Bmt-nin 822 və 853 saylı qətnamələrindən əvvəl işğal olunmuş Azərbaycan ərazisi

Osraanlı  hökumeti  ise  40  ilə  yaxm  bir  müddətdə  öz  ölkə- 
sində  və  onun  etrafmda  gedən  siyasi  proseslərə  fəal  nəzarət 
edə  bilməmiş,  qabaqlayıcı  tədbirler  görməmiş,  hadisələrin  ar- 
xasmca  sürünmüş,  dövrün  tələbinə  uyğun  hərəkət  edə  bilmə- 
mişdi.
Türkiyənin  birinci  Dünya  Müharibəsinə  qoşulması  ölkə  da- 
xilində  gedən  dağıdıcı  prosesləri  sürətləndirmiş,  ermənilərin 
separatçılıq  hərəkatına  yeni  təkan  vermişdir.  Rusiya  cəbhəsin- 
də  döyüşən  ordudakı  erməni  əsgər  və  zabitlər  kütləvi  şəkildə 
fərarilik  edərək  düşmən  tərəfə  keçmiş,  yaxud
Ordudan  qaçaraq  Şərqi  Anadoluda  silahlı  üsyanlar  törətmiş, 
dinc  türklərə  qarşı  misli  görünməyən  vəhşiliklər  etmişlər.
XANKƏNDİ  FACİƏSİ
3  İYUL  1 9 6 7 -ci  İL
1962-ci  ilin  yazmdan  Dağlıq  Qarabağ  azerbaycanlıları 
çörekle  imtahana  çekildi.  Un  qıtlığı,  kendlerin  berbad  ve- 
ziyyeti, 
işsizlik 
azerbaycanlılarm  başma  gətirilen  ağır 
m üsibetlər  respublika  rehberliyine,  SSRÜ-yə  olan  ümid- 
leri  puça  çıxarırdı.  1954-cü  ilde  Anastasi  Mikoyan  SSRtt 
Ali  Soveti  Reyasət  Hey’ətinin  sedri  tə ’yin olundu.  A.  Mi- 
koyanm  tə ’yinatından  sonra  Qarabağ  ermənileri  görün- 
məmiş  derəcədə  fəallaşdılar.  Azerbaycanlıların  vilayətdə 
təqibi  başlandı.  A ğdərədə  (Mardakert),  Xocavənddə  (Mar- 
tuni),  Xankendində  azərbaycanlıları  döyür,  təhqir  edir, 
iş  yerlərinden  qovurdular.  Erməni  yazıçısı,  Azəri  türklə- 
rinin  qatı  düşməni  Maksim  Hovanesyan  1965-ci  ildə 
Xankəndində  yaşayan  13  nəfer  erməni  «ziyalısmın»  (bütün 
btınlar Azərbaycamn  respublikaya. və  SSRİ-yə tamndığı  «zi- 
yalılar»  idi)  Dağhq  Qarabağ  Muxtar  Vilayətinin  Ermənis- 
tan  SSR-yə  birləşdilməsi  haqqında  SSRI  Ali  Soveti  Rə- 
yasət 
Heyətine  müraciəti  göndərildi.  M üraciet  erməni- 
azərbaycanlı  münasibətlerini  tamam  gərginləşdirdi.  Vila- 
yətdə  dolanışıq  səviyyəsi  həddən  ziyada  aşağı  düşmüş, 
əhali  aclıq  içərisində  yaşayırdı.  Yollar  bərbad  vəziyyətdə, 
kəindler  işıqsız  idi.  Ermeni  «ziyalılärı»nm  müraciəti  Sov. 
IK P  MK-ya,  SSRİİ  Ali  Söveti  Rəyasət H ey’ətinə  ve  SSRÜ 
Nazirlər  sovetine  çatandan  xeyli  sonra  tədbir  görülməyə

---

başladı.  Müraciəti  iınzalayan  «ziyalılar»m  bəzilərinə  töh- 
mət,  b ə ’zilərini  partiyadan,  bir  neçəsini  isə  respublikadan 
çıxardılar.  Azərbaycan  Kommunist  Partiyasmm  birinci  ka- 
tibi 
Vəli  Axundov və onun  yerlərdəki  nümayəndələri  qə- 
ti  tədbirlərin  görülməsi  üçün  heç  bir  vasitəyə  əl  atmadı- 
lar.  Mərkəzi hökumət (SSRI)  isə  erməni  «ziyalılarına»  qar- 
şı  ciddi  tədbirlər  gördü.  Ermənilər  bu  məğlubiyyətlə  qətiy- 
yən  barışmaq  istəmirdilər.  Başda  vilayət  partiya  komitəsi- 
nin  birinci  katibi  Suren  Melkunyan  olmaqla  azərbaycan- 
lılara  qarşı  qanlı  terrorlara  başladılar.  Terror  aktlarmm  baş- 
lanğıcı  1967-ci  il,  Böyük  Oktyabr  sosialist  İİnqilabmm  50 
illiyi  ərəfəsində  Xankəndində  elə  «Oktyabr»  kinoteatrmda 
törədildi.
1967-ci  il  iyunun  əvvəllərində  Xocavəndin  (Martuninin) 
Kuropatkin  kəndindəki  beynəlmiləl  m əktəbdən  bir  erməni 
uşağı  yoxa  çıxdı.  Uşağın  itməsi  Dağlıq  Qarabağ  Muxtar 
Vilayətinə  ildırım  sürəti  ilə  yayıldı.  ttki-üç  günlük  axta- 
rışdan  sonra  uşağın  meyiti  həmin  kəndin  əkin  sahəsindən 
tapıldı.  Məktəbin  direktoru  Ərşad  Məmmədov,  meyit  tapı- 
lan  əkin  sahəsinin  briqadiri  isə 
azərbaycanlı  Ələmşah 
Mustafayev  idi.  Bu  da  azərbaycanlılara  divan  tutmaq  üçün 
ermənilərə  yaxşı  imkan  verdi.
Uşağm  meyidi  tapıldıqdan  iki  gün  sonra  məktəbin  di- 
rektoru  Ərşad  Məmmədov,  briqadir  Ələmşah  Mustafa- 
yev  və  kənd  sakini  Zöhrab  Məmmədov  həbs  edildi.  Hər 
üçünə  qarşı  cinayət  işi  qaldırıldı.  Vilayət  Daxili  ttşlər ttda-
İşğal  edilmiş  Xankəndi  şəhəri.
rəsinin  təcridxanasmda  ermənilər  onlarm hər üçünü  elə  ha- 
la  salmışdılar  ki, 
m əhkəm əyə 
qədər  yaşayacaqlarma 
ümid  qalmamışdı.
On-on  beş  günün  içərisində  vilayətdə  yaşayan  azərbay- 
canlılara  qarşı  qanlı  sui-qəsdlər  törədildi.  1967-ci  ilin  iyun- 
iyul  günlərində  Xankəndində,  A ğdərədə  yaşayan  azərbay- 
canlılar  mənzillərindən  çölə  belə  çıxa  bilmirdilər.  ttyu- 
nun  29-dan  30-na  (1967)  keçən  gecə  Stepanakertdə  qanlı 
iğtişaşlar  baş  verdi.  Ov  tüfəngləri,  dəhrə-balta  ilə  silah- 
lanmış  erməni  quldurları  azərbaycanlı  m əhlələrinə  hücu- 
ma  keçdilər.  Köməksiz  qalan  Azəri  oğulları  düşmənə 
mərdliklə  sinə  gərdilər.  ttğtişaşı  Stepanakertdəkı  hərbi  his- 
sə,  onun  azərbaycanlı  zabiti  (indi  adını  unutduğumuz)  ya- 
tırtdı.  Yaralı  soydaşlarımız  hərbi  xəstəxanaya  çatdırıldı.

---

Onlardan  iki  nefər  sonralar aldığı  yaralardan  şehid  oldular.
1967-ci  il,  iyuluıi  3-nə 
Stepanakertde  azerbaycanlıların 
mehkemesi teyin edildi. İtlk evvel  mehkemeni  vilayet  par- 
tiya  komitesinin  yaxınlığındakı  binada  keçirməyi  planlaş- 
dırırdılar.  Lakin  sonradan  məhkəmənin  Vilayət  Daxili İİşlər 
İİdarəsinin  yaxınhğmda  yerləşən  «Oktyabr»  yay  kinoklu- 
bunda  keçirməyi  qərara  aldılar.  Saat  12  radələrinde  hərb- 
çilərin  müşayietile  azərbaycanlılar  həmin  kluba  gətirildi. 
Vilayətde  hakimiyyətsizlik  hökm  sürürdü.  Məhkəmənin 
gedişini  izləmək  üçün  buraya  vilayətin  her  yerindən  iki 
minə  yaxm  ermeni  yığışmış  və  hamısı  dəhrə,  balta  və  bı- 
çaqla  silahlanmışdılar.  Məhkemenin  hakimi  erməni  Ho- 
kopyan  olduğu  üçün  azerbaycanlılar  danışmaqdan  imtina 
etilər.  Erməni  hakim  başqası  ilə  əvəz  edildi.  Məhkəmənin 
gedişində  hakim  uşağm  ölümündə  günahları  sübuta  yetiril- 
mədiyi  üçün  Zöhrab  Memmədovu  hebsdən  tamamilə  azad 
etdi.  Digər  iki  nəfərin  işinin  isə  yenidən  ıstintaqa  qaytarıl- 
dığını  elan  etdi.
Qətlə  yetirilen  uşağm  atası  Benik  üzünü  ermənilərə  tu- 
tub  onları  «məhbus»lardan  qisas  olmağa  çağırdı.
Ermenilər  gizletdikləri  dəhrə,  balta  və  bıçaqları  çıxara- 
raq  hücum  edib  «məhbusları»  əsgərlərin  əllərindən  aldılar. 
Onların  hər  üçünün  başını  kesib  futbol  topu  kimi  ortada 
bir-birine  ötürdüler,  sonra  isə  qollarım  ve  qıçlarmı  kəsdi- 
lər.  Bundan  ürəyi  soyumayan  Benik  Ərşad  Memmədovun 
ağzmdakı  on  iki  qızıl  dişini  çıxartdı.  Ve  en  nehayet  tike-
tike  doğranmış  üç  cəsedi  bir yere yığaraq  benzin  töküb  od 
vurdular.  Hem in  gün  Xankəndinde  qız-gəlinlərin,  ana-ba- 
cılarm  ahu-nalesi  ərşə  qalxmışdı.  Kimsəsizliyini  bilib  heç 
nəyə  gücü  çatmayan  məzlum  camaat  yalnız  göz  yaşları  tö- 
kürdü.  A zərbaycan  hüquq-m ühafizə  orqanları  ise  o 
zamanlar  heç  bir  addım  ata  bilmədi.
1967-ci  il  3  iyul 
faciəsindən  sonra  yenidən  təhqiqat  iş- 
ləri  başlandı.  Hüquq-mühafızə  orqanları  uşağm  dayısı  tərə- 
fmdən  öldürüldüyünü  fakt  və  dəlillərlə  sübuta  yetirdi. 
Azərbaycanlılarm  vəhşicəsinə  qətlə  yetirilməsinin  təşkilat- 
çısı  kimi  uşağm  atası  Benik  həbs  edildi.  Törətdiyi  cina- 
yətin  ağırlığma  görə  Benik  güllələnm əyə  məhkum  olundu. 
Lakin  1975-ci  ildə  əsl  m ö’cüzə  baş  verdi.  Benik  gəbərmiş 
atasınm  dəfnində  «zühur  etdi».  Dirildi.  Gorbagor  atasmı 
Özü basdırdı.  Benikin güllələnm ədən  və həbsdən  azad  edil- 
məsi  vilayət azərbaycanlılarmı  tamam  sarsıtmışdı.  Axı,  Be- 
nike  Azərbaycan  Ali  M əhkəməsi  güllələnm ə  vermişdi?!
Tariximizin  səhifəsinə  qara  xətlə  yazılan  1967-ci  il
3  iyul  faciəsi  on  illərlə  xalqımızdan  gizlədilmiş,  tarixi  hə- 
qiqəti  də  ötən  onilliklərde  də  Azərbaycanın  Kommunist 
Partiyası  ört  basdır etmişdir.  Təəssüflər  olsun  ki,  1967-ci  il 
facieçisi  1987-88-ci  il  hadisələrinin  başlanğıcından  xəbər 
versə  də,  xalqımız  ona  əhəm iyyət  vermədi.
Şöhrət  SƏLİMBƏYLİ,
«Sərbəst  Düşüncə»  qəzeti 
dekabr  1992-ci  il.

---