Biz öz məqsədlərinə nail olmaq üçün heç bir vasitədən çəkinməyən

BAKI. MART 1918-ci il. AZƏRBAYCAN QIRĞINLARI SƏNƏDLƏRDƏ

16

ordusu tərəfindən ələ keçirilən türk vilayətlərində müvəqqəti məskun-

laşmış yüz minlərlə erməni əhalisi yenidən Qafqaza üz tutdu və burada, 

Türkiyədə 1915-ci ilin məlum hadisələrindən sonra yuxarıda göstərilən 

məntəqələri doldurmuş erməni qaçqınlarının cərgəsinə qarışdı. “Daşnak-

sütun”un silahlı dəstələrinin idarə etdiyi və cəbhədən qaçmış minlərlə 

erməni əsgəri tərəfindən dəstəklənən qəzəblənmiş, ümidsiz vəziyyətə çat-

dırılmış erməni əhalisinin nəhəng axını yerli - dinc, silahsız müsəlman 

əhalisinin üzərinə hücum çəkərək çox qısa müddət ərzində onu öz əzəli 

torpaqlarından qovdu. Məsələn, 1918-ci ilin mart ayınadək təkcə İrəvan 

quberniyasının 199 kəndi ermənilər tərəfindən talan edildiyindən yerli 

azərbaycanlılar tərəfindən məcburi şəkildə boşaldılmışdı. (15) Yuxarıda 

göstərilən bütün quberniya, qəza və kəndlərdə silahlı erməni dəstələrinin, 

həmçinin bütün bədbəxtliklərinin günahını türklər və azərbaycanlılar-

da görən və bu səbəbdən hər şeyə hazır olan erməni qaçqınların mövcud 

olması azərbaycanlıların məskunlaşdığı ərazilərin təmizlənməsi üzrə er-

məni millətçilərin planlarının həyata keçirilməsini xeyli yüngülləşdir-

mişdi. Bu baxımdan qətiyyətlə demək olar ki, gələcək Erməni dövlətçiliyi-

nin ərazi fundamenti məhz bu dövrdə qoyulmuşdu. 

1917-ci ildən sonra xüsusilə güclənmiş anarxiya, hakimiyyətsizlik və 

cəzasızlıq mühiti erməni millətçi qüvvələrinə azərbaycanlı əhalidən artıq 

təmizlənmiş ərazilərdən daha geniş sərhədlərdə nəzərdə tutduqları ermə-

ni dövlətinin yaradılması yolunda öz niyyətlərini həyata keçirmək üçün 

daha yeni və geniş imkanlar açırdı. Mübarizə davam edirdi, gələcək “Bö-

yük Ermənistan”ın taleyi şəhərlərdə, o cümlədən Bakıda həll edilirdi.

 

 * * *

1918-ci ilin əvvəlində ermənilər Bakıda kifayət qədər güclü siyasi, iq-

tisadi və ictimai mövqelərə malik idilər və şəhər həyatının demək olar 

ki, bütün sahələrində təmsil olunurdular. Bakı şəhərinin və onun ətraf 

kəndlərinin bütün əhalisinin sayına görə azərbaycanlı və rus əhalidən 

sonra ermənilər üçüncü yeri tuturdular. (16) Bakının erməni ictimaiy-

yətinin maraqlarını erməni aristokratiyası və elitasının demək olar ki, 

bütün nümayəndələrinin daxil olduğu Erməni Milli Şurası təmsil edir-

di. Ermənilər ticarət, sənətkarlıq, maliyyə sahələrində nəzərəçarpacaq 

rol oynayır, vasitəçilik və sələmçi funksiyalarını ifa edir və hətta bey-

---

17

BAKIDA 1918-ci il MART HADİSƏLƏRİ: İLKİN ŞƏRTLƏRİ, XÜSUSİYYƏTLƏRİ, NƏTİCƏLƏRİ

nəlxalq sövdələşmələrə də müvəffəq olurdular. İşgüzar və tədbirli ermə-

ni burjuaziyası hələ Bakıda neft hasilatının yüksəlişinin ilk çağlarında 

neftlə zəngin ən yaxşı əraziləri ələ keçirməyi bacarmış və Bakının neft 

sənayesində imtiyazlı mövqe tutmağa nail olmuşdu. Təsadüfi deyil ki, 

bu sahədə əsas təşkilata – Neft Sənayeçiləri Qurultayı Şurasına ermə-

ni burjuaziyasının nümayəndələri rəhbərlik edir, onun “çoxsaylı müəs-

sisələrində bütün vəzifələri də erməni mühəndisləri, həkimləri, kontor-

çuları, hesabdarları və s. tuturdular”. (17)

Ermənilər şəhər hakimiyyətinin bütün sahələrində və orqanlarında da 

aparıcı mövqelərə malik idilər. Bakıdakı erməni kilsəsi “ermənilər üçün 

rəsmi dövlətçiliyi müvəffəqiyyətlə əvəz edən xüsusi teokratik qurum” 

olan “Eçmiadzin”in eyni funksiyalarını icra edirdi. (18) Bakıda bütün er-

məni siyasi partiya və təşkilatlarının, o cümlədən “Daşnaksütun”un yerli 

təşkilatları fəaliyyət göstərirdilər. Bundan əlavə ermənilər demək olar ki, 

bütün rus siyasi partiyalarının - ən müxtəlif cərəyan və istiqamətli - yerli 

təşkilatların üzvü idilər. Onlar xüsusilə bolşevik təşkilatında, o cümlədən 

Bakı Sovetinin özündə güclü şəkildə təmsil olunurdular, Bakı Sovetinin 

özünə isə erməni Stepan Şaumyan başçılıq edirdi. Bu, ilk baxışda subyek-

tiv sayılan amil, son nəticədə, 1918-ci ilin martında törədilmiş azərbay-

canlı qırğınlarında kifayət qədər həlledici rol oynayacaq.

O dövr üçün artıq tanınmış bolşevik lideri olan S.Şaumyan xalqların 

öz müqəddəratını təyin etmə hüququ kimi marksist prinsipinə qarşı 

son dərəcə barışmaz mövqeyi ilə seçilir, hətta bu prinsipin sadəcə ola-

raq rəsmən elan edilməsinə qarşı çıxış edirdi. Məhz bu mövqeyinə görə  

V.İ.Lenin onu hələ 1914-cü ildə tənqid etmişdi: “Rus marksistinə erməni 

toyuq satanın fikirləri üzərində dayanmaq ayıb deyilmi? …erməni cahilli-

yi üzündən Siz purişkeviçlərin və onların millətçiliyinin əlaltılarına çev-

rilirsiniz”. (19) 

Mart hadisələri ərəfəsində “Bakinski raboçiy” qəzetinin 15 mart 1918-

ci il tarixli sayında V.İ.Leninin milli məsələdə mövqeyinə görə Şaumyanı 

kəskin tənqid edən məktubu dərc olunmuşdu. Lakin tezliklə məlum oldu 

ki, xalqlara muxtariyyət verilməsi məsələsində S.Şaumyanın son dərəcə 

barışmaz mövqeyi yalnız digər xalqlara, o cümlədən Azərbaycan xalqı-

na münasibətdə əks olunurdu. Öz doğma erməni xalqına gəldikdə isə, 

bu “rus marksistinin” siyasi görüşlərində milli maraqlar sinfi maraqları 

üstələyirdi. Təsadüfi deyildir ki, rus qoşunları tərəfindən müvəqqəti işğal 

---

BAKI. MART 1918-ci il. AZƏRBAYCAN QIRĞINLARI SƏNƏDLƏRDƏ

18

edilmiş Türkiyə ərazilərində erməni muxtariyyətinin yaradılması planı-

nın həyata keçirilməsi üzrə tapşırığı məhz Şaumyan yerinə yetirməli idi. 

V.İ.Lenin və İ.V.Stalin tərəfindən imzalanmış 29 dekabr 1917-ci il tarixli 

“Türk Ermənistanı haqqında dekretdə” Rusiya Xalq Komissarları Sove-

ti erməni xalqına elan edirdi ki, “Rusiya Fəhlə və Kəndli hökuməti Ru-

siyanın işğal etdiyi “Türk Ermənistanı” ermənilərinin öz müqəddəratını 

təyin etmə hüququnu dəstəkləyir”. Lenin tərəfindən Qafqaz işləri üzrə 

fövqəladə komissar təyin edilmiş Şaumyana isə şəxsən “məzlum erməni 

xalqının əsrlər boyu gözlədiyi milli ideyaların həyata keçirilməsi üçün” 

erməni təşkilatlarına hər bir köməkliyi göstərmək” həvalə olunurdu. (20)

Beləliklə, Rusiya hakimiyyəti - çar hökuməti olmasa da, bolşevik hö-

kuməti - 29 dekabr 1917-ci il tarixli dekreti ilə nəhayət ki, Ermənistana 

Türkiyə ərazisində çoxdan gözlənilən muxtariyyət verdi və onu yaratmağı 

Qafqazın yeni bolşevik “canişininə” – “rus marksisti” və “erməni xalqının 

sadiq oğlu” Stepan Şaumyana tapşırdı. Lakin, bu “muxtariyyətin” həyata 

keçirilməsi üçün həmin dövr nə bolşeviklərin, nə də Şaumyanın ermə-

ni milli qüvvələrinin və “Daşnaksütun”un bütün hərbi imkanları nəzərə 

alınmaqla belə, heç bir real hakimiyyəti və qüvvəsi yox idi. Rusiyanın 

özü vətəndaş müharibəsi, anarxiya və hərc-mərclik məngənəsində çapa-

layırdı, ölkənin təsərrüfatı tam bərbad və pozulmuş halda idi, Bakı nefti 

“Rusiyanın bütün fabrik-zavod sənayesinin və nəqliyyatının əsas dama-

rını” təşkil edirdi (21); Moskvadan gələn göstərişlərdə Şaumyandan bütün 

Cənubi Qafqazda bolşevik hakimiyyətinin ölüm-dirim məsələsinin həll 

edildiyi Bakının özündə Sovet hakimiyyətinin möhkəmləndirilməsi üçün 

həlledici addımlar atılması tələb olunurdu. Təsadüfi deyil ki, məhz bu 

dövrdə bolşevik liderləri ən ciddi şəkildə Bakının və Bakı quberniyasının 

digər Xəzəryanı ərazilərinin Azərbaycandan təcrid edilməsi və daha sonra 

Rusiya Federasiyasının tərkibinə daxil edilməsi planlarını işləyib hazır-

layırdılar. Bakının Azərbaycandan təcrid edilməsi ideyası “Daşnaksütun” 

partiyası üçün də sərfəli idi, çünki bu, Cənubi Qafqazda Bakı və Yeliza-

vetpol quberniyalarının ərazilərinin gələcək erməni dövlətinin tərkibinə 

daxil edilməsinə dair onun öz planlarının həyata keçirilməsini yüngül-

ləşdirirdi. (22) 

Bakının erməni millətçilərinin və özəyi də ermənilərdən ibarət olan 

bolşevik təşkilatlarının “Müsavat” partiyası başda olmaqla müstəqilliyə 

can atan Azərbaycan milli qüvvələrinə qarşı münasibətdə də mövqeləri 

---