Bizans ikonalarindan güNÜMÜze sanatta meryem ve çocuk motiFİ1 Vildan IŞik şEN2 Özet
Yüklə 166,59 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Anahtar Kelimeler
- Keywords
- I. Bizans İkonalarında Meryem ve Çocuk Sahneleri
|
BİZANS İKONALARINDAN GÜNÜMÜZE SANATTA MERYEM VE ÇOCUK MOTİFİ1 Vildan IŞIK ŞEN2 Özet Bu çalışmada, Bizans ikonalarından günümüze Meryem ve Çocuk motifinin sanat tarihsel süreç içindeki evriminin örnekleri ile birlikte araştırılması amaçlanmıştır. Kaynaklarını eski uygarlıklardan alan Bizans ikonalarının günümüze kadar yüzlerce yıldır süren etkilerini, Hristiyanlığın yayıldığı tüm coğrafyalarda ve farklı dönemlerin sanatsal ifadelerinde görmek mümkündür. Ağırlıklı olarak resim sanatından örneklerin yer aldığı bu çalışmada, konuya ilişkin örnekler, yazılı ve görsel kaynaklar üzerinden araştırılarak incelenmiştir. Bu araştırma göstermiştir ki çok uzun yıllar tekrar eden bu ana motif, geçmişteki kadar olmasa da sanatsal alanda halen varlığını sürdürmektedir. Anahtar Kelimeler: Meryem ve Çocuk, Bizans ikonaları, Rönesans Sanatı, Modern Sanat, Postmodern Sanat FROM THE BYZANTINE ICONS TO TODAY THE MADONNA AND CHILD MOTIF IN ART Abstract In this study, it is aimed to investigate the motifs of the Mary and Child from the Byzantine icons to present day with the examples of the evolution in the art historical process. It is possible to see the influence of the Byzantine icons, whose sources are based on the ancient civilizations, for many hundreds of years, in all the geographies spread by Christianity and artistic expressions of different periods. In this study, which mainly includes examples of painting arts, examples related to the subject were investigated through written and visual sources. This research has shown that this main motif, which has been repeating for many years, still exists, although not as much as it was before. Keywords: Mary and Child, Byzantine icons, Renaissance Art, Modern Art, Postmodern Art Giriş İkona, Antik Yunancadaki benzemek, andırmak anlamına gelen εíκo (eiko) fiilinden gelmekte (Chatzidakis 2004) ve dinî bir sanat eserini ifade etmektedir. Eski ve Yeni Ahit’te yer alan pek çok öyküsel sahneyi içeren ikonalar, özellikle İsa, Meryem, azizler, melekler veya peygamberler gibi kutsal varlıkları ya da haç gibi kutsal nesneleri temsil eden görüntülerdir (Brooks 2001). Asıl surete yani ilk modele benzerliğinden ötürü de ikonalara özel bir önem ve kutsallık atfedilmektedir (Chatzidakis 2004). Yapımında ahşap panoların yanı sıra mermer, fildişi, seramik, değerli taş, kıymetli metal, emaye, tekstil, fresk veya mozaik gibi farklı malzeme ve teknikler kullanılan ikonalar, çok küçük boyutlardan anıtsal boyutlara kadar çeşitli boyutlarda olabilmektedir. Triptik olarak her iki yana açılıp kapanabilen taşınabilir paneller şeklinde ya da kilise iç mekânlarını süsleyen fresk veya mozaik gibi daha kalıcı ve taşınamaz bir karaktere sahip olabilmektedir. Ayrıca koruyucu etkiye sahip olduğu düşünüldüğü için ikonalar, kimi zaman bir direk veya çerçeve üzerine monte edilerek savaşlarda da taşınmıştır (Brooks 2001). I. Konstantin tarafından 324 yılında kurulan Bizans’ın başkenti Konstantinopolis, Hristiyanlığın ve sanatın gelişmesine yön veren önemli bir ruhanî merkez olmuştur. Şehirde, saraya yakın kimseler ve üst kademelerdeki din adamlarından oluşan çevre, özellikle resim sanatında yeni bir dil oluşmasında önemli rol oynamıştır. Şehrin kiliselerinde, saray atölyelerinde veya büyük manastırlarında üretilen ikonalar, çevre bölgelerde ve komşu ülkelerde de ressamların tercih ettikleri bir model olmuştur. Konstantinopolis’teki ikona atölyeleri diğer ülkelerden gelen siparişleri karşılamak için çalışmış hatta bazen ressamlar çalışmalarını yapmak için imparatorluğun dışına gönderilmiştir (Chatzidakis 2004). Hristiyanlığın yayılmasını takip eden süreçte Doğu Ortodoks Kilisesi, ikona türündeki resimlerin yapım kurallarını ayrıntılı olarak açıklayan ikonalar teorisini geliştirmiş ve ressamlar da kutsal varlıkların, olayların ya da nesnelerin oluşturulması için ikonografik kalıplar ve özel kurallar belirlemiştir. Bu sayede tasvir edilen kutsal figürler tanınabilmektedir. Ortodoks Kilisesi’ne bağlı Rus, Yunan, Sırp vb. ikonaları da tıpkı Bizans ikonaları gibi tasvir edilen kişi veya sahne hakkında bilgi vermek üzere tasarlanmış simge ve sembollerle doludur. Bunlar, saç stili, vücudun konumu, figürün giyimi ve arka plan bilgileri dâhil olmak üzere belirli bir kişinin nasıl tasvir edilmesi gerektiği konusunda öngörülen bir yöntemi izleyerek kalıplaşmıştır (Brooks 2001). İkonalarda rengin de önemli bir rolü vardır. Altın cennetin ışıltısını, kırmızı kutsal yaşamı, mavi insan hayatını temsil etmektedir. Tanrı'nın yaratılmamış özünü temsil eden beyaz ise yalnızca İsa’nın diriliş ve dönüşüm sahneleri için kullanılmıştır (Delimont). Gerek Doğu gerekse Batı sanatını derinden etkileyen Bizans ikonalarında çeşitli ikona kategorileri vardır. Örneğin insan eli ile yapılan ve insan eliyle yapılmamış olarak ikonaları iki gruba ayırmamız mümkündür. Örneğin Acheiropoieta, insan eliyle yapılmamış, ilahi kaynaklı ikonaları ifade etmede kullanılan bir terimdir. Sekizinci yüzyıl başlarında, Erken Bizans döneminde ortaya çıkan bu ikona kategorisi, “mucizevî olarak yaratılan imajları” ifade etmektedir ve Bizans tarihinde çok özel bir saygınlık kazanmıştır. En ünlü acheiropoieta’dan biri İsa Mesih'in yüzünün izinin bulunduğu beyaz bir bez olan Hagion Mandilion yani Kutsal Mendil’dir. Diğeri ise Kutsal Mendil’'den İsa’nın yüz hatlarının izini taşıyan, seramik karo Keramion’dur. Elle yapılmadığına inanılan bu tür tasvirler daha sonraki dönemlerde ikona kırıcılara karşı savunmada en önemli kanıtı teşkil etmiştir (Brooks 2001). İnsan eli ile yapılmış ikona kategorisinde ise İsa’nın çarmıha gerilme sahnesi Crucifix, çarmıhtan indirilen İsa’yı kucağında tutan Meryem sahnesi Pieta ve Meryem’in ölüm sahnesi Koimesis vb. gibi çok sayıda alt başlık yer almaktadır. Bu başlıklardan en önemlilerinden biri ise Bakire Meryem ve Çocuk sahnesidir. Yunan terminolojisinde Theotokos yani Tanrı Annesi olarak bilinen Meryem, Konstantinopolis’in koruyucusu olarak Bizans maneviyatının en önemli dinî figürlerinden biridir. Acı çeken insanlık ile İsa arasındaki arabulucu olarak merkezi önemdeki Meryem figürünün, bebek/çocuk İsa ile birlikte gösterildiği sahneler ise Meryem ve Çocuk adıyla bilinmektedir. Meryem ve Çocuk sahnesi aşağıdaki tablodaki gibi ifadelerle de karşımıza çıkmaktadır. Tablo 1 Meryem ve Çocuk sahnesine ilişkin karşımıza çıkabilecek diğer ifadeler
Kaynaklarını eski uygarlıklardan alan Hristiyan ikonalarının günümüze kadar yüzlerce yıldır süren etkilerini, farklı dönemlerin sanatsal ifadelerinde görmek mümkündür. Bu çalışmada, Bizans döneminden günümüze kadar geçen süreçte sanatta Meryem ve Çocuk motifine ilişkin örnekler, yazılı ve görsel kaynaklar ile yurtiçi ve yurtdışında bulunan çeşitli kilise ve müzelerdeki örnekler üzerinden araştırılarak incelenmiştir. Ağırlıklı olarak resim sanatına ilişkin örneklerin yer aldığı bu çalışma, iki ana bölümden oluşmaktadır. Bizans İkonalarında Meryem ve Çocuk Sahneleri başlığı altındaki ilk kısımda bu dönemde geliştirilen ikonalar ve ikona kategorileri üzerinde durulmuştur. Sanatta Tekrarlayan Bir Motif Olarak Meryem ve Çocuk Sahneleri başlığı altındaki ikinci kısımda ise bu motifin Rönesans’tan günümüze sanatsal örnekleri yer almaktadır. I. Bizans İkonalarında Meryem ve Çocuk Sahneleri Kişisel ya da kamusal bir inanç objesi olarak hem Doğu hem de Batı sanatını yüzlerce yıl etkilemiş olan dördüncü ve on beşinci yüzyıllar arasındaki Bizans sanatının ilk ikonaları, Eski ve Yeni Ahit’teki önemli ve saygı gösterilen kişilerin anılması veya temsil edilmesi amacıyla resmedilmiştir. Orta ve Geç Bizans dönemlerinde, bir yandan daha eski yüzyıllardan kalma ikona türlerinin kopyalanmasına devam edilirken diğer yandan yeni ikona kompozisyonları geliştirilmiştir. Meryem ve Çocuk ikonasında görülen yeni form ise minyatür mozaik veya mikromozaik olarak tanımlanan ikonalardır. Bunlar, on dördüncü yüzyılda Bizans sanatçıları tarafından yeni bir sanat formu olarak geliştirilen, son derece küçük taşlarla resim tarzında üretilen mozaiklerdir. Mikromozaik ikonalar, temelde özel inançlarda kullanılmak üzere yapılmıştır ve pahalı olmasından ötürü bu teknik nadiren taşınabilir ikonalar için kullanılmıştır. İkonalara değerli metal kaplamalar veya heykeller eklenmesi ise Orta ve Geç Bizans dönemlerinde giderek daha popüler hale gelmiştir (Brooks 2001). Bizans ikonalarındaki Meryem ve Çocuk motifini; Blakhernai Meryemi, Yol Gösteren Meryem, Tahtta Oturan Meryem ve Çocuk, Şefkatli Meryem ve Emziren Meryem olarak beş ana başlık altında kategorize etmek mümkündür. Bu sahneler için kullanılan diğer yaygın ifadeler aşağıdaki tabloda yer almaktadır (Tablo 1). Tablo 2 Meryem ve Çocuk motifine ilişkin ikonalardaki beş ana kategori ve karşımıza çıkabilecek diğer ifadeler
Blakhernai Meryemi İkonaları Bu kategorideki ikonaların monotipi, dördüncü yüzyılda Konstantinapol’de üretilmiştir. Günümüzde İstanbul’da Tekfur Sarayı olarak bilinen, Meryem ve Çocuk ikonalarının yapıldığı Blakhernai Kilisesi’nde yer almasından ötürü bu adı alan ikonalarda, Meryem, iki eli yana açık dua ederken, Çocuk İsa ise Meryem’in göğsünün üstünde bir madalyonun içinde tasvir edilmiştir (Resim 1, 2, 3, 4). İsa’nın mucizevi doğumu ile ilgili olan bu sahnelerdeki madalyondaki Çocuk İsa figürü bir fetus görünümünde değil yetişkin bir insan görünümündedir. Bunun sebebi; İsa’nın hem bir insan hem de ebedî Tanrı olmasını sembolize etmek içindir. Meryem’in yarım ya da tam figür olarak tasvir edildiği bu kategorinin yüzlerce yıl içinde yapılmış sayısız versiyonlarını, Hristiyanlığın yayıldığı çeşitli coğrafyalarda görmemiz mümkündür. Bunlardan biri on yedinci yüzyılda Post Bizans sanatçısı tarafından yapılan Blachernitissa Bakiresi İkonası’dır. İkonada figürlerin isimlerinin Yunanca harflerle yazıldığı kırmızı arka plan, panelin ortaya çıktığı bu bölgede üretilen boyanın karakteristik özelliğidir (Resim 2) (The Ashmolean Museum ; The Metropolitan Museum of Art, New York 2004: 352-353). Bu kategorinin en güzel örneklerinden biri ise Geç Bizans dönemine ait Khora Manastırı’ndaki mozaikler arasında yer alan Meryem ve Çocuk sahnesidir (Resim 4). Günümüzde İstanbul’da Kariye Müzesi olarak bilinen bu manastırın içinde yer alan bu mozaik, Meryem’in hayatının anlatıldığı on sekiz mozaik panodan biridir (Crandale, 2009).
Resim 1 Blachernitissa İkonası, Kompozisyonunda iki baş meleğin -Mikail ve Cebrail- yer aldığı 13. yüzyıl Bizans ikonasında merkezi önemdeki Meryem ve Çocuk figürlerinin arka planında altın kullanılmıştır (The Metropolitan Museum of Art, New York 2004: 352-353). Resim 2 Post Bizans sanatçısı, Blachernitissa Bakiresi İkonası (Icon of The Virgin Blachernitiss), 17. yüzyıl, Panel üzerine yağlıboya, 16,7 x 13 cm, Oxford Üniversitesi Ashmolean Müzesi, İngiltere (The Ashmolean Museum). Resim 3 Mucizenin Bakiresi (Blachernitissa) [The Virgin of the Sign (Blachernitissa)], 17. yüzyıl, Ahşap üzerine tempera ve yaldız, Rusya’da Moskova veya Novgorod’da 17. yüzyıl’da yapılan bu ikona, 19 yüzyılda yeniden boyanmıştır (DesRochers, 2011). Resim 4 Blachernitissa, 14.yüzyıl, mozaik. Günümüzde İstanbul’da Kariye Müzesi olarak bilinen Geç Bizans mimarisi ve sanatının örneklerini sunan Khora Manastırı’ndaki altın mozaik ikonadan detay görünüm (Crandale, 2009). Yol Gösteren Meryem İkonaları On ikinci yüzyılda rehber, önder veya yol gösteren anlamlarına gelen Hodegetria grubu ikona kategorisi ortaya çıkmış ve tüm Bizans dönemi boyunca en yaygın kopyalanan ikona türlerinden biri olmuştur. Ayakta veya otururken tam figür ya da yarım figür olarak tasvir edilen bu ikonaların kompozisyonunda, Meryem, bir eliyle Çocuk İsa’yı tutmakta diğer eliyle de onu işaret etmektedir (Brooks 2001) (Resim 5, 6, 7, 8). Oturan Hodegetria ikonalarının kaynağı, eski Mısır’daki ikonik bir karaktere; Isis’e uzanmaktadır. Çünkü bu dönem, Bakire Meryem’e tapınmanın yaygın olduğu bir dönemdir ve Firavun kültünün İsis’inin popülerliği de bunu desteklemiştir (Werner 1972). Hodegetria’nın ilk ahşap panel görüntüsü ise Kanonik İncil yazarlarından biri olan evanjelist Aziz Luka'ya atfedilmektedir. Aziz Luka'nın Meryem’e bakarak boyadığına inanılan bu ahşap panel ikonanın orjinali, beşinci yüzyılda Kudüs’ten Konstantinopolis'teki Hodegon Manastırı'na getirilmiş ve burada muhafaza edilmiştir (National Gallery of Art). Bu orijinal ikonayı görmek isteyen Hristiyan hacılar da, bu resmin konulması amacıyla yapıldığı iddia olunan Hodegon Manastırı'na akın etmiş ve manastır, şehrin törensel yaşantısında önemli bir yere sahip olmuştur (Ousterhout 2015: 70). Geç ve Post Bizans dönemlerine ait elyazmalarında ressamlar, Aziz Luka’yı, Bakire Meryem ikonasını çizerken de resmetmiştir. Bunlardan bilinen ilk örneklerden biri, altıncı yüzyıla ait Sina Manastırı’nda yapılmış ikonadır ve bize Luka’nın çizdiği Meryem ikonası prototipine yakın bir örnek sunmaktadır (Werner 1972). Ayakta Duran Hodegetria Meryemi örneği ise günümüzde İstanbul’da Kariye Müzesi olarak bilinen Khora Manastırı’nda yer almaktadır (Resim 7). Mermer bir çerçeve içinde mozaik bir panodaki bu sahnede, kucağında Çocuk İsa’yı taşıyan Meryem, bir seki üzerinde ayakta durmakta ve Çocuk İsa’ya doğru hafifçe başını eğerek düşünceli bir şekilde bakmaktadır. Bu sahnenin aynısı olan ve Aziz Luka’nın Meryem’e bakarak yaptığına inanılan ikonanın da Khora Manastırı’nda saklandığına ve savaş günlerinde de surlar boyunca gezdirilerek şehri koruduğuna inanılmıştır (Kariye Müzesi). Bu gruba ait bir ikona türü ise Dexiokratousa’dır (Resim 8). Bu, Çocuk İsa’yı sağ eliyle tutan Meryem’in yarım figür olarak betimlendiği ikonaları ifade etmektedir (The Museum of Byzantine Culture Thessaloniki).
Resim 5 Bakire Hodegetria İkonası (Icon of the Virgin Hodegetria), 12. yüzyılın son çeyreği, Ahşap üzerine tempera ve gümüş, Kastorya Bizans Müzesi, Yunanistan (The National Gallery of Art-a). Resim 6 Meryem ve Çocuk, yaklaşık 19. yüzyıl sonları 20. yüzyıl başları, Agios Yannis Kilisesi şapeli, fresko, Alibey Adası (Cunda), Ayvalık, Balıkesir, Türkiye. Günümüzde Rahmi M. Koç Müzecilik ve Kültür Vakfı bünyesinde hizmet vermekte olan şapel, Sevim ve Necdet Kent Kitaplığı adıyla kitaplık olarak kullanılmaktadır (Fotoğraf: Vildan Işık, 2017) Resim 7 Hodegetria (Yol Gösterici) Meryemi, Mozaik, Kariye Müzesi (Khora Müzesi), İstanbul, Türkiye. Bizans dini resim sanatında mozaik ve fresk süsleme teknikleri oldukça yaygın olarak kullanılmıştır. Kariye’de de her iki süsleme tekniğini bir arada görebilmekteyiz. Dış narteks esas olarak İsa’nın, iç narteks ise Meryem’in yaşamını anlatan, mozaik sanatının şaheserlerinden sayılabilecek, ardıl sahnelerle bezenmiştir. Parekklesion bölümünde ise, eski Ahit’ten alınmış dinî hikâyeler ile mahşer günü, diriliş, son yargı gibi sahneler, fresk olarak yapılmıştır (Kariye Müzesi). Resim 8 Bakire Dexiokratousa (sağ eliyle Mesih’i tutan) [Virgin Dexiokratousa (holding Christ with her right hand)], 1200’ler civarı, Ahşap üzerine tempera, 52 x 29,5 x 3 cm, Selanik Bizans Kültürü Müzesi, Yunanistan. İkona, muhtemelen Kıbtıs’ta yapılmıştır (The Museum of Byzantine Culture Thessaloniki). Tahtta Oturan Meryem ve Çocuk İkonaları Doğu Ortodoks kilisesinin en güçlü ve kalıcı ikona kategorilerinden biri olan bu ikonalar, dokuzuncu yüzyıldan sonra düzenli bir biçimde kilise apsislerinin yarım kubbelerini bezeyen temel konu olmuştur. Kategorideki ikona tasvirlerinde yüksek arkalıklı ve minderli bir tahtta otururken tasvir edilen Meryem, bir eliyle kucağındaki Çocuk İsa’yı tutmakta (Chatzidakis 2004) diğer eliyle de Hodegetria tipi ikonalardaki gibi, kurtuluşun kaynağı olarak Çocuk’u işaret etmektedir (The National Gallery of Art) (Resim 10, 11, 12). Bu ikonaların kaynağı da, eski Mısır’ın ikonik karakterlerinden biri olan Isis’e (Resim 9) uzanmaktadır (Werner 1972). Mısır’da Sina Dağı’ndaki Aziz Catherine Manastırı’ndaki Bakire (Tanrı Anası) ve Çocuk, Aziz Theodore ve George Arasında ikonası, bu kategorinin örneklerindendir. Tipik Bizans tarzındaki bu ikonada, uzun burunlar ve büyük, yuvarlak gözlerle yüzler son derece stilize edilmiştir. Kucağında Çocuk ile tahtta oturan Meryem’in sol tarafında Aziz Theodore, sağ tarafında Aziz George isimli iki asker azizin tasvir edildiği sahnede, figürlerin başları üzerinde kutsallığı sembolize eden yuvarlak haleler bulunmaktadır (Resim 10). Diğer bir örnek ise on üçüncü yüzyıldan kalan bir ikonadır. Taht ve kırmızı ayakkabıları ile Meryem’in Cennetin Kraliçesi olarak sunulduğu sahnenin kompozisyonuna da madalyon içinde baş melekler Mikail ve Cebrail eşlik etmektedir (Resim 11). Mucizeler yarattığına ve tılsımlı olduğuna inanılan bu ikonaların en meşhur örneği ise dokuzuncu yüzyıl sonlarına tarihlendirilebilecek Ayasofya apsisinin yarım kubbesindeki Meryem ve Çocuk mozaiğidir (Resim 12) (The National Gallery of Art ; Chatzidakis 2004). Mozaik, Ayasofya'da İkonaklazma döneminden sonra yapılmış, ilk figüratif tasvirli örnek olması açısından önemlidir (Ayasofya Müzesi).
Yüklə 166,59 Kb. Dostları ilə paylaş:
|
