Biologiya o’qitish metodikasining rivojlanish tarixi

2. XX asrda biologiya o’qitish metodikasining holati. XX asrdagi biologiya o’qitish metodikasiga V.V.Polovsov katta hissa qo’shdi. U 1907 yili "Tabiatshunoslikning umumiy metodika asoslari" kitobini nashr qilib, unda metodikaga oid bilimlar sistemasini yoritdi. Polovsov darslikga kiritilgan o’quv material mazmuni birinchidan shakl bilan funksiyaning birligiga, ikkinchidan o’simlik va hayvonlar hayoti ularning yashayotgan muhiti bilan bog’liq holda o’rganilishiga, uchinchidan boy biologik ma’lumot beradigan organizmlarni o’rganishga asoslanishi kerakligini ta’kidlaydi. Bu jarayonda olim amaliy mashg’ulotlar, eskursiyalar nihoyatda muhim ahamiyatga ega ekanligini ko’rsatib o’tadi. V.V.Polovsov birinchi marotaba fan bilan o’quv fani orasidagi o’xshashlik va tafovutni ochib beradi va bu sohada tadqiqot ishlar olib borish lozimligini ta’kidlaydi. 1917 yildan boshlab Tabiatshunoslik fani biologiya fani deb atala boshlandi. 1920-1930 yillar mobaynida biologiya o’qitishning asosiy muammosi bo’lib nazariya va amaliyotning birligini joriy etish hisoblanadi. Buni amalga oshirish uchun bilimlar va ko’nikmalar ya’ni o’quv materiali o’quv fanlarga taqsimlanmay, balki yil fasllarini e’tiborga olib dolzarb mavzularga, masalan «Tabiat», «Qishloq bilan shaharning bog’liqligi», «Yerdan hayot va hayotiy jarayonlarning fizikximik asoslari», «Ekish va o’simliklarni parvarishlash» kabi mavzularga taqsimlangan edi. Bunday kompleks dasturlar tabiiy ravishda o’quvchilarga sistemali bilim bera olmas edi, shunga ko’ra o’quv materialini laboratoriya metodi asosida o’rganish targ’ib kilina boshlandi. Natijada o’quvchilar sinf darslari o’rniga tabiatni kuzatish, tajriba o’tkazish bilan boshladilar. Laboratoriya metodi o’quv dasturining asosiy maksadi mehnat, tabiat va jamiyat kompleksni o’rganishdan iborat bo’lgan. Bu kompleks o’quv dasturlari maktablarda o’qitiladigan o’quv fanlari orasidagi to’siqni bartaraf qilishga qaratilgan edi. Lekin bunday kompleks o’quv dasturlari o’quvchilarga sistemali bilimlar bera olmasligi tezda ma’lum bo’lib qoldi. Shuning uchun 1931 yildan boshlab xukumat qarori bilan boshlang’ich va o’rta maktab isloh qilindi va ta’lim berishning asosiy tashkiliy shakli dars bo’lishi lozimligi uqtirildi. Shu paytdan boshlab maktablarda botanika, zoologiya, odam anatomiyasi, fiziologiyasi, darvinizm o’quv fanlari maktab rejasiga kiritildi va ana shu o’quv fanlar bo’yicha o’quv dasturlari va darsliklari yaratildi, xamda maktab hayotiga joriy etildi. Biroq 1964 yilga qadar maktab darsliklaridagi bilimlar biologiya fanining 1930-40 yillaridagi rivojlanish xolatini yoritib keldi. Vaholanki didaktikaning ilmiylik prinsipiga ko’ra maktab o’quv fanlari o’z mazmuniga ko’ra fanning keyingi yutuklarini o’zida ifoda qilishi lozim edi. Rossiya va Uzbekistonda chiqarilgan biologiya darsliklarining biologiya fani yutuqlaridan orqada qolganligiga asosiy sabab shuki 1935-65 yillar mobaynida biologiya fanida qattiq g’oyaviy kurash davom etdi Yangi darslik bilan birga ularning o’qitish metodikasiga oid ko’llanmalar ham nashr qilindi.
Bular qatoriga prof. P.I.Borovitskiy tahriri ostida chiqqan "Biologiya o’qitish metodikasi" M.1962, prof.B.V.Vsesvyagskiyning “Biologiyaning umumiy o’qitish metodikasi" M.1960, N.M.Verzilin va V.M.Korsunskayalarning "Biologiya o’qitishning umumiy metodikasi" M.1983, prof. I.N.Ponamaryova taxriri ostida nashr kilingan "Biologiya o’qitishning umumiy metodikasi" M.2003 kabilarni kiritish mumkin.
3.O’zbekistonda biologiya o’qitish metodikasi. Respublikamizda biologiya o’qitish metodikasiga oid tadqiqotlar XX asrning ikkinchi yarmidan boshlanadi. O’zbekistonda sobiq Ittifoq markazida nashr qilingan darsliklar joriy etilgani va undagi ko’pgina o’quv materiallar notanish bo’lgani sababli, o’quvchilarning bilim darajasi past edi. Shu sababli respublika metodist olimlarining e’tibori maktab botanika, zoologiya, umumiy biologiya darslarida mahalliy materiallardan foydalanish muammosini yechishga qaratildi. (Ye.M.Belьskaya, A.Ye.Suxarev, A.T.G’ofurov). Shu bilan bir vaqtda botaniq, zoologik bilimlarni maktab tajriba yer uchastkasida va tirik burchakgida olib borilayotgan amaliy ishlar bilan bog’lash masalalari tadqiq qilindi (M.Jabborov, T.Isxaqov, X.Shokirov). 1961 yili Nizomiy nomidagi Toshkent Davlat pedagogika instituti (Hozirgi ped. universitet)da "Biologiya o’qitish metodikasi" kafedrasi tashkil qilindi. Mazkur kafedrani tashkil etilganligi bir tomondan yuqori malakali metodist olimlarni tayyorlashga, ikkinchi tomondan biologiyani o’qitishdan turli mavzular bo’yicha ilmiy tadqiqot ishlarni olib borishga imkon yaratdi. Biologiya o’qitish metodikasi kafedrasi faqat O’zbekiston uchun emas, balki qardosh Qozog’iston, Turkmaniston, Tojikiston, Qirg’iziston respublikalari uchun ham 15 dan ortiq, yuqori malakali metodist olimlar fan nomzodlari yetishtirib berdi. Metodist olimlardan I.A.Norbekov, M.Maxkamov, A.T.G’ofurov botanika, zoologiya fanidan o’tkaziladigan ekskursiyalarning xillari, ularni o’tkazish metodikasi, unda o’quvchilar tomonidan olib boriladigan kuzatishlar, tajribalarni hal qildilar. Maktab botanika kursini o’qitishga bo’lgan didaktik talablar, botanika darslarida o’quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish masalalari Ye.M.Belьskayaning "Botanika didaktikasi" ko’llanmasida o’z ifodasini topdi. M.Ortiqov esa o’zining maktablarda o’tkazgan tajribalariga asoslanib, biologiya darslarida ekran vositalari (o’quv filьmlari, diafilьmlar, diapozitivlar)dan foydalanish o’quvchilarda biologik o’quv materialini o’zlashtirishga bo’lgan qiziqishini orttirishiga, ularning bilimini mustahkam bo’lishida alohida ahamiyatga ega ekanligini isbotlab berdi. J.Tolipova darslarni xilma xillashtirish, noan’anaviy darslar (seminar, konferensiya, muammoli munozarali) o’tkazish o’quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirishda, mustaqilligini rivojlantirishda, puxta bilim egallashlarida katta rolь o’ynashini ko’rsatib berdi. Maktabdagi bilimlar tushunchalardan tashkil topgan. 1950 yillardan boshlab N.M.Verzilin boshliq bir guruh rus metodistlari xususiy biologik tushunchalarni tadqiq qildilar. Ulardan farqli ravishda 1970 yildan boshlab A.T.G’ofurov umumbiologik tushunchalarni, xususan, "hujayra","moddalar va energiya almashinuvi", "irsiyat va o’zgaruvchanlik", "organik olam evolyutsiyasi" kabi tushunchalarni o’quvchilar qanday o’zlashtirishi haqida kuzatish, tajriba ishlarini olib bordi va bu soxada "umumiy biologik tushunchalarnn shakllantirish" degan mavzuda o’quv metodik qo’llanma yaratdi. Odam anatomiyasi va fiziologiyasi o’quv fani bo’yicha laboratoriya mashg’ulotlarini olib borish to’g’risida A.M.Qodirovning o’quv qo’llanmasi maktablar hayotida keng qo’llanilmoqda, Mahalliy materiallarga asoslangan holda sinfdan tashqari mashg’ulotlarni qanday shaklda mazmunda o’tkazish kerakligi A.T.G’ofurov, S.K.Xabirovalarning qo’llanmasida yoritilgan. Qo’llanmada ayrim o’quvchilar, o’quvchilar guruhi hamda ommaviy ravishda tashkil etiladigan sinfdan tashqari mashg’ulotlarning xillari, ularning mazmuni va o’zaro bog’liqligi maktablarda o’tkazilgan pedagogik tajribalar asosida ochib berilgan. Keyingi paytlarda ekologik muvozanatning buzilishi oqibatida suv, havo, tuproq turli chiqindilar bilan ifloslanishi ortib bormoqda. Bu esa o’z navbatida o’simliklar va hayvonotlar, odamlar hayotiga xavf solmoqda. Shu o’rinda maktablarda olib boriladigan ekologik ta’limtarbiyaga nihoyatda axamiyat berish zarurligini ko’rsatadi. Mazkur masalaning dolzarbligini e’tiborga olib A.T.G’ofurov, O.N.Nosirov maktablarda o’qituvchilar bilan hamkorlikda o’tkazilgan tajribalarga asoslanib "Maktab biologiya kursida tabiat muhofazasi tushunchasini shakllantirish", M.Nishonboyeva "Maktabda ekologik ta’lim-tarbiyani amalga oshirish" kabi qo’llanmalarni chop etdilar. Maktab biologiya kursini o’qitishdan maqsad o’quvchilarni faqat bilimlar bilan emas, shu bilan bir qatorda ularda o’quv ko’nikma va malakalarni hosil qilishdan iborat. Bu sohada laboratoriya mashg’ulotlarni olib borish nihoyatda muhim sanaladi. Shuni e’tiborga olgan holda A.M.Qodirov Odam fiziologiyasidan laboratoriya mashg’ulotlar", A.M.Qodirov, K.Haydarov "Biologiya o’qitish metodikasidan laboratoriya mashg’ulotlari" kabi qo’llanmalarni nashr etdilar.
Mustaqillik yillarida respublika metodistlarining diqqat e’tibori o’quvchilarning bilish faoliyatinn faollashtirgan masalasiga qaratildi. Bu o’rinda biologiyadan noan’anaviy darslar o’tkazishga (xamkorlikda o’qitish konferensiya darslari modulli ta’lim va h) qaratildi. (J.Tolipova, A.T.G’ofurov). Republikamiz metodistlari biologiyaning faqat umumiy o’qitish metodikasi bilan emas, balki xususiy metodikasi bilan ham shug’ullana boshladilar. (J.Tolipova va boshqalar) Maktab biologiya kursida chet tillardan olingan ko’pgina atamalar mavjud. Mazkur atamalarning tub ma’nosini bilish biologik bilimlarni ongli o’zlashtirishga yaqindan ko’mak beradi. O’zbek biolog olimlari botaniq, fiziologik, biologik atamalarning izohli lug’atini tuzishga muvaffaq bo’ldilar. (M.Nabiyev, Sh.Qurbanov, A.Zikiryayev, S.S.Fayzullayev). Mazkur izohli lug’atlardan foydalanish o’quvchilar bilimini ongli bo’lishida ijobiy natija berishi muqarrardir.