Biz öz məqsədlərinə nail olmaq üçün heç bir vasitədən çəkinməyən

BAKI. MART 1918-ci il. AZƏRBAYCAN QIRĞINLARI SƏNƏDLƏRDƏ

28

Artıq təkcə bu etirafın özü “Müsavat” partiyasının mart hadisələrini 

törətməkdə ittiham olunmasını əsassız edir. Bu cür ittihamların əsassız-

lığını partiyanın lideri Məmməd Əmin Rəsulzadə də məntiqlə sübut edir-

di: “Mart hadisələrində “Müsavat”ı günahlandırırdılar. Bu tamamilə əsas-

sız idi, çünki müharibənin elan edilməsi üçün hər hansı fiziki qüvvəyə 

malik olmaq lazım idi ki, bu da “Müsavat”da yox idi”. (56) Mart hadisələ-

ri ərəfəsində azərbaycanlıların, o cümlədən “Müsavat”ın Bakıda və onun 

ətraf kəndlərində hər hansı iri hərbi birləşmələrinin olmadığı, sonralar 

1918-ci ilin martında baş vermiş hadisələrin mahiyyətini araşdıran ilk 

sovet təhqiqatçıları da, tamamilə qərəzli mövqelərinə baxmayaraq, təsdiq 

edirdi. Məsələn, “Qırmızı Professura” institutunun məzunlarından biri Y.

Ratqauzer özünün 1927-ci ildə dərc edilmiş əsərində yazırdı ki, ...“Müsa-

vat” partiyasının rəhbər özəyi martın 18 (30) –də döyüşün başlanacağını 

gözləmirdi… Rayonlarda olan müsavatçı hərbi qüvvələr vaxtında şəhərə 

gətirilməmişdi. Həmin gün şəhərdə “Müsavat” partiyasının nizami hərbi 

hissələri yox idi, yalnız qeyri-mütəşəkkil quldur dəstələri vardı, onlar da 

çox vaxt ümumi rəhbərlik olmadan hərəkət edirdilər”. (57) 

Diqqətəlayiqdir ki, Bakıda mart hadisələrini yaşamış Britaniya konsu-

lu Ronald Mak Donell mart hadisələrində erməni millətçi qüvvələrinin 

xüsusi rolunu qeyd edir və hesab edirdi ki, ermənilər olmasaydı, bolşevik-

lər heç vaxt müsəlmanlarla belə davranmağa cürət etməzdilər: “4 gündən 

sonra müsəlman gəmisinin tərksilah edilməsi səbəbindən bolşeviklərlə 

müsəlmanlar arasında münaqişə başladı, bu da mart qırğınları ilə nəti-

cələndi. Ermənilər bolşeviklərlə birləşdilər və demək olar ki, müsəlmanla-

rı Bakıdan sıxışdırıb çıxardılar. 

Bu vaxt mən Erməni Milli Şurası qarşısında öz etirazımı bildirmişdim və 

indi də iddia edirəm ki, müsəlmanlara qarşı mübarizədə bolşevikləri dəstək-

ləməklə, onlar öz tarixlərində ən böyük səhvlərdən birini etmişlər... Bu si-

yasətə görə bütün günahı erməni siyasi təşkilatı “Daşnaksütun”un üzərinə 

qoymaq lazımdır. Ermənilərin dəstəyi olmasaydı, bolşeviklər heç vaxt müqa-

vimət göstərən müsəlmanlara qarşı əməliyyatlara başlamazdılar”. (58)

İranın Bakıdakı konsulu Məhəmməd Said-əl Vəzarə Marağayi də, hə-

min günlərdə aralarında minlərlə İran vətəndaşlarının olduğu müsəl-

manlara qarşı zorakılığın qarşısının alınmasında fəal iştirak etməklə, bu 

hadisələri yerli müsəlman əhalisinin erməni silahlı qüvvələri tərəfindən 

qızışdırılan milli qırğını kimi xarakterizə edirdi. (59) 

---

29

BAKIDA 1918-ci il MART HADİSƏLƏRİ: İLKİN ŞƏRTLƏRİ, XÜSUSİYYƏTLƏRİ, NƏTİCƏLƏRİ

Bununla yanaşı, M.Ə.Rəsulzadə açıq şəkildə etiraf edirdi ki, “Müsa-

vat” partiyasının məhz Azərbaycanın muxtariyyəti ideyasını müda-

fiə etməsinin mart hadisələrinə gətirib çıxarması kimi ittihamlar qis-

mən həqiqətə uyğundur: “Əgər biz azadlığımızın düşmənləri qarşısında 

itaətkarcasına başımızı əysəydik, bəlkə də, bu hadisələr olmazdı. Lakin 

biz bunu edə bilməzdik. Biz o dövr açıq şəkildə Azərbaycan üçün mux-

tariyyət tələb edirdik. Bununla da biz düşmənlərimizin sayını artırır-

dıq. Bizim düşmənlərimiz deyirdi ki, Azərbaycanın muxtariyyətini yal-

nız bəzi şəxslər öz maraqları üçün arzulayırlar və bu, bütün Azərbaycan 

xalqının arzusu deyildir. Lakin onlar çox yaxşı bilirdilər ki, xalq “Mü-

savat”ın ardınca gedir. Onlar, bizimlə mübarizə aparmaqla, Azərbaycan 

xalqı ilə mübarizə aparırdılar”. ( 60) 

M.Ə.Rəsulzadənin bu etirafı, əslində 1918-ci ilin mart hadisələrinin 

xarakterini səciyyələndirir ki, bu məsələdə mübarizə aparan tərəflərin 

mövqeyi ən ciddi şəkildə ziddiyyət təşkil edirdi. Burada qeyd etmək la-

zımdır ki, faktlar, şərait və hadisələrin xronikası nəzərə alınarsa, mart ha-

disələrinə dair bolşeviklər tərəfindən irəli sürülmüş “vətəndaş müharibə-

si”, yaxud erməni millətçi qüvvələrinin təkid etdikləri “ermənilərin tam 

neytrallığı şəraitində bolşeviklərlə müsavatçılar arasında hakimiyyət uğ-

runda mübarizə” kimi izahlar heç bir məntiqə sığmır. Bu nöqteyi-nəzər-

dən mart hadisələrini Cənubi Qafqazın bütün müsəlman əhalisini məhv 

etmək niyyəti güdən məqsədyönlü siyasət kimi xarakterizə etmiş Azər-

baycanlı milli qüvvələrin verdiyi qiymət son dərəcə məntiqli və ədalətli 

hesab edilə bilər: “…kadetlərdən tutmuş bolşeviklərədək və daşnaklardan 

tutmuş sosialistlərədək… sinfi məsələlər hətta arxa plana çəkilmişdir və 

indi artıq mübarizə ayrı-ayrı siniflərlə yox, Azərbaycan türkləri ilə və sosi-

al zəmində yox, milli, hətta dini zəmində aparılır “. (61)

 Bakı bolşeviklərinin rəhbəri S.Şaumyan öz növbəsində - “Bizim siyasə-

timiz –vətəndaş müharibəsidir. Kim bu siyasətin əleyhinədirsə, deməli, 

düşmənlərimizin nökəridir” – deyə iddia edərək (62) eyni zamanda Bakı-

da azərbaycanlıların kütləvi surətdə qırılmasının bütün məsuliyyətini er-

məni tərəfinin üzərinə atmağa çalışırdı: “Doğrudur, biz onlardan istifadə 

etməyə məcbur idik; çünki onlar bizim müttəfiqlərimiz olmuşdular, lakin 

onlar mübarizəyə milli ünsür gətirdilər və buna görə də beynəlmiləlçili-

yin təntənəsi naminə milli şuraların və polkların möhkəmlənməsinə yol 

vermək lazım deyildir. Erməni Milli Şurası müstəqil həbslər, axtarışlar 

---

BAKI. MART 1918-ci il. AZƏRBAYCAN QIRĞINLARI SƏNƏDLƏRDƏ

30

aparır, müsadirə edir və i.a., buna qarşı tədbir görmək lazımdır”. (63) Bu 

sözlər S.Şaumyan tərəfindən 19 aprel 1918-ci il tarixində fəhlə, əsgər və 

matros deputatları Sovetinin iclasında səslənmişdi. 

“O vaxt ki, Bakıda nəhayət, qayda-qanuna bənzər bir şey bərpa edildi, 

küçələr minlərlə meyitlərdən təmizləndi, yanğınlar söndürüldü, onda So-

vet şəhərdə ən möhtəşəm qüvvə kimi yüksəldi. Müsəlmanlar məğlubiy-

yətə uğradı və tam tərksilah edildi, ermənilər isə zəiflədi”. (64) 

Real hakimiyyəti əlində cəmləşdirən Bakı Soveti dərhal F.X.Xoyski-

nin başçılıq etdiyi şəhər Dumasını buraxdı və bununla da Bakıda Sovetə 

müxalif olan sonuncu orqan ləğv edildi. Bolşeviklər, sanki özlərini axı-

dılmış müsəlman qanına görə rüsvayçılıqdan və məsuliyyətdən kənara 

çəkməyə çalışaraq, eyni zamanda hakimiyyət uğrunda mübarizədə artıq 

yeganə rəqiblərindən azad olaraq, Erməni Milli Şurasını da idarəçilikdən 

kənarlaşdırdılar, ermənipərəst qəzetlər bağlandı, daşnakların silahlı bir-

ləşmələri isə qismən tərksilah edildi və qismən də Qızıl Ordunun tərki-

binə daxil edildi. (65) 

Lakin bununla mart hadisələrindən sonra, bolşeviklərlə daşnakların 

yollarının ayrıldığını və Bakı Sovetinin rəhbərliyində artıq “erməni fak-

toruna” son qoyulduğunu düşünmək səhv olardı. Bunu 25 aprel 1918-ci il 

tarixində yaradılmış Bakı Xalq Komissarları Sovetinin tərkibi açıq-aydın 

təsdiq edirdi. Belə ki, S.G.Şaumyanın sədri olduğu Sovetdə 12 komissar 

(nazir) postundan yarısını ermənilər tuturdu, özü də bütün mühüm ha-

kim postlara (sədr, xarici işlər, ordu və donanma, hərbi-inqilab komitəsi, 

dəmiryolu və dəniz nəqliyyatı, Fövqəladə Komitə, Dövlət Nəzarəti) məhz 

onlar nəzarət edirdilər. Yerli əhalinin nümayəndələrinə – azərbaycanlılara 

cəmi iki, həm də xüsusi əhəmiyyəti olmayan vəzifələr – şəhər təsərrüfa-

tı (N.Nərimanov) və kənd təsərrüfatı (M.H.Vəzirov) verilmişdi. Sonradan 

M.Əzizbəyov Bakı quberniyasının komissarı təyin edilmişdir. 

Bakı Soveti Xalq Komissarlarının ilk gördüyü iş, Moskvanın birbaşa 

tapşırığı ilə, neft sənayesinin milliləşdirilməsi oldu və Bakı nefti lazım 

olan həcmdə Rusiyaya daxil olmağa başladı. 

Erməni birləşmələrinin sadəcə adı dəyişdirildi və elə həmin erməni 

komandirlərinin – Amazaspın, podpolkovnik Bek-Zurabyanın və Arut-

yunyanın rəhbərliyi altında “sovet qoşunları” kimi üç briqada yaradıldı. 

Korpusun komandiri polkovnik Kazaryan, qərargah rəisi isə polkovnik 

Avetisov idi. (66) Həmin bu qoşunlar tezliklə Bakı Soveti tərəfindən öz 

---