Bitiruv malakaviy ishi ilmiy rahbar

«Men» - obrazi va o’z-o’ziga baho«Men» - obrazi asosida ham bir shaxsda o’z-o’ziga nisbatan baholartizimi shakllanadiki, bu tizim ham obrazga mos tarzda har xil bo’lishimumkin. Bu baho aslida shaxsga boshqalarning real munosabatlarigabog’liq bo’lsa-da, aslida u shaxs ongi tizimidagi mezonlarga, ya’ni uning o’zi subyektiv tarzda shu munosabatlarni qanchalik qadrlashiga bog’liq tarzda shakllanadi.Masalan, maktabda bir fan o’qituvchisining bolaga nisbatan ijobiy munosabati, doimiy maqtovlari uning o’z-o’ziga bahosini oshirsa, boshqa bir o’qituvchining salbiy munosabati ham bu bahoni pastlatmasligi mumkin.Ya’ni bu baho ko’proq shaxsning o’ziga bog’liq bo’lib, u subyektiv xarakterga egadir.

O’z-o’ziga nisbatan baho turli sifatlar va shaxsning orttirilgan tajribasi,shu tajriba asosida yotgan yutuqlariga bog’liq xolda turlicha bo’lishi mumkin. Ya’ni, ayni biror ish, yutuq yuzasidan ortib ketsa, boshqasi ta’sirida - aksincha, pastlab ketishi mumkin. O’z-o’ziga baho nafaqat haqiqatga yaqin (adekvat), to’g’ri bo’lishi,balki u o’ta past yoki yuqori ham bo’lishi mumkin. Bunday o’smir yoki katta odam ham, doimo tushkunlik holatiga tushib qolishi, atrofdagilardan chetroqda yurishga harakat qilishi, o’zining kuchi va qobiliyatlariga ishonchsizlik kayfiyatida bo’lishi bilan ajralib turadi va bora-bora shaxsda qator salbiy sifatlar va xatti-harakatlarning paydo bo’lishiga olib keladi. Hattoki, bunday holat suisidal harakatlar, ya’ni o’z joniga qasd qilish, real borligidan «qochishga» intilish psixologiyasini ham keltirib chiqarishi mumkin. Ana shunday sharoitda paydo bo’ladigan psixologik holat «noadekvatlilik effekti» deb atalib, uning oqibatida shaxs hattoki, mag’lubiyatga uchraganda yoki o’zida nochorlik, uquvsizliklarni sezganda ham buning sababini o’zgalarda deb biladi va shunga o’zini ishontiradi ham masalan, «halaqit berdi-da», «falonchi bo’lmaganida» kabi bahonalar ko’payadi. Ya’ni nimaiki bo’lmasin, aybdor o’zi emas, atrofdagilar, sharoit, taqdir aybdor. Bundaylar haqida bora-bora odamlar «oyog’i yerdan uzilgan», «manmansiragan», «dimog’dor» kabi sifatlar bilan gapira boshlaydilar. Demak, o’z-o’ziga baho realistik, adekvat, to’g’ri bo’lishi kerak. Bunda shaxs uchun etalon, ibratli hisoblangan insonlar guruhireferent guruhning roli katta bo’ladi. Chunki biz kundalik hayotda hammaning fikri va bahosiga quloq solavermaymiz, biz uchun shunday insonlar mavjudki, ularning hattoki, oddiygina tanbehlari, maslahatlari, hattoki, maqtab turib bergan tanbehlari ham katta ahamiyatga ega. Bunday referent guruh real mavjud bo’lishi (masalan, ota-ona, o’qituvchi, ustoz, yaqin do’stlar), yoki noreal, hayoliy (kitob qahramonlari, sevimli aktyorlar, ideal) bo’lishi.

O’z-o’ziga baho o’tayuqori ham shaxs xulq-atvoriga yaxshi ta’sirko’rsatmaydi.Chunki, u ham shaxs yutuqlari yoki undagi sifatlarningboshqalar tomonidan sun’iy tarzda bo’rttirilishi, noo’rin maqtovlar, turliqiyinchiliklarni chetlab o’tishga intilish tufayli shakllanadi.

O’z-o’ziga bahoning past bo’lishi ko’pincha atrofdagilarning shaxsganisbatan qo’yayotgan talablarining o’ta ortiqligi, ularni uddalay olmaslik, turli xil e’tirozlarning doimiy tarzda bildirilishi, ishda, o’qishda va muomala jarayonidagi muvaffaqiyatsizliklar oqibatida hosil bo’lishi mumkin. Shuning uchun yoshlar tarbiyasida yoki real jamoadagi odamlarga maqsadga muvofiq ta’sir yoki taz’yiq ko’rsatish kerak bo’lsa, ularning etalon, referent guruhini aniqlash katta tarbiyaviy ahamiyatga ega bo’ladi. Shunday qilib, o’z-o’ziga baho sof ijtimoiy hodisa bo’lib, uning mazmuni va mohiyati shaxsni o’rab turgan jamiyat normalariga, shu jamiyatda qabul qilingan va e’zozlanadigan qadriyatlarga bog’liq bo’ladi. Keng ma’nodagi yirik ijtimoiy jamoalar etalon rolini o’ynashi oqibatida shakllanadigan o’z-o’ziga baho o’z-o’zini baholashning yuksak darajasi hisoblanadi. Masalan, mustaqillik sharoitida mamlakatimiz yoshlari ongiga milliy qadriyatlarimiz, vatanparvarlik, adolat va mustaqillik mafkurasiga sadoqat hislarining tarbiyalanishi, tabiiy, har bir yosh avlodda o’zliginianglash, o’zi mansub bo’lgan xalq va millat ma’naviyatini qadrlashhislarini tarbiyalamoqda. Bu esa, o’sha yuksak o’z-o’zini anglashningpoydevori va muhim shakllantiruvchi mexanizmidir. Demak, o’z-o’zinibaholash o’z-o’zini tarbiyalashning muhim mezonidir. O’z-o’zinitarbiyalash omillari va mexanizmlariga esa, quyidagilar kiradi:

Realistik baho shaxsni o’rab turganlar ota-ona, yaqin qarindoshlar, pedagog va murabbiylar, qo’ni-qo’shni va yaqinlarning o’rinli va asosli baholari, real samimiy munosabatlari mahsuli bo’lib, shaxs ushbu munosabatlarni ilk yoshligidanoq xolis qabul qilishga, o’z vaqtida kerak bo’lsa to’g’rilashga o’rgatilgan bo’ladi.

O’z-o’ziga bahoo’z-o’zi bilan muloqot o’zini konkret tarbiya obyekti sifatida idrok etishva o’zi bilan muloqotni tashkil etish sifatidao’z-o’zini ishontirish o’z imkoniyatlari, kuchi va irodasiga ishonishorqali, ijobiy xulq normalariga bo’ysundirish.

1. 
   O’z-o’ziga buyruq berish tig’iz va ekstremal holatlarda o’zini qo’lgaolish va maqbul yo’lga o’zini chorlay olish sifati.
   
2. 
   O’z-o’ziga ta’sir yoki autosuggestiya ijtimoiy normalardan kelibchiqqan xolda o’zida ma’qul ustanovkalarni shakllantirish.
   
3. 
   Ichki intizom - o’z-o’zini boshqarishning muhim mezoni, har doim har yerda o’zining barcha harakatlarini muntazam ravishda korreksiya qilish va boshqarish uchun zarur sifat.
   

Yuqoridagi o’z-o’zini boshqarish mexanizmlari orasida psixologiknuqtai nazardan o’z- o’zi bilan amalga oshiriladigan ichki dialog alohida o’rin tutadi.

O’z-o’zi bilan dialog- oddiy til bilan aytganda, o’zi bilan o’zi gaplashishdir.Aslida bu qobiliyat bizning boshqalar bilan amalgaoshiradigan tashqi dialoglarimiz asosida rivojlanadi, lekin aynan ichkidialog muhim regulyativ rol o’ynaydi.Demak, shaxsning qanday sifatlarga ega ekanligi, undagi baholarning obyektivligiga bog’liq tarzda o’z-o’zi bilan muloqotga kirishib, shaxs o’zini nazorat qila oladi. Hayotda shunday kishilar uchraydiki, katta majlisda ishi tanqidga uchrasa ham, o’ziga xolis baho berib, kerakli to’g’ri xulosalar chiqara oladi, shunday odamlar ham borki, arzimagan hatolik uchun o’z «ich-etini yeb tashlaydi» Ichki dialogning har kimda har xil ekanligidan darak beruvchi faktlar quyidagilar.

1. 
   O’z-o’zini tarbiyalash omillari va mexanizmlari.
   
2. 
   O’z-o’zi bilan muloqot.
   
3. 
   O’z-o’zini ishontirish.
   
4. 
   O’z-o’ziga buyruq berish.
   

Rivojlanish jarayonida faqat bilim va faoliyat usullarining o‘zgarishi va murakkablashishi sodir bo‘lib qolmaydi. Bolaning psixik rivojlanishi uning butun shaxsidagi o‘zgarishlarni, ya’ni shaxs umumiy xususiyatlarining rivojlanishini o‘z ichiga oladi. Rivojlanish jarayonida bolalar psixik faoliyatining turli jihatlari o‘zgaradi, usullar yig‘ilishi va o‘zgarishi sodir bo‘ladi. Bola ko‘p miqdordagi turli harakatlarni bajara oladi, bilim va tasavvurlari o‘zgaradi. Mazkur o‘zgarishlar ichidan nisbatan umumiy va belgilovchi o‘zgarishlarni ajratib ko‘rsatish mumkin bo‘ladi.

Bolaning shaxsiy yo‘naltirilganlik xususiyatining umumiy rivojlanishi. Unga uch turni kiritish mumkin: a) ta’limiy yo‘nalganlik (yaxshi o‘qish, yaxshi baho olish), b) bilim olishga yo‘nalganlik (masalalarni hal etish, yangi vazifalar olish), v) atrofdagilar bilan munosabat. Shunday qilib, shaxsiy yo‘nalganlikni hisobga olish maktab o‘quvchilari ta’limi (bilim va usullarni egallash) va tarbiyasini (shaxsiyat rivojlanishi) yanada samarali amalga oshirish uchun birinchi va zarur shartdir.

Ong mexanizmining rivojlanishi.Bu fikriy faoliyatning ko‘rgazmali-harakatli, ko‘rgazmali-obrazlidan abstrakt, nazariyga o‘zgarishidir. Bolada tushunchalar va tushunchalar tizimi muntazam shakllanib boradi. Bolaning anglash va fikrlashining rivojlanishi darajasi qancha yuqori bo‘lsa, u o‘zlashtirgan, foydalanayotgan tushunchalar shuncha murakkab bo‘ladi.

Bolalik avvalida bola atrofidagi predmetlar xususiyatini, predmetlar orasidagi eng oddiy aloqalarni ilg‘aydi va ulardan foydalana boshlaydi. Bu predmetli faoliyat, oddiy elementar o‘yin shakllari, rasm chizish, nutqni egallash bilan bog‘liq ravishda ro‘y beruvchi keyingi aqliy rivojlanish uchun asos bo‘ladi. Bolalikda aqliy rivojlanish asosini bolada shakllanayotgan idrok etish va fikrlash harakatlarining yangi turlari tashkil etadi. Bu yoshda avtodidaktik, o‘zi o‘rgatuvchi o‘yinchoqlar (matryoshkalar, qutichalar, kubchalar, mozaika va boshqalar) bolani tez rivojlantiradi.

Ko‘rish bilan birga bolalikda eshitish orqali qabul qilish ham rivojlanadi. Ayniqsa fonematik eshitish jadal rivojlanadi.Odatda, ikkinchi yil so‘ngida bolalar ona tilining barcha tovushlarini qabul qiladi.Biroq fonematik eshitishning mukammallashishi keyingi yillarda ham ro‘y beradi.

Fikrlash rivoji uchun vositali harakatlar juda muhim.Vosita bolaning predmet dunyosiga ta’sir qilishiga xizmat qiladi.Bola eng katta tajribani kattalar bilan nutqiy muloqot natijasida qabul qiladi.

Hayotning uchinchi yilida bola aqliy rivojlanishida muhim siljish sodir bo‘ladi – ongning belgili (yoki ramziy) funksiyasi shakllana boshlaydi. U bir obyekt o‘rnini bosuvchi sifatida boshqa bir obyektdan foydalanish imkoniyatidan iborat.Bunda predmetlar bilan emas, balki ularning o‘rnini bosuvchilar bilan harakat amalga oshiriladi.

Turli belgilar va ularning tizimidan foydalanish – inson psixikasining o‘ziga xos eng xarakterli xususiyati. Belgilarning har qanday turi (til, matematika ramzlari, surat va musiqada mohirona ifodalangan dunyo va h.k.) odamlar orasidagi muloqot uchun xizmat qiladi, predmet hamda hodisalar vazifasini bajaradi va anglatadi. Erta yoshda belgili funksiya dastlab amaliy faoliyat bilan bog‘liq ravishda rivojlanadi va faqat keyinchalik so‘zlardan foydalanishga o‘tiladi.

Bola va katta yoshdagi odam.Ontogenezda kattalar bilan muloqot bolalarda birdaniga paydo bo‘ladi, ancha keyin esa bolaning tengdoshlari bilan munosabat o‘rnatiladi.Dastlab bola butunlay kattalarga bog‘liq bo‘ladi. Tengdoshlar bilan o‘zaro munosabatlar ko‘p jihatdan kattalarning bola bilan o‘zaro munosabati xususiyatiga bog‘liq. Kattalarga ergashib bolalar o‘zini ismi bilan atay boshlaydilar. Ikkinchi yil oxiriga kelib o‘zini ismi bilan chaqirish «men» kishilik olmoshi bilan almashinadi. «Men» tizimi – erta bolalikda (L.I Bojovich) paydo bo‘luvchi markaziy hodisadir. Bola o‘zini kattalardan ajratishni o‘rganadi, o‘ziga nisbatan mustaqil «men» sifatida munosabatda bo‘la boshlaydi, ya’ni unda o‘zini anglashning boshlang‘ich shakli paydo bo‘ladi.

Rivojlanishdagi muvaffaqiyatlar bola xulq-atvorini o‘ziga xos tarzda o‘zgartiradi. Kattalar avvalgidek yetakchi o‘rin tutsa-da, bola o‘z amaliy hayotining tor muhiti va u qadar katta bo‘lmagan imkoniyatlari doirasida kattalar yordamisiz harakat qilishga intiladi. Yangi tendensiyalar bola faolligini («men o‘zim») kuchaytiradi va kattalar bilan yangi munosabatlarning paydo bo‘lishiga olib keladi. Bu davr tanqidiy davr («uch yosh krizisi») deb ataladi, ya’ni kattalar bolalar bilan munosabatda yangi qiyinchiliklarga duch kela boshlaydilar. Bunda bola o‘zining negativizmi va qaysarligi bilan bardosh berib bo‘lmas darajaga etishi mumkin.

Uch yosh krizisi o‘tkinchi hodisa, lekin uning natijasi – boshqalardan o‘zini ajrata bilish, boshqa odamlar bilan o‘zini taqqoslash bolaning psixik rivojlanishida muhim qadamdir. Kattalarday bo‘lishga intilish faqat o‘yin shaklidagina nisbatan to‘liq yechimini topishi mumkin (faqat o‘yinda bola do‘konga borishi, tushlik tayyorlashi, raketada kosmosga ucha olishi mumkin). Shuning uchun ham uch yosh krizisi bolaning o‘yin faoliyatiga o‘tishi bilan hal etiladi. Lekin bu krizis bola shaxsining ma’lum bir darajada rivojlanganligi va kattalar bajaradigan xatti-harakatlarni qila olmayotganligini anglash natijasi hisoblanadi. Krizis davrida yuzaga keladigan xususiyatlar iroda, layoqat va boshqa xususiyatlar uni shaxs bo’lib shakllanishiga tayyorlaydi.O’z-o’zini anglash layoqati sekin – astalik bilan rivojlanib, avval u qanday bo’lganini va kelajakda qanday bo’lishini fikrlab ko’rishga harakat qiladi. Bu esa bolalar beradigan “Men kichkina paytimda qanday bo’lgan edim?”, “Men katta bo’lganimda kim bo’laman?” singari savollarda ko’rinadi. Kelajak haqida fikr yuritib, bolalar kelgusida kuchli, jasur, aqlli va boshqa qimmatli insoniy fazilatlarga ega bo’lishga harakat qiladilar.

Bolada tengdoshlari bilan ma’lum bir munosabatlarning yuzaga kelishi, «bolalar jamiyati»ning shakllanishi maktabgacha yoshning muhim xususiyati bo‘lib hisoblanadi. Ayniqsa, ikkinchi signal sistemasi jadal rivojlanib, sensor idrok, ayniqsa, ko‘rish va eshitish orqali qabul qilish sezilarli rivojlanadi. Bolada oddiy majburiyatlar majmui paydo bo‘ladi, ongli ravishda rasm chizadi va musiqiy faoliyatda ishtirok eta boshlaydi. U unga qanday surat yoki musiqa yoqishini, qaysilari yoqmasligini aytishi mumkin.Maktabgacha yoshdagi bolaning boshqa odamlarga ichki pozisiyasi o‘z «men»i va o‘z harakatlari ahamiyatini tobora anglab borishi, kattalar dunyosiga, ularning faoliyati va o‘zaro munosabatiga katta qiziqishi bilan xarakterlanadi.

Bob yuzasidan xulosa

Shaxsiy va ijtimoiy tayyorgarlikBolaning maktabda muvaffaqiyatli o’qishi nafaqat uning aqliy va jismoniy tayyorgarligi, balki shaxsiy va ijtimoiy-psihologik tayyorgarligiga ham bog’liq. Maktabga o’qish uchunkelayotgan bola yangi ijtimoiy mavqeini - turli majburiyatlari va huquqlari bo’lgan va unga turlitalablar qo’yiladigan - o’quvchi mavqeini olish uchun tayyor bo’lmog’i lozim. Katta bog’chayoshdagi bolalar asosan maktabda o’qish uchun ehtiyoj sezadilar, lekin bu xohish va ehtiyojmotivi turlicha bo’lishi mumkin. “Menga chiroyli forma va daftar, qalam, ruchkalar sotib olibberishadi”, “Maktabda o’rtoqlarim ko’p bo’ladi va men ular bilan mazza qilib o’ynayman”, “Maktabda uxlatishmaydi” kabi. Maktab tashqi atributlari shubhasiz bolalarni juda qiziqtiradi, lekin bu maktabda muvaffaqiyatli o’qish uchun asosiy motiv bo’la olmaydi. “Men otamga o’xshagan bo’lishim uchun o’qishim kerak”, “Yozishni juda yaxshi ko’raman”, “O’qishni o’rganaman”, “Maktabda qiyin misollarni yechishni o’rganaman” ushbu xohish va harakat bolaning maktabda muvaffaqiyatli o’qishi uchun tabiiy ravishda asos bo’la oladi. Bolaning endi o’zini katta bo’lganini, bog’cha bolasi emas, balki ma’lum bir majburiyatlari bor bo’lgano’quvchi bo’lishini anglashi, jiddiy faoliyat bilan shug’ullanayotganligini bilishi nihoyatda muhim.Bolaning maktabga borishini istamasligi ham salbiy holat hisoblanadi. Maktabga shaxsiy va ijtimoiy-psixologik tayyorgarlik bolalarda tengdoshlari, o’qituvchilari bilan munosabatga kirisha olish xususiyatini shakllantirishni ham o’z ichiga oladi. Har bir bola jamoaga qo’shila olishi, ular bilan hamkorlikda harakat qila olishi, ba’zi vaziyatlarda ularga yon bosib, boshqa vaziyatlarda yon bosmaslikka erisha olishi zarur.Ushbu xususiyatlar bolaning maktabdagi yangi sharoitlarga tez moslasha olishini ta’minlab beradi.6-7 yoshli bolalar o’qishdagi asosiy qiyinchilik shundan iboratki, ko’pincha bu yoshdagi bolalar o’qituvchini uzoq vaqt davomida eshita olmaydilar.O’quv harakatlariga uzoq vaqt diqqatlarini qarata olmaydilar.Bunga sabab faqat shu yoshdagi bolalarda ixtiyoriy diqqatning rivojlanmaganligida emas, balki bolaning kattalar bilan muloqotga kirisha olishi xususiyatiga ham to’la bog’liq. Chunki shu xususiyati rivojlangan bolalar erkin muloqotga kirisha oladilar, qiziqtirgan narsalar haqida so’ray oladilar. Natijada ularning o’qishga bo’lgan qiziqishlari ortadi va o’qituvchi gapirayotgan narsalarni diqqat bilan uzoq vaqt eshita oladilar. Demak, bolaning maktabga tez moslashishi vamuvaffaqiyatli o’qishida shaxsiy va ijtimoiy psixologik tayyorgarligining ham ahamiyati judakatta.

II. Bob. “Men” konsepsiyasi shakllanishiga ta’sir etuvchi oiladagi ota-ona shaxslararo munosabatlarini tadqiq qilish bosqichlari
2.1. Oilaviy munosabatlarning o’ziga xosligi va bolalarda “Men” konsepsiyasining rivojlanish darajalarini tadqiq etish natijalarining tahlili
Oilaviy qadriyatlarnafaqat oilaning ma’naviy-psixologik muhitiga ta’sir ko’rsatib, er va xotin o’rtasidagi munosabatlarning xarakterini belgilaydi, balki bizning fikrimizcha, ular shu oilada voyaga yetayotgan bolaning ijtimoiy tasavvurlari tizimini, jumladan, o’ziga nisbatan shakllanadigan munosabatning mazmunini ham belgilaydi. Shuning uchun ham biz tanlagan oilalarda ota-onalarning er-xotin sifatidagi rollarining maqbulligini ta’minlovchi qadriyatlar tizimini o’rgandik va ushbu paragrafda tadqiqotlarimiz natijalarini keltiramiz. Oilaviyqadriyatlar, oiladagirollarbo’yichakutayotgannarsalarvaerning (xotinning) rolda’volarishkalasiindividualko’rsatkichlaritahlilishuniko’rsatadiki, oilaviyqadriyatlarshkalasibo’yichato’planganballarqanchalikkattabo’lsa, er (xotin) uchunoilahayotiningushbusohasishunchalikahamiyatlibo’ladi;

- Erning (xotinning) nikohidagihamkorsifatidagirolibevositauningxulq-atvoriyo’nalishini, kutishlarinibelgilasa, buholatularningbir-birlariganisbatanda’volaridarajasinihambelgilaydi.

Ervaxotinningoilaviyqadriyatlarvarolbo’yichaustanovkalariningmuvofiqligierningoilaviyqadriyatlarshkalasivaxotinningoilaviyqadriyatlarshkalasiko’rsatkichlariballario’rtasidagifarqbilantavsiflanadi. Bufarqqanchalikkambo’lsa, er-xotinoilaviyhayotiningengahamiyatlisohalarihaqidagitasavvuri, bir-birigamuvofiqligishunchalikyuqoribo’ladi.3 ballgachafarqo’zaromuammolimunosabatlargasababbo’lmaydi, 3 balldanortiqfarqesaer-xotino’rtasidagimunosabatlarnizolixaraktergaegaekanligidandarakberadi.

Oiladagishaxslararoo’zaroaloqalarningadekvatligierningrolbo’yichada’volarivaxotindanrolbo’yichaijtimoiykutishlario’rtasidagifarqqateng. Farqqanchalikkambo’lsa, erning (xotinning) rolbo’yichaadekvatligi, demak, xotinning (erning) belgilanganfunksiyalarinishaxsanbajarishgayo’nalganligierning (xotinning) oilafaoliyatidahamkorsifatidagirolinio’ynashinita’minlaydi (2.1.1-jadval).

2.1.1-jadval

Er-xotinning oilaviy qadriyatlarini tadqiq etish

№	Oilaviy qadriyatlar shkalasi	Ko’rsatkichlar ball hisobida		t
		Ayol	Erkak
		M±m	M±m
1.	Jinsiy munosabatlar	5,27±0,67	4,82±0,58	t=0,45
2.	Er-xotinlarning shaxs sifatida muvofiqlifi (idenfikatsiyasi)	7,26±0,54	8,74±0,65	t=2,41 p≤0,41
3.	Ota-ona-tarbiyachi	7,14±0,82	7,85±0,96	t=0,57
4.	Ijtimoiy faollik	6,43±0,56	7,08±0,58	t=0,73
5.	Tashqi jozibadorlik	8,84±0,61	7,12±0,43	t=2,32