BoğAZİÇİ. Boğaz-iÇİ, eski çağlardaki isimleri ile, pontus Euzinus ( Karadeniz) ve Propontis
Yüklə 0,5 Mb. Pdf görüntüsü
|
sarayı tahsis etmişti. Abdülhamid II. de hai'inden sonra, son senelerini burada geçirdi ve burada vefat etti. Banisi bostancı basılardan Abdullah Ağa (ölm. 1000 ) olan ve Mahmud I. ile Abdülhamid I. 'in tamir ettirdikleri İstavroz camii ile Abdülhamid I.'in yaptırıp (1192), Mahmud II.'un bir minare ekleyerek, tamir, tevsi ve kârgir bir iskele ile bir muvakkithâne ilâve eylediği Beylerbeyi camii (1235), bu semtin başlıca mühim âbideleri teşkil eder. Beylerbeyi 'nde, biri Bedeviye tarikatine mensup Seyyid Efendi dergâhı, diğeride İstavroz dergâhı olmak üzere, iki tekke mevcuttu.-Bu köyde bulunan evlerin ve arazinin hepsi Abdülhamid I. evkafından idi. Selim I. in Çaldıran seferinden dönüşünde Tebriz 'den beraber aldığı ilim adamlarından Nakkaş Baba 'nın Kuzguncuk 'un şimalinde Nakkaş Baba bahçesini ve bu isimle anılan köyü tesis etmiş olduğunu da biliyoruz ( Nakkaş Paşa bahçesi olarak, XVII. asır ortasında da meşhurdur ; krş. Evliya Çelebi, ayrı. esi: ve Başvekâlet arşivi, İbnülemin tasnifi, saray, nr. 2855 ). îıl&m Ansiklopedisi K u z g u n c u k . Eski adı, ismini yaldızlı kiremit ile kaplı ve Justinianus II. tarafından yaptırılan bir kiliseden alan, Chrysokeramos idi. Burada vaktiyle St, Paul dârüleytamı ile bir hastahâne bulunuyordu. Bu mevkiden sonra gelen Chrysopolis (Üsküdar) ile, Bosporus Thra-cius 'un Anadolu kıyısı nihayet bulur. Bugünkü adını Fatih devrinde burada yerleşmiş olan Kuzgun Baba adındaki bir velîden alan bu koy, öteden beri daha ziyâde rum ve ya-hudiler ile meskûn idi. Ancak son asırda bir cami inşa edildi ( Üryanı zadeler tarafından ). Başlıca caddeleri İcâdiye, Paşa-Limanı ve Nakkaş olup, Hacı Kaymak, evvelce Kuzguncuk veya
Frenk tepesi denilen Münir Paşa tepesi de belli-başlı mahalleleridir. B o ğ a z i ç i ' n d e nakil va s ı t a l a r ı ve m e s i r e l e r . Eskiden Boğaziçi 'nde işleyen nakil vasıtaları premeler, çektiriler, pazar kayıkları ve padişahlara mahsus saltanat kayıkları idi. Premeler altı çift kürekle hareket eder ve Boğaziçi 'ndeki bâzı iskeleler ile gezinti yerlerine işlerdi. Fakat asıl ihtiyacı karşılayan her semtte, hâsılatı her hangi bir hayrata vakfedilen, pazar kayıkları idi. Bunlar halkın İstanbul ile olan irtibat ve münakalesini temin ettikleri gibi, isteyenleri mesirelere de götürürdü. Her mesirenin muayyen bir günü vardı. İstanbul 'a gidip gelmek içiü, haika kolaylık olmak üzere, evkaf nezareti 1252 tarihinde Boğaziçi iskelelerinde pazar kayıklarını çoğaltmıştı. Gerek bunlar, gerek ateş kayıkları, küçük yelkenliler ile balıkçı kayıkları günlük seyr-î sefere kifayet etmediğinden, orta halli halk Boğaziçi '11den kolaylıkla istifade edemiyordu. Padişahlar müzeyyen ve muhteşem saltanat kayıkları ile Boğaziçi 'nde gezintiler yapar ve her bahçe veya kasrın sandai-ı hümayun, tebdil-i hümayun ve ağalar iskeleleri, ayırıca Küçük-Su 'da piyâdegân 1 hümayun iskelesi bulunurdu. Abdülmecid devrine gelinceye kadar devlet ricali ve ileri gelenler çektiri ve müteaddit çifte kürekli kayıklar ile gidip-geürîerdi. Son zamanlara kadar bu hususta bir teşrifat usûlü de vardı. Vükelâ ve yüksek mevki sahipleri ile Eflâk-Boğdan beyliği ve patriklik makamı namlarına olan kayıkların ve küreklerinin şekil ve adedleri bir nizâmnâme ile tesbit edilmişti. Meselâ vezirler beşer, bâlâ ricali dörder, ûlâ evveli üçer, ûlâ sanisi ve mütemayizlerin ikişer çifte kayıklara binmeleri lâzımdı. Kez^-yezsr-lerin
kayıklarında bir yaver, tüfekli ve~"pa!as-kalı iki çavuş bulunuyordu. Teamüle gcrs: göç işin mutlaka irâde-i seniye alınmasına lüzum görülür ve muayyen mevsimde herkes yalılarına naklederek, yine muayyen mevsimde istanbul 'daki evlerine dönerlerdi. Kayıklar saray veya
6gö BOĞAZİÇİ. kasr-ı hümayunlardan birinin önünden yahut vükelâdan birinin yalısı açığından geçerken, şemsiye kapamak hürmet iktizasından idi ( Ali Rıza. ayn. makale, göst.
Mesirerlerden en rağbet göreni Gök-Su mesiresi idi. Bunun günü cuma idi. Mamafih hazirandan eylül sonuna kadar olan mevsimde pazar ve çarşamba günleri de Gök-Su âlemi yapılabilirdi. Gök-Su deresinin i km. kadar olan mesafesi, muhtelif büyüklükteki' piyade denilen Boğaziçi kayığı, sandal v. s. gibi deniz vasıtalarının gezmelerine müsait ve bâzı günler o derece izdiham olurdu ki, giriş ve çıkışın dört saat sürdüğü vâki idi. Buradaki Baruthane çayırı ile Gök-Su ve Küçük-Su çayırları yaya, atlı ve arabalı zâirler ile dolu idi. Kadınlar araba ile gezerler, hattâ Rumeli cihetinde oturan sultanlar ile vükelânın haremleri hususî arabalar için, Anadolu kıyısında bir yer tedarik ederlerdi. Çok nezih olan bu mesireyi padişahların ve şehzadelerin seyrettikleri de olurdu. Senenin muayyen günlerinde (eylülün 8. günü ile müteakip pazar) Ortodoks rumlarm Gök-Su 'daki ayazmayı ziyaretlerinin de hususî bir ehemmiyeti vardı. Yûşâ teferrücü, Kanlıca, Çubuklu ve Beykoz gezintileri yaz mevsiminin muayyen günlerinde Boğaziçi halkının, pazar kayıkları ile giderek, eğlendikleri yerlerdi. Tanzimatm ilânı ve Kırım harbini takip eden
senelerde, Boğaziçi daha fazla rağbet görmüş, hâli ve vakti yerinde olanlar burada birer yalı, köşk edinmeğe gayret göstermişlerdir. Bunun neticesi olarak, seyr-u sefer ihtiyacı artmış ve münhasıran Boğaziçi ne işlemek üzere, 1851 'de tersaneden bir vapur tahsis edilmiştir. Bu vapur o senenin nisanından itibaren, günde bir defa köprüden hareket ederek, aldığı yolcuları Boğaziçi nin iki tarafındaki iskelelere çıkardıktan sonra, geceyi Istinye de geçirecek ve sabahleyin yine o suretle müşteri alıp, köprüye getirecekti ( Takvîm-i vekayi, 29 cemaziyelahır, nr. 445 \ Boğaziçi 'nde bu suretle vapur işletilmeğe başlanması ve burada hayatın canlanması, bir şirket teşkili fikrini ilham etmiştir. Bu fikrin ilk müteşebbisleri, o zaman sadaret müsteşarı olan Fuad Paşa i!e Cevdet Paşa, Bursa 'da bulundukları esnada, şirket-i hayriyeyi tasavvur etmişler ve istanbul 'a dönüşlerinde de (1267 ) bu fikri tahakkuk ettirmişlerdir (Fatma Aliye, Cevdet Paşa ve zamanı). Şirket-i hayriyenin teessüsünden sonra, Boğaziçi daha fazla inkişaf etmiş ve türklerin İstanbul 'a sahip olduklarından itibaren, şenlendirdikleri ve gü-zelleştirdikleri bu emsalsiz yer, bir kat daha parlamış, fakat XÎX. asrın son seneleri ile XX. srın ilk senelerinde Anadolu kıyısındaki köylerin rağbete mazhar olmaması üzerine, Boğaziçi mâmuriyet ve şerefini kaybetmeğe başlamıştır. Boğaziçi 'nde Cumhuriyet devrinde her iki sahil boyunca, muntazam yollar açılmasına veya mevcutların genişletilerek, iyileştirilmesine ehemmiyet verildi. Çengel-köyü 'nden Beykoz 'a kadar yeni ve kısmen asfalt bir yol açıldığı gibi, evvelce mevcut Mecidiye- Köyü — Istinye — Büyük-Dere yolu da geniş ve asfalt olarak yapıldı, Bebek — Istinye yolu hâlen inşa halindedir.
Bugün Taksim — Yeni-Mahalle arasında muntazam otobüs seferleri vardır. B o ğ a z ı n m ü d a f a a s ı . Karadeniz boğazının müdafaasına eski zamanlardan beri ihtimam gösterilmiştir. Leunclavius, Bizans imparatorları devrinde, boğazın en dar yerinde, biri Anadolu, diğeri Rumeli tarafında bulunan iki hisarın mevcudiyetini bildirir. Sonraları bunlar harap olmuş ve hapishane olarak kullanılmıştı. Bu vadide yapılan ikinci teşebbüs, XIV. asırda Boğaziçi 'ne hâkim olan Cenevizlilerin Anadolu ve Rumeli kavaklarında, bugün de Ceneviz, Yoros ve imroz kaleleri adı ile harabeleri mevcut bulunan, kale ve tahkimatı inşa etmeleri ile vukua geldi. Bizanslılar boğazı, IX. ve X. asırlarda ruslara ve bul-garlara karşı müdafaa etmişlerdi. Cenevizliler ise, XIV. asırda Karadeniz ve boğaza hâkim olmak gayesi ile, Kavaklardaki tahkimatı vücuda getirdiler. Osmanlılar Bizans 'in ve Karadeniz boğazının büyük askerî ehemmiyetini çok erkenden anladılar ve İstanbul 'u zapta niyet ve muhasaraya teşebbüs eden Bayezid I., XIV. asrın sonlarında boğazı tarassut için, Güzelce- Hisar adı ile, Anadolu-Hisarı [ b. bk.]'nı yaptırdı. Murad II. Rumeli tarafında bir kale yapmağı düşündü ise de, bu tasavvurunu tahakkuk ettiremeden, öldü. Halefi Mehmed II. Bizans 'm Karadeniz ile irtibatını kesmek için, Boğaz-Keseıı adı ile, Rumeü-Hisarı nı, istanbul 'un zaptından bir sene evvel, yaptırdı (1452; bk. BOĞAZ- KESEN ). Keza Bayezid I. Kavak 'm şimâ-lindeki Yoros kalesini de almış, sonra Fâtih buraya bir mikdar kuvvet koymuştu. Bundan sonra, Osmanlı imparatorluğunun bütün yükselme devrince Boğaziçi, müdafaa bakımından, hiç bir tedbir almağa, yeni tahkimat ile takviye edilmeğe ihtiya2 göstermedi.
Ancak imparatorluğun dahilî ve haricî bâzı sarsıntılar geçirdiği XVII. asırdadır ki, burası dikkat nazarını çekmeğe ve müdafaası düşünülmeğe başlandı. Boğaziçi Osmanlılar devrinde ilk defa 1624 ( şevval 1033 ) 'te Don kazakları tarafından bir baskına uğradı. Donanmanın meşgul bulunduğu esnada Karadeniz 'i boş bulan kazaklar, 100 den fazla gemi ile, boğaza geldiler ve Yeni-Köy, Tarabya, Büyük-Dere, Sarı-Yer mevBOĞAZİÇİ. 691
kilerini yağma ve tahrip ettiler. îstabul 'dan bostancılar ile ciğer kıt'alarm, gemilere binerek, bsalara karşı gitmesi üzerine, derhâl çekildiler (Naimâ, II, 34i ). Bu hâdiseden sonra, divan kurularak, vezir kapudan Receb Paşa ve Kozlu Ali Ağa 'nın teklifi ile, boğazın ağzında Kavaklarda kaleler ( kilidülbahr ) inşa edilmesi kararlaştırıldı; kısa bir zamanda bu tahkimat ikmâl edildi ve içerisine muhafızlar ile topçular konuldu. Bu tahkimata Boğaz-Hisarı ( Kavak- Hisarı; İzzî, var. 63 ) denildi (Evliya Çelebi ; Katib Çelebi, Cihannümâ, İstanbul, 1145, s. 664). XVII. asrın sonunda, Avusturya ve Rusya muharebeleri sırasında, boğazda bâzı müdafaa tedbirleri alınmakla beraber, bu işe ancak XVIII. asır nihayetlerine doğru ehemmiyet verilmeğe başlandı. Rusya Kırım '1 ve Karadeniz 'in bir çok limanlarını ele geçirmiş ve donanmasını kuvvetlendirmişti. Böylece Karadeniz boğazını tehdit edecek bir vaziyete geldi. Bu sebeple 1768 harbinde boğazın iç ve dışında eski kaleleri tâmirve yenilerini inşa etmek lüzumu hâsıl oldu. Öteden beri Bo-ğaz-Kesen ve Güzelce-Hisar (Anadolu- Rumeli-Hisarı ) kalelerinde birer kethüda ile muayyen mikdarda nefer bulunduğu gibi ( bk. Başvekâlet arşivi, Ali Emîrî, Ahmed I. devri), Kavak hisarlarında da
müstahfız adı ile, şahinci ve çakırcı neferlerine boğazın müdafaa işleri tevdi edilmişti. Fakat bu teşkilâtın boğazın müdafaasına kâfi gelmediği görülerek, bundan sonra bir taraftan yeni tahkimat inşasına çalışılırken, diğer taraftan da, yeni müdafaa teşkilâtı yapıldı. Evvelâ boğazın dışında, Rumeli tarafında Kilyos ( kaie-i Bagdadcık ) 'ta ve Anadolu tarafından Irva ( kale-i Revan-cık )'da iki ve medhâldeki fenerlerde (kale-i fener-i Anadolu, kale-i feneri Rumeli) iki olmak üzere, dört kale yapıldı (1187 ; Başvekâlet arşivi, Cevdet tasnifi, askerî, nr. 2347, 5594; Cevdet, Tarih, III, 125). Buna sonradan Rumeli kıyısında Garipçe kalesi ve Büyük- Liman tersanesi, Anadolu kıyısında da Poy-raz- Limanı kalesi olmak üzere, üç kale daha ilâve edildi ve „kı!â-ı seb'a" denildi. Bu teşkilâtı kuran kapudan-1 derya Cezayirli Gazi Hasan Paşa olmuştur. Bu kalelere muayyen vazifeleri olan birer dizdar, -kethüda ve lüzumu kadar müstahfız, topçu ve cephâneei neferleri tâyin edildi. Ayrıca Rumeli ve Anadolu Kavakları hisarlarında bostancı ocağından usta olarak gelenlerin de noksanları ikmâl olundu. Her kaledeki kıt'anm ne şekilde nöbet bekleyeceği ve tehlike vukuunda nasıl hareket edeceği önceden tesbit edildi (Cevdet, Tarih.). Bundan sonra, ruslar ile harp, kısa fasılalar ile, tekerrür ettiği için, boğazın müdafaası dâima günün meselesi oldu ve gerek eskilerinin mütemadiyen tahkim ve takviyesine, gerek yeni ka'e ve tabyelerin inşasına ehemmiyet verildi (kılâ-ı seb'ada tüfenk ve top tâlimi, Rumeli Kavağında padişah huzurunda yapılan ateşli top tâlimi için bk. Başvekâlet arşivi, Cevdet, askerî, nr. 3659, 4914). Selim III. 1794'te (Baron Toth, Beaujour, s. 502—510) Fransa ve İsveç'ten mühendisler (msl. fransız mühendisi Monnier,) getirttiği zaman,
boğazın müdafaa ve tahkimat işlerine yeni bir hız ve istikamet verildi. Şöyle ki, Bagdadcık, Revancık, Rumeli-Feneri, Ana-doîu-Feneri, Garipçe, Büyük- Liman ve Poyraz-Limanı kalelerinin mevcut kuvvetleri, 500 nefer ilâvesi ile, zabitlerle birlikte 1.000'e iblâğ ve bu kalelerden her birinde kayıkçı ve tamircilerden başka, ne kadar nefer bulunacağı tesbit olundu. Kılâ-ı seb'a 'ya, boğaz nâzın namı ile, bir ağa tâyin olunduktan başka, kapudan paşanın ve kendisi bulunmadığı vakit vekili tersane emininin 15 günde bir gidip, muayene ve nezâret eylemesi kararlaştırıldı ve gece vakti gemilerin boğazdan geçmeleri yasak edildi. Diğer taraftan istanbul tarafında bulunan Kılâ-ı erba'a, yâni Rumeli-Kavağı, Anadolu-Kavağı, Yûşâ tabyesi ve Telli Dalyan tabyesine, öteden beri olduğu gibi, bostancılar tâyin edildi. Bu kalelerde de Kılâ-ı seb'a 'da olduğu gibi, muhtelif maaşlar ile, kethüda, topçu-başı, cebeci-başı, bölük-başı veya oda-başı, bâzan hücreci-başı ve hücreci-halifesi, su-yo!cusu, neferler v.s. vardı ( bk. Başvekâlet arşivi, büyük kale defterleri, 91/4814, 94/4969, 96/4819 ; Cevdet tasnifi, askerî, nr.3032,3082,9193,9536, 5898,353,967,969, 4606, 4159, 3483, 2323, 1931, 4943, 4944, 5007; Cevdet,
Rumeli (Boğaz-Kesen) hisarları da ihtimam görüyor, gerek bunların tamir ve tahkimi, gerek yeni toplar ile teçhizi ihmâl edilmiyordu. 1807 'de burada da tabyeler yaptırıldı. Anadolu-Hisan yakınında bir tophane vardı (Başvekâlet arşivi, Cevdet, askerî, 4370, 2930, 9148, 7937, 8197, 5164). Karadeniz boğazı muhafızının ( boğaz nâzın, kaleler nâzın ve boğaz seraskeri de denirdi ve bunun maiyetinde boğaz defterdarı da bulunurdu ; 1219 tarihli bir vesika için bk. Cevdet, askerî, nr. 5810 ; Asım, Tarik, II, 113), Anadolu ve Rumeli tarafına tecavüz eden düşmanı defetmek vazifesinden olduğu için, lüzumlu kuvveti dâima emre hazır bir hâlde bulundururdu. Selim III.'in hal'i ile biten 1807 isyanından önce de, Trabzon 'dan 2.000 nefer getirtilmiş ve Kılâ-ı seb'a yamaklarına ilâve olunmuştu. O sırada boğaz nâzın, ingiliz Mah-mud Efendi de denilen, sabık reisülküttâp Mah-mud Efendi idi ve bostancı-başı Şakir Bey ile ara-sıra boğaza gidip, yamakları nizâm-ı cedîd 692 (i BOĞAZİÇİ.
teşkilâtına sokmak gayretinde bulunuyordu. Nihayet bu mesele bir isyana müncer olmuş, hem nazır, hem de tabyelerden birinin ( Macar tab-yesi) zabiti Halil Haseki bu arada katledilmişti. Bundan sonra mîr-i mirandan ince Mehmed Paşa, boğaz nâzın olmuşsa da, nihayet Kabakçı Mustafa Ağa Rumeli kaleleri nezaret ve ağalığına tâyin ile Anadolu kaleleri nezaret ve ağalığı da, yine sergerdelerden arnavut Ali Ağa'ya verilmişti (Cevdet, Tarih, VIII, 153, 155, 178). Kabakçı, bir müddet sonra (1808), İstanbul 'a gelirken, Alemdar 'in gönderdiği Ps-nar-Hisar ayanı Hacı Ali Ağa tarafından, Ru-meli-Fener ikalesindeki boğaz nazırlığı konağında idam edildikten sonra ( Cevdet, Tarih, VIII, 297 ), boğaz müdafaası eski hâline irca edildi ve Rumeli ve Anadolu Kavakları ile Telli, Yû-şâ ve Kireç-Burnu tabyaları bostancı-başı ağaya ihale ve bostancı neferlerinden lüzumu kadarı ikame edildi (İsmail Hakkı Uzunçarşıh, Alemdar Mustafa Paşa, İstanbul, 1942, vesika 26 ). Bundan sonra, bir müddet, Karadeniz boğazının Rumeli tarafı ayrı, Anadolu tarafı da ayrı bir muhafıza verildi. Mamafih 1826'da sabık kapudan-1 derya Husrev Mehmed Paşa, Anadolu eyâleti ve
Karahisar-ı Sâhib sancağı uhdesinde olduğu hâlde, Karadeniz boğazı muhafızı idi ( Cevdet, askerî, nr. 7146 ) ve 1828'de mîr-i mîran Mustafa Paşa, 1829'da Abdülhamid Ağa müstakillen Karadeniz boğazı nâzın idiler ( Cevdet, askerî, nr. 359 ). 7 ve 4 ( Kireç-Burnu tabyasının ilhakı ile 5 ) kaleden başka, zamanla diğer bir çok tabyalar da yapldı. 1821 Mora isyanında, Rusya 'nm müdahalesi ve ika ettiği fitne ve fesat göz önüne alınarak ( bu esnada Büyük- Dere 'de Rusya sefaretinin önüne, müsaadesiz olarak, bir gemi gelmiş ve demirleşmiştir; bk. Şânî-zâde, IV, 125 ), boğazın dâhil ve hâricinde daha bir takım kale ve tabyalar inşa ettirildi. Ezcümle Rumeli kıyısında boğazdan dışarıda, Kara-Burun ve Kısıin yerininr-Kaya mevkilerinde birer tabya, Anadolu tarafında Irva 'ya yakın yerde Elmas tabye, Boğaziçi 'nde Rumeli kıyısında mevcutlara ^j "veten, Papaz-Burnu, Mezar- Burnu, Köy-Başı tabyaları ile Tarabya tabyası, Balta- Limanı 'nda Kumluk mevkiinde bir tabya, Anadolu kıyısında, Servi-Burnu, Çubuklu 'da Çakal-Burnu, Macar-Burnu, Fil-Burnu tabyaları, nakkaş tabyası. Her birisi için civarında sâhilhâ-nesi olan ileri gelenlerden biri bina emini nasb ve yakın bulunan köylerin cizyegüzariarmı cem'e bostancı-başı-ağa memur edilmek suretiyle, kısa zamanda meydana getirildi ( Şânî-zâde, Tarih, IV, 98 ; Başvekâlet arşivi, büyük kale defteri, 108/4831, 107/4830, 137/4854; Cevdet, askerî, nr. 9121, 263 mükerrer, jög, 18315, 1017/2, 67, 92, 139, 186, 203, 9635, 10284, 12164). 1245 ( 1829/1930)'te Boğaziçi'nde sahilin muhafazasına memur kuvvetler arttırılmıştı ( Cevdet, askerî, nr. 6871 ).
Boğazın, emniyet ve asayişini ihlâl edecek gibi görünen unsurlardan temizlenmesi hususunda da zaman zaman tedbirler alınırdı. Meselâ bir aralık (1218) Boğaziçi'nde hırvatîar çoğalmış ve halkın emniyetini ihlâl eyledikleri cihetle, bunlardan Karadağlı olanlar memleketlerine iade ve Avusturya devletine tâbi olanlar ise, Avusturya elçisine teslim edilmişti. Mamafih bâzan yeniçerilerin bu asayişi bozduğu, Rumeli kıyısındaki köylerde sakin reayaya karşı taşkınlıklar yaptığı da vâki idi ( Şânî-zâde, IV, 29 ; Cevdet, Tarih, XI, 145 ). ( Boğazlar rejimi hakkında bk. islâm Ansiklopedisi, zeyl, mad. BOĞAZLAR REJİMİ ). ( M. TAYYİB GöKBİLGİN.) Yüklə 0,5 Mb. Dostları ilə paylaş:
|