 1222), Kur'an'ın hadisle neshinin mümkün olduğu 11, 1307) gibi görüşleriyle Sâfirye karşı çıkmıştır. İlmin hakikati ve tarifi (1, 115), kudretin fiile mukareneti (I, 276-277; bk. istitAat) ve umum ifade eden lafzın hususi bir si-gasının bulunup bulunmadığı gibi konu­lan da (I, 320) Eş'arfnin görüşleriyle kar­şılaştırarak tartışmış ve ona muhalefet etmiştir. Öte yandan Cüveynî, kelâm ve usul âlimi Bâkıllânî'ye özei bir değer ver­miş olmakla birlikte zaman zaman onun görüşlerine de karşı çıkmıştır. Emir si-gası ve bu siganın gerektirdikleri, gas-pedilen bir arazide kılınan namaz, müş­terek lafzın ve istisnanın hükümleri, te­vatürde muteber olan sayı, mürsel olan haberle amel etmenin hükmü, icmâın tahakkuku için muteber olan zaman, neshin hakikati ve mahiyeti, taklidin ha­kikati gibi konular bunlardandır.

el-Burhân, fıkıh usulü ve İslâm düşün­cesinin en önemli bilgi kaynakiarından-dır. Ayrıca eser, kitapları ve dolayısıyla düşünceleri günümüze kadar ulaşmayan birçok usulcü ve ilim adamının görüşle-

rini bugüne ulaştırmasıyla dikkati çek­mektedir. İbnü'l-Cübbâî'nin el-Ebvûb, Eş'arfnin Ecvibetü'1-mesâ Sili'l-Başriy-ye, Bâkıllânî'nin, et-Takrîb ve'1-irşâd, el'Uşûlü'l-kebîr, el-Uşûlü'ş-şağir, el-Mııkni uşûîi'1-iıkh, Mesâ'ilü'1-uşûl ve Kâdî Abdülcebbâr'ın Şerhu'I-cUmed adlı eserleri günümüze kadar ulaşma­dığı halde müelliflerinin belirli fikirleri el-Burhân vasıtasıyla bugüne intikal et­miştir.

Tâceddin es-Sübkî, ihtiva ettiği birçok müşkül meseleden dolayı "luğzü'1-üm-me" (ümmetin bilmecesi, muamması) adı­nı verdiği ve önceki fakihler taklit edil­meden farklı bir üslûpla yazılmış oldu­ğunu belirttiği el-Burhân'm, SâfiHer'in iftihar edecekleri eserlerden biri olma­sına rağmen onu şerhetmeye istekli ol­mamalarını ve pek az yerde ondan söz etmelerini garip karşılar. Gerçekten de Cüveynfnin talebesi Gazzâlî'nin el-Müs-taşfâ'sı elden ele dolaşırken eî-Burhân pek rağbet görmemiştir. Üzerinde yapı­lan birkaç şerh de özellikle bazı görüş­lerinin tenkidi için yazılmış olup Mâlikî fakihleri tarafından kaleme alınmıştır. Sübkî'nin belirttiğine göre esere fazla rağbet gösterilmemesinin ve tenkide uğ­ramasının asıl sebebi, Cüveynî'nin Eş'a-rfve Şafiî'ye muhalefet etmesi, istislâh ve mesâlihu'l-mürsele gibi konularda İmam Mâlik'i tenkit etmesi ve bu sıra­da kullandığı üslûp olmalıdır. Ebû Ha-nîfe'ye karşı ağır ifadeler kullanmış ol­ması da bu sebepler arasında sayılabi­lir. Abdülazîm ed-Dîb ise Sübkî'nin bu kanaatine katılmamakta, gerek Eş'arF-ye gerekse İmam Mâlik'e cevap verilen noktalan gözden geçirdiğini, bunların hiçbirinde Sübkfnin kullanıldığını belirt­tiği üslûba rastlamadığını söylemekte­dir. el-Burhân "in daha az tanınan bir eser olarak kalmasını da müellifin diğer eserlerinin daha çok tutulmasına, bil­hassa o asrın bir özelliği olarak kelâm kitaplarının revaç bulması sebebiyle mü­ellifin kelâmla ilgili kitaplarının daha çok rağbet görmesine bağlamaktadır. el-Burhân'm anlaşılmasındaki güçlükler ve Gazzâlî'nin eî-Müstaşfâ adlı eserinin da­ha çok dikkat çekmiş olması da birer sebep olarak zikredilebilir. Bütün bunla­ra rağmen İbn Haldun eî-Burhân'ı, el-Müstaşfâ ve Ebü'l-Hüseyin el-Basrî'nin el-Muctemed adlı kitabı ile birlikte ke-lâmcıların metoduna göre yazılmış en önemli usûl-i fıkıh eserleri arasında zik­reder.

el-Burhân üzerine yazılan şerhler şöy­le sıralanabilir:

1- Muhammed b. Ali el-Mâzerî (ö. 536/1141), îiâhu'I-mahsûl min Burhâni'1-uşûl. Tamamlanmamış olan bu şerhin bir nüshası Medine'de Hi-zânetü Ribâti Seyyidinâ Osman Kütüp-hanesi'nde mevcuttur.

2- Ebü'l-Hasan Ali b. İsmail es-Sanhâcî el-Ebyârî (ö. 616/ 1219), et-Tahklk ve'1-beyân ti şerhi'i-Burhân. el-Burhân'ın neşrinde bu şer­hin İstanbul Murad Molla Kütüphane-si'ndeki nüshasından²³ istifade edilmiş olup ikinci cildinin bir nüshası da Beyazıt Devlet Kütüphanesi'ndedir²⁴. Bunlardan başka şerhin bir nüshası Rabat el-Hizâ-netü'l-Melekiyye'de²⁵, diğer bir nüshası ise Hollanda Brill Kütüphane-si'nde bulunmaktadır.²⁶

3- Ebû Yahya Zekeriyyâ b. Yahya eş-Şe-rîf el-Hüseynî, Kifâyetü tâlibi'l-beyân Şerhu'l-Burhan. Bu eserde daha önce­ki iki şerh birleştirilmiş olup üçüncü ve son bölümleri bir cilt halinde Fas Kara-viyyin Kütüphanesi'nde kayıtlıdır²⁷. 641 (1243-44) yılında Mağrib hattıyla istin­sah edilen eser 158 varaktan ibarettir. Yalnız ikinci bölümüne ait Endülüs hat­tıyla yazılmış bir nüsha Râşidiye'de el-Hizânetü'l-Hamziyye Kütüphanesi'nde²⁸ mevcut olup başında bablarına göre düzenlenmiş bir de fihrist bulunmaktadır.

4- Şafiî âlimlerden Ebü'1-Feth Takiyyüddin Muzaffer b. Abdullah b. Ali el-Mısrînin (ö. 612/1215) el-Burhân üze­rine yaptığı haşiye Mektebetü'l-Metha-fi'1-lrâki'de mevcuttur.²⁹

eî-Burhân Abdülazîm ed-Dîb tarafın­dan tahkik edilerek iki cilt halinde ya­yımlanmıştır (Devha 1399).

Bibliyografya:

Cüveynî, el-Bıtrhân³⁰, Devha 1399, naşirin mukaddimesi, I, 41-77; Sübkî. Tabakât, V, 192-193; İbn Haldun, Mu­kaddime, Beyrut, ts.,- s. 459; Taşköprizâde, Mif-tâhlt's-sâ'ade, II, 110; Keşfü'z-zunûn, I, 242; Brockelmann, GAL SuppL, I, 673; a.mlf., "Cü­veynî", İA, III, 249; a.mlf. - L. Gardet, "al-Dju-wayni", El2 (İng,), II, 605-606; Fevkıyye Hüse­yin Mahmûd, et-Cüueynî İmâmii'i-Haremeyn, Kahire 1384/1964, s. 60-63; İzmirli İsmail Hak­kı, "tmâmü'l-Haremeyn Ebü'l-Meâlî b. el-Cüveynî", DİFM, sy. 9 (19281, s. 1-33; M. Ha-mldullah, "cUşûIal-fıqh'm Tarihî" (trc. Fuat Sezgin), /7EDJ1/1 (1957), s. 1-18; Fuâd Abdül-mün'im Ahmed, "Ba'de tahkiki'l-Burhan fî uşûli'1-fıkh", ei-Meürid, IX/4, Bağdad 1981, s. 802-803.