Blackcurse

 
1–mavzu. Kirish. Аtаmаshunоslik fаn sifаtidа
Rеjа: 
1.
 
Kursning mаqsаd vа vаzifаlаri. 
2.
 
Аtаmаlаr vа ulаrning tizimi. 
3.
 
Аtаmаlаrning shаkl vа turlаri. Аtаmаlаrning mа’nоsi. 
Atama so`zi (termin — «
terminus
») — 
marza, chegara
so`zlaridan olingan. Qadimgi 
Rimda Termin xudosi bo`lib, u marzali toshda turgan. YUpiter ibodatxonasida ya`ni Kapitoliyda 
saqlangan. 
Zamonaviy ma`noda 
atama
— so`z yoki so`z
,
birikmasi bo`lib, ijtimoiy — siyosiy 
shayotdagi, fan, texnika va san`atdagi biror bir ma`noni, tushunchani anglatadi. 
Oddiy so`zlardan farq qilib atamalar, o`zining aniq semantik chegaralariga ega. Atamalar
hamma vaqt ham o`z ma`nosini anglatavermaydi. Har qanday ilmiy va texnik sohada ko`p 
miqdordagi omonim — atamalar va sinonim — atamalar mavjud. Bu esa ma`lum ma`noda 
noqulayliklar tug’diradi. SHuning uchun ham fan va texnikadagi atamalarning tartiblash ishlari 
bu yo`ldagi qiyinchiliklarni bartaraf etishga qaratilgan. Ijtimoiy — siyosiy, ilmiy va texnik 
atamalar hozirgi kunda bir tildan boshqa tilga o`tib xalqaro leksik fond tarkibiga kirmoqda. 
Atamalar ulkan ilmiy ahamiyatga ega. Tabiat va jamiyatdagi mavjud xodisani o`rganish 
uchun uning aniq nomini bilish talab qilinadi. Bunda atama tushunchani izozhlabgina qolmay, 
uni bir—biriga yaqin bo`lgan so`zlardan farqlaydi. 

---

3 
Atamalarning paydo bo`lishidagi bir yo`l – bu unga muhim atamashunoslik ahamiyatini 
berish sanaladi. Ko`p hollarda atama umum adabiy tildan hosil bo`lgan holda omonim bo`lib 
qoladi va o`z manbasiga nisbatan ma`lum ma`noda yoki umuman aloqasini uzadi (Masalan, 
«operatsiya» — jarrohlik operatsiyasi yoki bank operatsiyasi, «polotno» — temir yo`l polotnosi 
yoki matoli polotno). 
Ko`p hollarda atama lug’at tarkibidagi so`zlardan so`z qo`shish yo`li bilan yasaladi (chang 
yutgich, to`rt yulduz) yoki qo`shma so`z yasash bilan yasaladi (temir yo`l, to`g’ri burchak). 
Atamalar yasashda ko`pincha lotin va yunon tili elementlaridan foydalaniladi. (Masalan, 
«termometr»—yunoncha issiqlik va o`lchayman so`zidan olingan, «ekvivalent»—lotincha 
quus—to`g’ri, valens (valent— o`zak) — kuchli, qimmatli). 
Ba`zi hollarda atamalar turli tillardan kal’kalash yo`li bilan hosil bo`ladi. (Taqqoslash 
uchun «besh yillik reja» nemis tilida Funfens plan, frantsuz tilida plan quin quennal, ingliz tilida 
five years' plan). 
Kal’ka — so`z yoki ibora bo`lib shu so`z zamirida yoki boshqa tildagi talaffuzidan kelib 
chiqib ona tiliga o`girilishi tushuniladi. So`zlarni kal’kalaganda aniq morfologik tasavvur hosil 
bo`ladi. (Masalan, XVIII asrda ruscha «so—sredotochit’» so`zi morfemali tarjima qilish yo`li 
bilan). Kal’ka yo`li bilan ba`zan xorijiy tillardagi butun konstruktsiyalar o`sha tildan aynan 
shunday tarjima qilinadi. (Masalan, "vaqtni yo`qotmoq" frantsuzcha «tuer Ie temps», inglizcha 
«kill the time», nemischa «die Zeit totschalgen»). Ruschadan besh yillik plan, sotsialistik 
musobaqa kabi so`zlar bevosita kal’kalash yo`li bilan zamonaviy tilimizga ko`chgan. 
Atamashunoslik (terminologiya) so`zi lotincha «terminus» — termin va yunoncha «logos» 
— so`z farqlayman kabi so`zlaridan olingan. 
Tarixiy atamalarning asosiy manbalariga to`xtaladigan bo`lsak, avvalo antik falsafaning 
rivojlanishi bilan (Aristoteldan boshlab) ilk bor falsafiy atamalar yunon tilida paydo bo`lishiga 
e`tibor berishimiz kerak. Keyinroq, lotin tilida ijod qilgan Terentsiy Varron, TSitseron, 
Kvintilman va boshqalarning xizmati bilan V asrda atamashunoslik to`la shakllanadi (Martsian
Kapella va Boetsiy esdaliklarida). Keyinroq atamashunoslik roman, german, slav’yan va 
boshqa tillariga ko`chdi. 
Islom dini tarqalgan mamlakatlarda hunarmandchilikning o`sishi, san`at, savdo aloqalari 
va fanning rivojlanishi bilan san`at, savdo, ximiya, matematika, astronomiya, geografiyaga oid 
atamalarning arab tilida ko`chishini ta`minlandi. Bular keyinroq hind—Yevropa tillariga ko`chdi 
(Masalan, tara, tarif, al’kogol, alizarin, azimut, nodir, musson). 
Tarif
— olinadigan yoki to`lanadigan xaq—baholar ko`rsatkichi, baho. Imtiyozli tarif, 
pochta tarifi, tarif jadvali. 

---

4