Bitlis Arıcılık Raporu
Hizan/Bitlis
Hazırlayanlar:
Yunus ERTAN
Kerem AKIN
1
Teşekkür Ederiz…
Bu raporun hazırlanması sürecinde yardımlarını ve tecrübelerini esirgemeyen Bitlis Arı
Yetiştiricileri Birliği Başkanı Sayın Medeni AVCİL’e, Hizan Bal Üreticileri Birliği Başkanı
Sayın Seyithan EKİNCİ’ye fotoğraf paylaşımı için Sayın Şerif EKİNCİ’ye ve ihtiyaç
duyduğumuz verilerin temininde her türlü desteği sunan Bitlis İl Gıda Tarım ve Hayvancılık
Müdürlüğü çalışanlarına teşekkür ederiz.
2
İçindekiler
Teşekkür Ederiz… ................................................................................................................................... 1
Giriş ......................................................................................................................................................... 4
1.
Dünyada Arıcılık ............................................................................................................................. 5
2.
Türkiye’de Arıcılık .......................................................................................................................... 8
3.
Bitlis’te Arıcılık ............................................................................................................................. 13
3.1.
Bal Mumu
.............................................................................................................................. 18
3.2.
Teşvik ve Destekler ............................................................................................................... 19
3.3.
Bitlis Arıcılık Faaliyeti GZFT Analizi .................................................................................. 21
4.
Sözlük ............................................................................................................................................ 23
Bal
......................................................................................................................................................... 23
Balmumu
............................................................................................................................................... 23
Polen
...................................................................................................................................................... 23
Arı Sütü ................................................................................................................................................. 23
Propolis ve Arı Zehiri ............................................................................................................................ 24
5.
Kaynakça ....................................................................................................................................... 25
3
Tablolar
Tablo 1: Bitlis İlçelerinde Yıllara Göre Bal Üretimi (Kg) .................................................................... 15
Tablo 2: Yıl ve İlçelere Göre Kovan Sayısı .......................................................................................... 16
Tablo 3: Bitlis İlinin Yıllara Göre Kovan Sayısı ve Bal Miktarının Değişimi ...................................... 17
Tablo 4: Bitlis İlçelerinde Yıllara Göre Balmumu Üretimi (Kg) .......................................................... 18
Tablo 5: 2011 Yılı Arıcılık Destekleri................................................................................................... 19
Tablo 6: 2012 Yılı Arıcılık Destekleri................................................................................................... 19
Tablo 7: 2013 Yılı Arıcılık Destekleri................................................................................................... 20
Tablo 8: 2014 Yılı Arıcılık Destekleri................................................................................................... 20
Tablo 9: Bitlis Arıcılık Faaliyeti GZFT Analizi .................................................................................... 21
Grafikler
Grafik 1:
Dünyada Bal Üretiminin En Fazla Olduğu Ülkeler ................................................................. 5
Grafik 2: Kıtaların 2008-2013 Yılları Arasında Ortalama Bal Üretimi .................................................. 6
Grafik 3: Dünyadaki Toplam Arı Kovanı Sayısının Yıllara Göre Değişimi ........................................... 6
Grafik 4: 2008-2013 Yılları Arasında En Fazla Arı Kovanına Sahip Ülkeler (Milyon)
......................... 7
Grafik 5: Türkiye’nin Yıllara Göre Kovan Sayısı Değişimi ................................................................... 8
Grafik 6: Yıllara Göre Türkiye’nin Bal Üretimi (Ton) .......................................................................... 9
Grafik 7: Türkiye’nin Yıllara Göre Bal/Kovan Oranı
............................................................................ 9
Grafik 8: Türkiye’de Yıllara Göre Kişi Başı Bal Oranı (Toplam Bal/Nüfus) ....................................... 10
Grafik 9: Türkiye’de Bölgelere Göre Bal Üretimi
................................................................................ 11
Grafik 10: Türkiye’de Bal Üretiminin Hayvansal Üretime Oranı (%) .................................................. 12
Grafik 11: Bitlis İlindeki Bal Üretiminin Türkiye Üretimi İçindeki Payı (%) ...................................... 14
Grafik 12: 2007 Yılı İllere Göre Bal Üretimi (Ton) .............................................................................. 14
Grafik 13: 2014 Yılı İllere Göre Bal Üretimi (Ton) .............................................................................. 15
Grafik 14: Yıllara Göre Bitlis İlçelerinin Bal Üretim Payları (%) ........................................................ 16
Grafik 15: 2014 Yılı İlçelere Göre Kovan Sayısı Dağılımı (%) ............................................................ 17
Grafik 16: Bitlis İli Bal/Kovan Sayısı ................................................................................................... 18
4
Giriş
Arıcılık; arazi tahsisi şart olmayan, fazla sermaye gerektirmeyen, genellikle aile uğraşı olması
dolayısıyla ayrı istihdam gerektirmeyen bir ekonomik faaliyet olduğu için çoğunlukla alt veya
alt-orta ekonomik sınıf tarafından yapılmaktadır. Bu yüzden arıcılıkla ilgili çalışmalar veya
politikalar yapılırken ekonomik boyutun yanı sıra sosyal boyutu ve çarpan etkisi de göz
önünde bulundurulmalıdır.
Arazisinin çok önemli bir kısmı çayır, mera, fundalık-ormanlık olan Bitlis İli arıcılık için
doğal bir ortamdır. Doğal bir ortamın var olmasının da etkisiyle arıcılık kültürü çok
gelişmiştir. Sadece köy isimlerine bakıldığında bile ( Ballı Köyü, Ballıca Köyü, Kovanlıköy
vs.) arıcılığın Bitlis için ne kadar önemli bir yer tuttuğu anlaşılabilir. Bitlis İli arıcılığa çok
uygun koşullara sahip olmasına rağmen profesyonel üretim yapılamadığından ve markalaşma
sağlanamadığından ekonomik getiri açısından arıcılık halen potansiyelinin çok altındadır.
Arıcılığın geliştirilebilmesi için mutlaka Bitlis Arı Yetiştiricileri Birliği, Hizan Bal Üreticileri
Birliği, İl Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü ve diğer ilgili kurum ve kuruluşların ortak
strateji belirleyip çalışmaları gerekmektedir. Desteklemelerde bu örgütlenmelerin
tecrübelerinden yararlanılmalı ve desteklemeler de bu tecrübelere göre şekillendirilmelidir.
Bitlis İli’nde yer alan Arıcılık Entegre Tesisi çok büyük avantaj sağlamaktadır. 23.500 m²
irtifak hakkı olan sahada üretim ve idari amaçlı 11 adet bina vardır. 800 m² büyüklüğünde
kovan üretim tesisi, 288 m² büyüklüğünde petekli bal üretim tesisi, 288 m² büyüklüğünde
mum arıtma tesisi, 240 m² büyüklüğünde hammadde deposu, 300 m² büyüklüğünde süzme bal
dolum tesisi ve 200 m² büyüklüğünde de sosyal tesise sahip olan Bitlis Arıcılık Entegre
Tesisi’nin yıllık 1000 ton süzme bal üretme kapasitesi bulunmaktadır. Mali ve teknik açıdan
yardıma ihtiyaç duyan tesis hâlihazırda kapasitesinin çok altında üretim yapmaktadır. Bu
tesisin etkin kullanılmasının sağlanması Bitlis arıcılığının çok büyük atılım yapmasına büyük
katkı sunacaktır. (AVCİL, Bitlis Arı Yetiştiricileri Birliği Başkanı, 2015)
Destek mekanizmalarının çeşitlendirilip geliştirilmesi, verim artışını sağlayacak metotlarla
ilgili arıcıların bilinçlendirilmesi, balda standardın sağlanması amacıyla Coğrafi İşaret
Tescilinin yapılması ve Arıcılık Kayıt Sistemi’nin daha etkin kullanılması Bitlis İli’nin
arıcılıkta hak ettiği noktaya gelmesi sürecinde takip edilmesi gereken stratejilerden olmalıdır.
5
1.
Dünyada Arıcılık
Girişte de belirtildiği gibi arıcılık; istihdam gerektirmediği, arazi tahsisi şart olmadığı ve
maliyeti düşük ekipmanlarla yapılabildiği için ağırlıklı olarak gelişmemiş ve gelişmekte olan
ülkelerde daha çok da kırsal kesimde yoğunlaşmıştır. Arıcılık, başta Hindistan, Çin, Türkiye,
Ukrayna, Arjantin, Etiyopya ve bazı Afrika ülkeleri olmak üzere ekonomik olarak geri kalmış
ülkelerin kırsal kesimindeki nüfus için hem beslenme hem de geçimlik ekonomi açısından
önem arz etmektedir. FAO’nun 2008-2013 verilerine göre dünya genelinde yıllık ortalama
olarak 1,5-1,7 milyon ton bal üretimi yapılmaktadır. Çin en fazla bal üreten ülke konumunda
olup 2008-2013 yıllarında ortalama olarak 433 bin ton bal üretmiştir. Grafik 1 aynı yıllar
arasında en fazla bal üreten 4 ülkeyi ve ortalama bal üretimlerini göstermektedir.
Grafik 1:
Dünyada Bal Üretiminin En Fazla Olduğu Ülkeler
Kaynak: (FAO)
Çin dünyanın toplam bal üretiminin yaklaşık %25’ini tek başına karşılamaktadır. Çin’den
sonra ise arada çok büyük fark olsa da Türkiye, Ukrayna ve Arjantin sıralanmaktadır. Bal
üretiminin kıtalara göre dağılımında Çin dolayısıyla Asya kıtasının payı çok büyüktür. Grafik
2 ile 2008-2013 ortalaması baz alınarak bal üretiminin kıtalara göre dağılımı gösterilmiştir.
6
Grafik 2: Kıtaların 2008-2013 Yılları Arasında Ortalama Bal Üretimi
Kaynak: (FAO, http://faostat3.fao.org/browse/Q/QL/E)
Arı kovanı sayısına göre ülkeler arasında sıralama yapıldığında bal üretimi sıralamasından
daha farklı bir görüntü ortaya çıkmaktadır. Hindistan en fazla bal üreten 4 ülke arasına bile
giremezken dünyadaki arı kovanlarının yaklaşık 1/8’ine sahip olup ilk sırada yer almaktadır.
Grafik 3: Dünyadaki Toplam Arı Kovanı Sayısının Yıllara Göre Değişimi
Kaynak: (FAO)
Grafik 3 ile dünyadaki toplam arı kovanı sayısının 2008-2013 arası değişimi ve Grafik 4 ile de
en fazla arı kovanına sahip ülkeler ve bu ülkelerin kovan sayıları görülmektedir.
7
Grafik 4: 2008-2013 Yılları Arasında En Fazla Arı Kovanına Sahip Ülkeler (Milyon)
Kaynak: (FAO)
Hindistan’ın arı kovanı sayısında ilk sırada yer almasına rağmen bal üretimi miktarında çok
gerilerde kalmasının en önemli sebebi bal/kovan oranının çok düşük olmasıdır. 2008-2013
yılları arasında dünyada kovan başına ortalama bal üretimi (toplam bal/toplam kovan) 20-21
kg iken aynı dönemde Çin’de bu oran 48,65 kg ve Hindistan’da ise sadece 5-5,5 kg’dır. Tabii
ki elimizdeki rakamlarla üretilen balın kalitesini, organikliğini ölçmemiz mümkün
olmadığından Hindistan’ın durumunun verimsiz üretimden kaynaklandığını söylemek eksik
olacaktır.
Son olarak FAO istatistiklerine bakıldığında bal ihracatını en fazla yapan ülkeler Çin, Arjantin
ve Meksika şeklinde sıralanırken, ithalatta ise Avrupa Birliği ülkeleri ve ABD öne
çıkmaktadır. (FAO, 2015)
Nurs Köyü/Hizan
8
2.
Türkiye’de Arıcılık
Arı yetiştiriciliği ve bal üretiminde temel etken olan iklim şartları, coğrafik koşullar ve bitki
örtüsünün arıcılığa uygun olması ülkemiz açısından büyük bir şans olarak görülmekte ve
dünyada mevcut ballı bitki tür ve çeşitlerin %75’inin Türkiye’de bulunması büyük bir doğal
zenginlik olarak ön plana çıkmaktadır (Sıralı, 2010) . Dünyada olduğu gibi Türkiye’de de
arıcılık daha çok alt ve alt-orta ekonomik sınıfa dâhil olan kesim tarafından yapılmaktadır.
2013’te alınan kararla arıcılık yapan köyler de işletme olarak sayılmaya başlanmış olup 2014
TÜİK verilerine göre Türkiye’de arıcılık yapan 104.709 işletme mevcuttur. Markette
özellikle beslenme amaçlı talep gören bal bunun yanında tedavi ve kozmetik amaçlı da
tüketilmektedir.
Grafik 5: Türkiye’nin Yıllara Göre Kovan Sayısı Değişimi (1000 Adet)
Kaynak: (TÜİK)
Türkiye’nin sahip olduğu toplam kovan sayısı istikrarlı olarak yükselse de (Bkz. Grafik 5) bu
üretilen toplam bal miktarına aynı oranda yansımamaktadır (Bkz. Grafik 6). Bunun sebebi
kovan başına elde edilen bal miktarında ciddi dalgalanmaların olması ve genel itibariyle
bal/kovan oranının düşük olmasıdır. (Bkz. Grafik 7).
9
Grafik 6: Yıllara Göre Türkiye’nin Bal Üretimi (Ton)
Kaynak: (TÜİK)
Kovan sayısı artışındaki istikrarlı durumun bal üretiminde net olarak kendini gösterememesi
aşağıdaki grafikten de görüleceği üzere bal/kovan oranındaki aşağıya doğru dalgalı seyirdir.
Bal üretim miktarını etkileyen diğer faktörler ise bal fiyatları, bal tüketimi ve bal destekleridir.
Grafik 7: Türkiye’nin Yıllara Göre Bal/Kovan Oranı
Kaynak: (TÜİK, FAO)
10
Arıkovanı sayısı açısından Çin ve Hindistan’dan sonra 3. sırada olan Türkiye bal üretimine
göre ise 2. sırada yer almaktadır. Türkiye’nin bal üretiminde Hindistan’ı geçmesinin sebebi
kovan başına üretilen bal miktarı arasındaki farktır. Türkiye kovan başına 14-19 kg (dünya
ortalaması 20-21 kg) aralığında bal elde edebilirken bu oran daha önce de belirtildiği üzere
Hindistan’da sadece 5-5,5 kg’dır.
Türkiye Arı Yetiştiricileri Merkez Birliği verilerine göre Türkiye’de kişi başı yıllık bal
tüketimi ortalama 1,1-1,2 kg olup 0,8-0,9 kg olan Avrupa Birliği ülkelerinin üzerindedir.
Aşağıdaki grafikte verilen Toplam Bal/Nüfus bu verileri doğrular niteliktedir.
Grafik 8: Türkiye’de Yıllara Göre Kişi Başı Bal Oranı (Toplam Bal/Nüfus) (kg)
Bu grafik TÜİK ve FAO verilerinden yararlanılarak Doğu Anadolu Kalkınma Ajansı tarafından hazırlanmıştır.
Türkiye’nin her bölgesinde arıcılık yapılıyor olsa da yoğunlaşma daha çok Karadeniz, Ege ve
Akdeniz gibi kıyı kesimlerde olmuştur. Arıcılığın bu kesimlerde yoğunlaşmasının en önemli
sebebi zengin bitki örtüsü ve uygun iklim şartlarıdır. Özellikle Ege Bölgesi bu özelliklerinden
dolayı gezginci arıcıların en çok rağbet gösterdiği bölgelerdendir. Aşağıdaki grafikte
bölgelerin bal üretimleri oransal olarak gösterilmiştir.
11
Grafik 9: Türkiye’de Bölgelere Göre Bal Üretimi
Kaynak: (TÜİK)
Görüldüğü üzere özellikle 2013 TÜİK verilerine göre yaklaşık 11.000 ton bal üreten
Muğla’nın da katkısıyla Ege en fazla bal üreten Bölge konumundadır. Özellikle dünya çam
balının %92’sinin Ege’de üretilmesi çok büyük önem arz etmektedir.
Arıcılığın Türkiye genelinde toplam hayvansal üretim içerisindeki oranı yavaş da olsa
yükselmektedir. Son beş yıl içerisinde toplam bal üretimi miktarı sürekli olarak artmıştır.
Aşağıdaki grafikte 2010-2014 yılları arasında Türkiye’nin toplam bal üretiminin toplam
hayvansal üretimi içerisindeki oransal değişimi gösterilmiştir.
12
Grafik 10: Türkiye’de Bal Üretiminin Hayvansal Üretime Oranı (%)
Kaynak: (TÜİK)
Bal üretimindeki artışa rağmen toplam hayvansal ürün üretimindeki oranın düşüşünün en
önemli sebebi artış hızlarındaki farktır. 2010-2015 yılları arasında bal üretimi %25 artış
gösterirken hayvansal ürün üretimi %37 artış göstermiştir.
Nurs Köyü/Hizan
13
3.
Bitlis’te Arıcılık
Bitlis ili Kalkınma Bakanlığı tarafından yapılan 2011 sosyo-ekonomik gelişmişlik endeksine
göre 76. sırada yer almaktadır. Yeterli yatırımın yapılamamasından ve dolayısıyla istihdam
yaratılamamasından genç nüfus oranı yüksek olan Bitlis İli’nden başka bölgelere doğru göç
yaşanmaktadır. Bu yüzden Bitlis’in nüfusu yıldan yıla ya çok yavaş artmakta ya da
azalmaktadır. Arıcılık her ne kadar Bitlis’in kalkınması için tek başına yeterli olmasa da kırsal
kesimdeki halkın kendi kendine yetebilmeleri ve diğer uğraşları yanında ek gelir sağlamaları
açısından önem arz etmektedir. Bitlis’in toplam tarım arazisi sadece %16 iken çayır, mera,
ormanlık ve fundalık alan %56 civarındadır. Ekilebilir arazinin az olması ve geçmişten gelen
arıcılık kültürünün var olmasına rağmen maalesef arıcılık olması gereken yerde değildir.
Arıcılık için belli bir arazinin tahsis edilmesi zorunluluğunun olmaması, sadece aile
bireylerinin bile yeterli olması ve az sermayeyle kısa vadede kazanç sağlanabilmesine
Bitlis’in zengin florası da eklendiğinde arıcılığın özellikle Bitlis ilinin %47 civarında olan
kırsal nüfusu için ne kadar önemli olduğu anlaşılacaktır. Bunların yanında arıların tozlanma
yoluyla bitkisel üretime olan katkıları da en az bal üretimi kadar önemlidir. Dünya genelinde
insan gıdasının %90’nın 82 bitki türünden elde edildiği ve bunlardan 63 (%77) türün
tozlayıcılarının arılar olduğu belirtilmektedir (Mayer, 2000). Arıcılığın hem ekonomiye hem
de doğaya dolaylı katkısı doğrudan katkısından çok daha fazladır. Arılar çiçek tozu ve nektar
toplama sürecinde uğradıkları çiçeklerin, meyve ağaçlarının döllenmesini, daha çok ve daha
kaliteli meyve vermesini sağlar. Arılardan elde edilen bal, balmumu, arı sütü, polen, ana arı ve
oğul gibi ürünlerin parasal değeri, arıların tozlanma dolayısıyla bitkisel üretime olan
katkılarının yanında oldukça azdır. Yani arıcılık faaliyeti bitkilerde tozlaşmayı sağlayarak
bitkisel üretimin nitelik ve niceliğinin artmasında da son derece önemli katkıda
bulunmaktadır. Bunun parasal değeri rakamlarla ifade edilemeyecek kadar fazladır. Öyle ki
tozlaşma olmadığı zaman bitkisel üretimde %30 gibi bir düşüş olacağı gerçeği söz konusudur.
(Sıralı, 2010)
TÜİK 2014 verilerine göre 150’si Mutki’de, 105’i Bitlis’te ve 350’si Hizan’da olmak üzere
Bitlis toplamında arıcılık yapan 710 işletme bulunmaktadır. Bitlis Arı Yetiştiricileri Birliği ve
Hizan Bal Üreticileri Birliği’ne kayıtlı yaklaşık 1.250 arı yetiştiricisi vardır. Bitlis’te bal
üretimi miktarında yıllara göre ciddi dalgalanmalar vardır. Bitlis’in son on yılındaki (2005-
2014) bal üretiminin Türkiye’nin toplam bal üretimine oranladığımızda aşağıdaki grafiğe
ulaşıyoruz.
14
Grafik 11: Bitlis İlindeki Bal Üretiminin Türkiye Üretimi İçindeki Payı (%)
0,90
1,77
2,96
1,52
1,54
1,44
1,29
0,58
1,61
1,39
0,00
0,50
1,00
1,50
2,00
2,50
3,00
3,50
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
Kaynak: (TÜİK)
Grafikten de görüldüğü üzere Bitlis’in bal üretiminin Türkiye bal üretimine oranında sert
dalgalanmalar vardır. 2007 yılında toplam balın yaklaşık %3’ünü Bitlis üretirken 2012 yılında
kuraklığın da etkisiyle sadece %0,6’sını üretebilmiştir.
Grafik 12: 2007 Yılı İllere Göre Bal Üretimi (Ton)
Kaynak: (TÜİK)
15
Bitlis 2007 yılında en fazla bal üreten 9. il konumundayken 2014’te 13. sırada yer almıştır
Grafik 13: 2014 Yılı İllere Göre Bal Üretimi (Ton)
Kaynak: (TÜİK)
Muğla bal üretimini yaklaşık 3 kat arttırıp en fazla üretim yapan il olurken Bitlis’in üretimi
yaklaşık %35 düşmüştür. Bitlis İli’nin toplam bal üretimindeki dalgalanmaya sebep olan asıl
hususları görebilmek için ilçe bazlı bal üretiminin incelenmesi gerekmektedir. Aşağıdaki tablo
son beş yılın (2010-2014) ilçelere göre bal üretimini içermektedir.
Tablo 1: Bitlis İlçelerinde Yıllara Göre Bal Üretimi (Kg)
İlçe Adı
2010
2011
2012
2013
2014
Tatvan
62.340
86.560
72.880
75.000
70.000
Ahlat
72.800
74.600
54.140
48.600
40.000
Güroymak
33.800
16.650
17.000
100.000
25.000
Mutki
27.000
25.000
58.750
123.750
125.000
Adilcevaz
27.000
25.000
27.500
20.000
19.000
Hizan
379.134
381.324
254.500
821.290
750.000
Merkez
546.660
584.215
29.710
335.360
400.000
Kaynak: (Bitlis İl Gıda Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü, 2015)
Her ne kadar Güroymak ilçesinde 2013 yılında çok sert yükseliş ve 2014’te düşüş olmuşsa da
Bitlis bal üretimindeki dalgalanmanın esas sebebi toplam balın yaklaşık %80’inin (2014
verilerine göre) üretildiği Merkez ilçe ve Hizan ilçesindeki dalgalanmalardır. Ayrıca
2012’deki yaklaşık %57 oranındaki düşüşün sebebinin de Merkez ilçe ve Hizan ilçesi olduğu
görülmektedir. Mutki ilçesinin üretiminde sürekli ve istikrarlı bir artış mevcuttur. Grafik 14
ile Bitlis ilçelerinin yıllara göre bal üretimindeki payları gösterilmiştir.
16
Grafik 14: Yıllara Göre Bitlis İlçelerinin Bal Üretim Payları (%)
Kaynak: (Bitlis İl Gıda Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü, 2015)
2012’de bal üretimindeki sert düşüşten sonra Hizan ilçesi Merkez ilçeyi geçip en fazla bal
üreten ilçe konumuna yükselmiştir. İlçe ve yıllara göre kovan sayısı değişimine bakıldığında
özellikle Mutki, Hizan ve Merkez ilçelerinde bal üretimindeki değişime paralel değişimin
meydana geldiği görülebilir. 2012 yılındaki olağanüstü durum kovan sayılarına aynı oranda
etki etmemiştir. Çünkü asıl düşüş kuraklık dolayısıyla kovan başına alınan bal üretiminde
gerçekleşmiştir. Aşağıdaki tabloda ilçe ve yıllara göre kovan sayısı değişimi verilmiştir.
Tablo 2: Yıl ve İlçelere Göre Kovan Sayısı
İlçe Adı
2010
2011
2012
2013
2014
Tatvan
3.117
4.328
2.644
3.921
5.700
Ahlat
2.912
3.044
2.903
2.944
3.100
Güroymak
1.982
1.854
1.900
7.000
2.500
Mutki
4.850
6.303
7.042
8.250
12.000
Adilcevaz
871
1.000
1.100
1.200
1.500
Hizan
34.027
51.764
44.976
50.473
63.000
Merkez
18.222
20.176
17.300
19.848
28.000
Kaynak: (Bitlis İl Gıda Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü, 2015)
2014 verilerine göre toplam balın %80’ini üreten Hizan ve Bitlis ilçeleri yine aynı dönemde
toplam kovan sayısının %79’una sahiptir. Bu da Bitlis genelinde Bal/Kovan oranının
neredeyse eşit olduğunu göstermektedir. Grafik 15 ile Bitlis ilindeki toplam kovan sayısının
ilçelere göre dağılımı gösterilmiştir.
17
Grafik 15: 2014 Yılı İlçelere Göre Kovan Sayısı Dağılımı (%)
(Bitlis İl Gıda Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü, 2015)
2010-2014 yılları arasında kovan sayısındaki toplam artış %43 iken aynı dönemde bal
üretimindeki artış sadece %20’dir. Kovan sayısındaki artışın bal üretimine aynı oranda
yansımaması bal/kovan oranının çok düşmüş olmasından kaynaklanmaktadır. Aşağıda
öncelikle 2010-2014 yılları arasındaki toplam bal üretimi ve kovan sayısı sonrasında ise
yıllara göre bal/kovan oranındaki değişim verilmiştir.
Tablo 3: Bitlis İlinin Yıllara Göre Kovan Sayısı ve Bal Miktarının Değişimi
Yıllar
2010
2011
2012
2013
2014
Toplam Kovan Sayısı(Adet)
65.981
88.469
77.865
93.636
115.800
Toplam Bal Üretimi (Kg)
1.148.734
1.193.349
514.480
1.524.000
1.429.000
Kaynak: (TÜİK)
Dünya bal/kovan ortalamasının 20-21 kg ve Türkiye ortalamasının da 14-19 kg arasında
olduğu belirtilmişti. Bitlis’in bal/kovan ortalamasının hem daha düşük hem de daha dalgalı
olduğu görülmektedir. Bunda arıcılığın temel uğraştan ziyade ek gelir getirici faaliyet olarak
görülmesi, iklimsel farklılıklar ve ilkel üretim tekniklerinin kullanılması etkili olmuştur.
18
Grafik 16: Bitlis İli Bal/Kovan Sayısı (kg)
Kaynak: (Bitlis İl Gıda Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü, 2015)
3.1.
Bal Mumu
Arıcılığın gelir sağlayan bir başka kalemi de bal mumudur. Arıların petek gözlerini yaptıkları
bal mumu süreç sonucunda öncelikle sıcak suda kaynatılıp sterilize edildikten sonra farklı
alanlarda kullanılmak üzere pazarlanır. Bal mumu en çok petek yapımında kullanılmasının
yanı sıra ilaç sanayiinde, parke cilalamada, boya sanayiinde, heykel yapımında ve mum
üretiminde de kullanılabilmektedir. Bitlis’te bal mumu üretimi yine en fazla kovan sayısının
olduğu ve dolayısıyla en fazla balın üretildiği Merkez ilçe ve Hizan ilçesinde yoğunlaşmıştır.
Aşağıdaki tabloda bal mumu miktarının yıllara ve ilçelere göre dağılım ve değişimi
verilmiştir.
Tablo 4: Bitlis İlçelerinde Yıllara Göre Balmumu Üretimi (Kg)
İlçe adı
2010
2011
2012
2013
2014
Tatvan
150
150
126
3.058
2.980
Ahlat
3.640
3.750
500
500
25
Güroymak
1.230
1.052
1.100
1.500
1.600
Mutki
5.500
5.500
7.500
8.222
2.870
Adilcevaz
400
600
660
750
885
Hizan
18.957
19.150
34.330
36.046
38.200
Merkez
27.333
28.574
13.494
15.128
18.882
Kaynak: (Bitlis İl Gıda Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü, 2015)
19
3.2.
Teşvik ve Destekler
Bitlis İli AB Katılım Öncesi Mali Yardım Aracı – Kırsal Kalkınma Bileşeni olan IPARD
programı kapsamında yer almadığı için maalesef minimum 5.000 Avro ve maksimum
250.000 Avro olan arıcılık ve bal üretiminin geliştirilmesi desteklerinden
yararlanamamaktadır. Ekonominin çok önemli bir kısmı tarım ve hayvancılığa dayanan
Bitlis’in IPARD kapsamında olan 42 il içerisinde yer almıyor olması çok büyük eksikliktir.
Hâlihazırda Bitlis arıcıları sadece Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı’nın Tarımsal
Destekler başlığı altında Arılı Kovan ( 10TL/Adet) desteklerinden yararlanabilmektedirler.
Bitlis’in arıcılıktaki potansiyeli göz önünde bulundurulduğunda desteklemelerin yeterli
olmadığı ve arıcılığa yönelik teşviklerin arttırılması gerektiği görülecektir. Aşağıda Bitlis’in
Merkez ve diğer ilçelerinin son dört yılda almış olduğu destekleme miktarları görülmektedir.
Tablo 5: 2011 Yılı Arıcılık Destekleri
İlçe Adı
İşletme (Arıcı) Sayısı
Desteklenen Koloni Sayısı
Destekleme Tutarı (TL)
Adilcevaz
4
1.000
7.000,00
Ahlat
9
3.044
21.308,00
Güroymak
11
1.854
12.978,00
Hizan
235
51.764
362.348,00
Merkez
106
20.176
141.232,00
Mutki
32
6.303
44.121,00
Tatvan
20
4.328
30.296,00
TOPLAM
417
88.469
619.283,00
Kaynak: (Bitlis İl Gıda Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü, 2015)
Bal üretimi ve kovan sayısında olduğu gibi desteklemelerde de başı Hizan ilçesi çekmektedir.
Daha sonra ise sırasıyla Merkez, Mutki ve Tatvan ilçeleri gelmektedir.
Tablo 6: 2012 Yılı Arıcılık Destekleri
İlçe Adı
İşletme (Arıcı) Sayısı
Desteklenen Koloni Sayısı
Destekleme Tutarı (TL)
Adilcevaz
7
1.143
9.144,00
Ahlat
9
2.707
21.656,00
Güroymak
12
2.393
19.144,00
Hizan
236
49.976
399.808,00
Merkez
87
17.300
138.400,00
Mutki
38
9.292
74.336,00
Tatvan
20
3.644
29.152,00
TOPLAM
409
86.455
691.640,00
Kaynak: (Bitlis İl Gıda Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü, 2015)
20
2012 yılında daha önce de bahsedildiği üzere kuraklığın etkisi görülmektedir. 2011 yılına göre
destek tutarı artmış olsa da destekten yararlanan arıcı sayısı ve desteklenen koloni sayısında
düşüş görülmüştür.
Tablo 7: 2013 Yılı Arıcılık Destekleri
İlçe Adı
İşletme (Arıcı) Sayısı
Desteklenen Koloni Sayısı
Destekleme Tutarı (TL)
Adilcevaz
7
1.349
10.792,00
Ahlat
8
2.686
21.488,00
Güroymak
9
1.829
14.632,00
Hizan
220
48.614
388.912,00
Hizan Bal
Ürt.
14
1.968
15.744,00
Merkez
96
19.395
155.160,00
Mutki
46
9.291
79.368,00
Tatvan
19
3921
31.368,00
TOPLAM
419
89.683
717.464,00
Kaynak: (Bitlis İl Gıda Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü, 2015)
2013 yılında desteklenen arıcı sayısı ve koloni sayısının 2011 düzeyine ulaşması kuraklığın
etkisinin de geçmiş olduğunu göstermektedir. Hizan ilçesi toplam destekleme tutarının
yarısından fazlasını alarak yine başı çekmektedir.
Tablo 8: 2014 Yılı Arıcılık Destekleri
İlçe Adı
İşletme (Arıcı) Sayısı
Desteklenen Koloni Sayısı
Destekleme Tutarı (TL)
Adilcevaz
6
1.428
14.280,00
Ahlat
11
2.741
27.410,00
Güroymak
14
2.648
26.480,00
Hizan
44
11.586
115.860,00
Hizan Bal ürt
252
49.268
492.680,00
Merkez
105
23.603
236.030,00
Mutki
44
8.109
8.090,00
Tatvan
23
4.944
49.440,00
TOPLAM
499
104.327
1.043.270,00
Kaynak: (Bitlis İl Gıda Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü, 2015)
Son olarak Tablo 8: 2014 Yılı Arıcılık Desteklerinde görüleceği üzere desteklemelerde çok
ciddi bir sıçrama olmuştur. Bu sıçramanın çok büyük kısmı Hizan ilçesinin özellikle
destekleme tutarında kaydetmiş olduğu artıştan kaynaklanmaktadır. Hizan ilçesi 2014 yılında
destekleme tutarında yaklaşık %51 oranında yükselme sağlamıştır.
21
3.3.
Bitlis Arıcılık Faaliyeti GZFT Analizi
Tablo 9: Bitlis Arıcılık Faaliyeti GZFT Analizi
GÜÇLÜ
ZAYIF
Floranın zengin olması (Özellikle geven
bitkisi ve kekik ağırlıklı)
Arıcılık kültürünün olması
Örgütlenmenin gelişmekte olması
Yıllık bin ton bal üretim kapasiteli Bitlis
Arıcılık Entegre Tesisinin olması
Proje kültürünün gelişiyor olması
Çayır, mera, ormanlık ve fundalık alanının
geniş olması (%56)
Verimli ve güçlü Kafkas Melezi arısının
yaygın olması
Profesyonellikten uzak olunması
Ortak iş yapma kültürünün zayıf olması
Markalaşılamaması
Pazarlama kanallarının zayıf olması
Ürün çeşitliliğinin sağlanamaması
Temel uğraş olarak görülmemesi
İlkel üretim tekniklerinin kullanılması
Çeşitli ve etkin destek mekanizmalarının
olmaması
FIRSAT
TEHDİT
Kamu desteklerinden faydalanma
olanağının olması
Tecrübe birikimi
Doğal ortamın bozulmamış olması
Bal ve bal ürünlerinin tedavi amaçlı
kullanımındaki bilinçlenme
Talep fazlası
Kavar Havzası deneyimi
Kadınların arıcılığa ilgisinin olması
Kalitesiz bal reklamlarının oluşturduğu algı
Salgın hastalıklar
Kontrolü yapılmayan gezginci arıcıların
yörenin arı ırkını bozması
İklimsel farklılıklar
Florasının tahrip edilmesi (Özellikle geven
bitkisinin)
Gençlerin arıcılığa ilgisizliği
22
Tutumlu Yaylası/Bitlis
23
4.
Sözlük
1
Bal
İnsan sağlığı ve beslenmesi yönünden önemli bir gıda ve arı ürünü olan bal, Türk Standartları
Enstitüsünün Bal Standardında “bitkilerin çiçeklerinde bulunan nektarların veya bitkilerin
canlı kısımlarından yararlanarak bazı eşkanatlı böceklerin salgıladığı tali maddelerin balarıları
(Apis mellifera) tarafından toplanması vücutlarında bileşimlerinin değiştirilip petek gözlerine
depo edilmesi ve buralarda olgunlaşması sonucunda meydana gelen tatlı bir üründür. Bal
başlıca glikoz ve früktoz olmak üzere farklı şekerleri ihtiva eder. Balın rengi su beyazından
koyu kahverengine kadar değişebilir. Bal akıcı, viskoz, kısmen veya tamamen kristalize
olabilir. Balın tadı ve aroması balın menşeine ve bitkinin türüne göre değişir” olarak
tanımlanmıştır. Genel olarak bal; %80 şeker ve %17 su içerir. Geriye kalan %3’lük kısım
mineral maddeler, amino asitler, renk maddeleri, vitamin ve enzimlerden oluşur. Balı diğer
şekerli maddelerden daha değerli kılan içerdiği enzimlerdir.
Balmumu
Balmumu, 13-18 günlük genç işçi arıların son 4 çift karın halkaları üzerinde bulunan mum
salgı bezlerinden salgılanan ve arı tarafından petek yapımında kullanılan bir maddedir. Mum
salgı bezlerinden sıvı olarak salgılanan balmumu karın halkaları arasından dışarı çıkarken
hava ile temas eder etmez katı hale geçerek beyaz bir pulcuk şekline dönüşür. Arı bacakları
yardımı ile ağzına aldığı pulcuğu çiğneyerek petek örer. Balmumu, ağırlıklı olarak temel
petek yapımı yanında, kozmetik ve ilaç sanayiinde, parlatma, cilalama, su geçirmezliğin
sağlanması, kalıpçılık ve dişçilik gibi çok değişik alanlarda kullanılmaktadır. Arının 1 gr
balmumu üretebilmesi için yaklaşık 10 gr bal yemesi zorunludur.
Polen
Polen arıların gelişmelerinde ve görevlerini yapabilmelerinde hayati öneme sahip bir
maddedir. Şayet kolonide polen yoksa yavru gelişimi durur, kolonide büyük bir panik başlar.
Bilindiği üzere arılar enerji ihtiyaçlarının baldan karşılarken, ihtiyaç duydukları diğer tüm
maddeleri (amino asit, vitamin, mineral madde gibi) polenden karşılarlar. Kısaca polen,
arıların ihtiyaç duydukları tüm maddeleri içermekle birlikte, insanlar için de önemli bir besin
kaynağıdır.
Arı Sütü
Arı sütü, 6-12 günlük genç işçi arıların başlarındaki salgı bezlerinden salgılanan, besin değeri
oldukça yüksek, beyaz renkli, peltemsi, hafif acımtırak bir arı ürünüdür. Bugün için hem
dünyada hem de ülkemizde insan sağlığında bağışıklık sisteminin güçlendirilmesi ve
korunmasında kullanıldığı gibi kolesterol ve tansiyon düşürmede, cinsel fonksiyonları
iyileştirmede, hücre yenileyici ve onarıcı etkisinden dolayı cilt ve saç problemlerinde
kullanılmaktadır. Bu çerçevede tüm dünyada ve özellikle Çin’de tonlarca arı sütü üretilmekte
1
http://www.tarimkutuphanesi.com/ARI_YETISTIRICILIGI_00360.html
sayfasından kısaltma yapılıp
düzenlenerek alınmıştır.
24
ve ticareti yapılmaktadır. Polen üretimi gibi arı sütü üretimi de arıcılıktan elde edilen kazancı
artırmaktadır.
Propolis ve Arı Zehiri
Propolis işçi arılar tarafından ağaçlardan toplanan ve yine işçi arılar tarafından kovanda çatlak
yerlerin kapatılmasında, kovana giren ve ölen yabancı böceklerin kokuşmasının
önlenmesinde, petek hücrelerinin ve kovan iç cidarının parlatılmasında ve yavru alanlarının
hastalıklardan korunmasında kullanılır. Bileşiminde reçine, polen, balmumu, eterik yağlar,
değişik organik ve inorganik bileşikler vardır. En basit ham propolis üretimi, kovanda, giriş
deliği ve çevrelerde toplanan propolisin kazınması şeklinde yapılır.
Arı zehiri, işçi arılarda zehir bezi tarafından arının çıkışından 20 günlük oluncaya kadarki
sürede üretilip zehir torbasında depolanan bir maddedir. Arı zehiri, arı tarafından düşmana
karşı savunma amacıyla kullanılırken Tıp alanında, arı zehrine karşı bağışıklık sisteminin
güçlendirilmesi ve romatizmal hastalıkların tedavisinde kullanılmaktadır. Üretimi için özel
düzeneklere ihtiyaç vardır. Ancak sınırlı kullanım alanından dolayı dünya üzerindeki üretim
ve ticaret hacmi de sınırlıdır.
25
5.
Kaynakça
AVCİL, M. (2015). (Y. ERTAN, Röportaj Yapan)
AVCİL, M. (2015). Bitlis Arı Yetiştiricileri Birliği Başkanı. (Y. ERTAN, Röportaj Yapan)
Bitlis İl Gıda Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü. (2015, 05 14).
FAO. (2015, 05 29). Food and Agriculture Organization of the United State:
http://www.fao.org/statistics/en/ adresinden alınmıştır
FAO. (tarih yok). http://faostat3.fao.org/browse/Q/QA/E. 06 02, 2015 tarihinde alındı
FAO. (tarih yok). http://faostat3.fao.org/browse/Q/QA/E. 06 02, 2015 tarihinde alındı
FAO. (tarih yok). http://faostat3.fao.org/browse/Q/QL/E. 06 02, 2015 tarihinde alındı
http://faostat3.fao.org. (tarih yok). 06 02, 2015 tarihinde http://faostat3.fao.org/browse/Q/QL/E
adresinden alındı
Mayer, D. v. (2000).
Sıralı, Y. D. (2010). Arıcılığın Türkiye İçin Önemi. Arıcılık Araştırma Dergisi, 3-4.
TÜİK. (tarih yok). http://tuikapp.tuik.gov.tr/Bolgesel/degiskenlerUzerindenSorgula.do. 05 17, 2015
tarihinde alındı
TÜİK. (tarih yok). http://tuikapp.tuik.gov.tr/Bolgesel/degiskenlerUzerindenSorgula.do#.
TÜİK. (tarih yok). www.tuik.gov.tr.
TÜİK. (tarih yok). www.tuik.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=691. 06 02, 2015 tarihinde alındı
Dostları ilə paylaş: |