Bmt-nin 822 və 853 saylı qətnamələrindən əvvəl işğal olunmuş Azərbaycan ərazisi

yası  ilə  yaxın  dostluğunun başlanğıcı  oldu.  Bu,  həm  də  Osman- 
lı  İmperiyasında  yaşayan  azsaylı  əhalinin  millətçi  hərəkatları- 
nın  dayanışr oldu. 
■
Osmanlılar  1453-cü  ildə  xristian  Konstantinopolunu  zəbt
etdilər.  Sonra  bu  böyük  şəhər İstanbul  adlandı.  Osmaniı  sulta- 
nı  artıq  ortodoks  xristianlığı  tanımış  və  1461 -ci  ıldə  Bursanm 
erməni  yepiskopu  Hovakim  Ovakimi  Osmanh  İınperiyasında 
yaşayan  bütün  ermənilərin  patriarxı  təyin  etmişdı.
Miisəlmanlar  və  erməni  xristianları  arasında 
yaranımş 
dost- 
luq  bundan  sonra  300  ildən  çox  davam  etmişdir.  Bu  elə  bir 
dövr  idi  ki,  oradakı  xristian  əhali  arasında  Avropa  təbliğatı 
aparılmırdı.
Sultan  erməni  kiisəsinin  yaranmasına  kömək  edəndən  sonra 
70  mindən  artıq  ermənini  krımlılardan  xilas  etdi.  Bu  xristian- 
lar Vizantiya  hökuməti  tərəfindən  Krıma  sürgün  edilirdi.  O  er- 
məni  xristianlarını İstanbulun cənubundakı Mərmərə  dənizi  sa- 
hilləri  boyunca  məskunlaşdırdı.(l)
OSMANLI  İMPERİYASININ  SÜQUTU
Ermənilər  özlərini  Osmanlı  İmperiyasmda  elə  etibarlı  apa- 
rırdılar  ki,  sultana  ən  sadiq  adamlar  kimi  tanınırdılar.  Sultan 
onlarm  xristian  dinini  tanımışdı,  onlara  hüquqlar  və  azadlıqlar 
veımişdi.  Buna  baxmayaraq,  Osmanh  İmperiyası  süquta  uğ- 
ramağa  başlayanda  ermənilərin  bəziləri  uzun  əsıiər  boyu 
Osmanlı  sultanlarının  onlar  üçün  etdiklərini  danmağa  baş- 
ladılar.  Həmin  yeni  yaranmış  satqın  erməni  liderləri  Avropa 
dövlətlərinin  himayədarlığı  altında  Osmanlı  torpaqlarını  qeyd- 
şərtsiz  ələ  keçirmək  üçün  Avropalılarla  danışıqlara  başladılar.
--------------------------------------- o
...........  
...............
Bu azsaylı  erməni  liderləri  ilə  əlaqə  quran  ilk  güciü dövlət  Ru- 
siya  oldu.  Erməni  liderləri  Osmanlı  torpaqlarmı  ələ  keçirmək 
məqsədi  ilə  iş  aparsalar  da  eyni  zamanda  özlərini  sultana  sə- 
daqətli  kimi  göstərirdilər.
Əsrlər  boyu  münasibətləri  əsasən  qarşıdurma  şəraitində 
cərəyan  etmiş  Osmanlı  İmperiyası  və  Rusiyanm  siyasi  ma- 
raqları  ilk  dəfə  olaraq  XVIII  əsrin  əvvəllərində  Qafqaz  re- 
gionunda,  ilk  növbədə,  Azərbaycanda  toqquşur.
SƏFƏVİ  DÖYLƏTİNİN  TƏNƏZZÜLÜ
Səfəvi  dövlətinin  tənəzzülii  nəticəsində  giiclənən  mər- 
kəzdənqaçma  qüvvələrinin  siyasi  sabitliyi  pozmağa  yönəl- 
miş  fəaliyyətləri  həm  Osmanh Imperiyasmm,  həm  də  Rusi- 
yanm  hökumət  dairəiərinin  diqqət  mərkəzində  idi.  Şamaxı- 
da  rus  taciriərinin  qarət  edilməsindən  bəhanə  kimi  istifadə 
edən  Rusiyanm  və  səfəvilərə  qarşı  Qəndəharda üsyana  baş- 
lamış  əfqanların  qərbə  doğm  hərəkətini  ölkənin  şərq  hissə- 
ləri  üçün  təhlükə  kimi  yozan  Osmanlı  İmperiyasının  məq- 
sədləri  Səfəvi  dövlətindən  ərazi  ələ  keçirmək  və  məsələni 
hərbi  toqquşmaya  gətirib  çıxarmamaq  üçün  danışıqlar  yolu- 
nu  tutmağa  məcbur  olurlar.  Lakin  1722-1723-cü  illərdə  iki 
ölkənin  nümayəndələri  arasmda  aparılan  danışıqlarm  nəti- 
cəsi  yeni  ərazi  əldə  etmək  istəyinə  cavab  verdiyi  üçün  fay- 
dasız  olmuşdur.
PYOTRUN  QAFQAZ  SİYASƏTİ
Çar  Böyük  Pyotr  (1689-1725)  Qafqazm  işğalında  er- 
məni  sataınlığından  məharətlə 
v a  «am araii 
istifadə  etdi.
siyaya  köməkli-

---

yini  davam  etdirdilər.  Lakin  nə  I  Pyotr,  nə  də  11  Yekatirina 
ermənilərə  verdikləri  vədi  yerinə  yetirmədilər.  Buna  bax- 
mayaraq,  azad  torpaqlar  və  orada  quracaqları  dövlətlərinin 
xəyalı  ilə  yaşayan  ermənilər  osmanhlara  satqmhğı  və  rusla- 
ra  köməkliyini  davam  etdirirdi.  Ermənilərin  həm  diinyəvi, 
həm  də  dini  liderləri  Qafqazdakı  müsəlman  torpaqlarmm 
ruslar  tərəfındən  işğalmı  müdafiə  edirdi.
OSMANLI  YƏ  RUS  ORDUSUNUN  SƏFƏVİ  DÖVLƏTİNƏ 
QARŞI  HƏRBİ  ƏMƏLİYYATLARI
Osmanh  sultanı  III  Əhmədin  və.  Rusiya  çarı  I  Pyotrun 
əmrinə  əsasən  1723-cü  ildə  osmanlı və  rus  orduları  Səfə- 
vi  dövlətinə  qarşı  hərbi  əməliyyatlara  başlayırlar.  Az  bir
vaxt  ərzində  rus  ordusu  Bakı  və  Dərbənd  qalaları  daxil  ol- 
maqla  Xəzərboyu  ərazini,  osmanlı  ordusu  isə  Səfəvi  dövlə- 
ti  ifə  Osmanlı  Ümperiyasmın  şərhədlərində  nisbətən  zəif 
cəbhə  olan  Çıldır  və  Qars  əyalətlərindən  Səfəvi  dövlətinin 
torpaqlarma  girərək  Tiflis  və  Qori  qalaları  da  daxil  olmaq- 
la  Tiflis  əyalətini  və  Borçalı  torpaqlarım  ələ  keçirirlər.
Qarşı-qarşıya  gələn  iki  imperiyadan  birini  mühüm  stra- 
teji  ərazi  olan  Qafqaza  -  Avropa  və  Asiyanm  intensiv  tica- 
rət  əlaqələrini  təmin  edən  ən  qədim  «ipək  yolu»na  nəza- 
rətdən  məhrum  etmək,  nəticə  etibarilə  də  Avroasiya  regi- 
onunun  böyük  bir  hissəsində  geosiyasətin  həmin  dövlətin 
maraqları  üzərində  qurulmasmın  qarşısmı  almaq  üçün  Av- 
ropa  ölkələri  münaqişənin  siyasi  yolla  həllinə  girişirlər. 
Osmanlı Ümperiyası  ilə  Rusiya  arasmda  1723-1724-cü  illər- 
də  aparılan  danışıqların  məqsədi  bu  dövlətlərin  Səfəvi 
dövləti  ilə  bağlı  maraqlarınm  aydınlaşdırılması,  bu  məsələ-
nin  müəyyənləşdirilməsindən  sonra  isə  bir-biri  ilə  hərbi 
münaqişəyə  girmədən  istəklərinə  nail  olmanın  yollarmm 
aranması  olmuşdur.  Ardıcıl  aparılan  dantşıqlardan  sonra  çı- 
xış  yolu  tapılmışdır.  Səfəvi  dövlətinin  Osmanlı  İİmperiyası 
ilə  Rusiya  arasmda  bölüşdürülməsi  ideyatsı  üzərində  quru- 
lan  müqavilə  imzalandı.  1724-cü  ildə  İstanbulda  imzala- 
nan  müqavilənin  bütün  şərtlərini  çox  sərt  bir  şəkildə  rədd 
edən  sonuncu  Səfəvi  şahı  II  Təhmasib  hər  iki  dövlətin  or- 
duları  ilə  döyüşə  hazır  olduğunu  bildirir.  Lakin  şimaldan 
Rusiyanm,  qərbdən  Osmanlı İİmperiyasmm,  şərqdən  əfqan- 
larm  hücumuna  məruz  qalan,  daxildə  isə  siyasi  sabitliyi 
pozulmuş  bir  ölkənin  ordusunun  müqaviməti  1725-ci  ilin 
sonuna  qədər  çəkə  bildi.  Səfəvi  dövlətinin  şimal  və  qərb 
hissəsi  Rusiya  və  Osmanlı  Ümperiyası  arasmda  bölüşdürül- 
dü.  Ütirilən  torpaqlarm  əksəriyyəti  Osmanlı  İtmperiyasmın 
idarəsinə  keçdi.
1796-cı  ildə  ruslar  Dərkənd  şəhərini  mühasirəyə  aldı.
Özlərini  osmanlılara  sadiq  gösətərən  erməni  sakinləri  şəhərin 
su  ilə  təchizi  haqqında  məlumatı  ruslara  çatdırdılar  və  məhz 
bunun  nəticəsində  ruslar  döyiişdə  qələbə  çaldılar.
Erməni  arxiyepiskopu  Arqutinskiy-Dolqorukov  1790-cı  il- 
lərdə  verdiyi  bəyanatda  ümid  etdiyini  və  inandığını  bildirirdi 
ki,  ruslar  «erməniləri  müsəlman  boyunduruğundan  azad  edə- 
cəkdir.»  (2)  Erməni  kilsəsinin rusları  müdafıə  etməsi  və  erkən 
1800-cü  illərde  ruslarla  qurduqları  və  bu  gün  də  davam  edən 
iş  birliyi  və  əməkdaşlıq  haqqmda  lazım  olduğundan  da  çox 
faktlar  mövcuddur.

---