Bojan [optrajanov

1.3. OSNOVNI HEMISKI ZAKONI 
36 
ZAKON ZA ZAPAZUVAWE NA MASATA 
36 
Hemiski zakoni 
36 
Zakon za zapazuvawe na masata 
36 
ZAKONI ZA MASENITE ODNOSI 
38 
Prust nasproti Bertole 
38 
Zakon za pove}ekratnite maseni odnosi 
40 
AVOGADROV ZAKON 
40 
RAZBRA LI? NAU^I LI? 
41 
2. NAU^EN METOD VO HEMIJATA
 
45 
2.1. HEMISKI INFORMACII 
47 
INFORMACII I IZVORI NA INFORMACII 
47 
Podatok i informacija 
47 
Izvori na informacii i kanali za niven prenos 
48 
HEMISKI INFORMACII I IZVORI ZA NIV 
48 
U~ebnicite kako izvori na hemiski informacii 
48 
Drugi izvori na hemiski informacii 
48 
2.2. METODOLOGIJA NA ISTRA@UVAWETO 
51 
FAZI NA NAU^NOISTRA@UVA^KIOT PROCES 
51 
Od kade da se po~ne? 
51 
Hipoteza i nejzina obrabotka 
52 
PRETSTAVUVAWE NA REZULTATITE 
52 
Prethodni bele{ki 
52 
Obrabotka i soop{tuvawe na rezultatite 
53 
2.3. ISTRA@UVAWETO VO NASTAVATA PO HEMIJA 
55 
ISTRA@UVAWA ZA NASTAVATA PO HEMIJA 
55 
Istra`uvawa vo u~ili{teto 
55 
Istra`uvawa odnadvor 
56 
 
 
 
lxvi

---

ISTRA@UVAWA NA U^ENICITE 
56 
Smotri i natprevari 
56 
RAZBRA LI? NAU^I LI?  
58 
3. OSNOVNI TIPOVI HEMISKI SOEDINENIJA 
61 
3.1. OKSIDI
 
63 
KLASIFIKACIJA NA SOEDINENIJATA 
63 
Postojat razli~ni mo`nosti 
63 
Neorganski i organski soedinenija 
63 
OKSIDI 
65 
Definicija i primeri 
65 
Nomenklatura 
65 
Dobivawe i svojstva 
67 
3.2. HIDROKSIDI 
70 
HIDROKSIDI 
70 
Definicija i nomenklatura 
70 
Dobivawe na hidroksidi i gradba na cvrstite hidroksidi 
71 
3.3. KISELINI 
72 
KLASIFIKACIJA, DOBIVAWE I NOMENKLATURA 
72 
Kislorodni i beskislorodni kiselini 
72 
Dobivawe i primeri 
72 
Imenuvawe na kiselinite 
73 
REAKCII NA KISELINITE 
74 
Rastvorawe vo voda i reakcii 
74 
3.4. SOLI I KOMPLEKSNI SOEDINENIJA 
76 
SOLI 
76 
Obrazuvawe na soli 
76 
Klasifikacija 
77 
Nomenklatura 
77 
Rastvori na soli 
79 
 
lxvii
 

---

KOMPLEKSNI SOEDINENIJA 
80 
Kompleksi 
80 
Nomenklatura 
81 
RAZBRA LI? NAU^I LI?  
82 
4. 
HEMISKI REAKCII
 
85 
4.1. OSNOVNI POIMI I KLASIFIKACIJA 
87 
HEMISKITE PROCESI – OSNOVA NA HEMIJATA 
87 
Hemiskite procesi se vikaat hemiski reakcii 
 
87 
Reaktanti i produkti 
88 
Nasoka na te~eweto na hemiskite reakcii 
 
89 
KLASIFIKACIJA NA HEMISKITE REAKCII 
 
90 
Klasifikacijata e sekoga{ korisna 
 
90 
Drugi mo`nosti za klasifikacija na reakciite 
92 
Reakcii na soedinuvawe 
92 
Reakcii na razlo`uvawe 
93 
Reakcii na zamena 
95 
Reakcii na kondenzacija 
95 
Reakcii na polimerizacija i polikondenzacija 
96 
4.2. TOPLINSKI EFEKTI NA HEMISKITE REAKCII 
97 
ENERGETIKA NA HEMISKITE REAKCII 
97 
Energija, vnatre{na energija, entalpija 
97 
Energijata mo`e da se prima i da se predava 
98 
Toplinski efekti 
99 
Termohemiski ravenki 
101 
4.3. HEMISKA KINETIKA  
104 
OSNOVNI POIMI 
104 
Brzina na hemiskite reakcii 
 
104 
KATALITI^KI PROCESI 
107 
Kataliza i katalizatori 
107 
Kataliza so enzimi; fotohemiski reakcii 
108 
4.4. REDOKS PROCESI 
111 
 
lxviii 

---

REDOKS PROCESI 
111 
Oddavawe i primawe elektroni; oksidacioni broevi 
 
111 
Oksidacija i redukcija 
113 
Redoks procesi 
114 
Vo redoks procesite nekoi oksidacioni broevi se izmenuvaat 
117 
Oksidacionite broevi i imenuvaweto na oksidi, hidroksidi i soli 
118 
Reakcii na metalite so kiselini; elektrohemiska niza na metalite 
119 
I redoks reakciite se pretstavuvaat so ravenki 
122 
Izramnuvawe na ravenkite na redoks reakciite 
124 
4.5. HEMISKI PROCESI VO INDUSTRIJATA  
126 
OSNOVNI POIMI 
126 
Hemiskite reakcii – osnova na industrijata 
126 
AMONIUM HIDROKSID I NATRIUM HIDROKSID 
127 
Amonijak i amonium hidroksid – gradba i svojstva 
127 
Amonijak – dobivawe 
129 
Amonijak i amonium hidroksid – primena 
130 
Natrium hidroksid – gradba, svojstva i primena 
131 
Natrium hidroksid – dobivawe 
131 
SULFURNA KISELINA I AZOTNA KISELINA 
133 
Oksidi i kiselini na sulfurot 
133 
Sulfurna kiselina – svojstva 
134 
Sulfurna kiselina – dobivawei primena 
135 
Azotna kiselina – dobivawe 
135 
Azotna kiselina – svojstva i primena 
137 
Natrium karbonat i natrium hidrogenkarbonat 
138 
VE[TA^KI \UBRIVA 
139 
Kru`ewe na azot i fosforot vo prirodata 
139 
Po~vata treba da se na|ubruva 
141 
\ubrivata ne se samo korisni 
142 
RAZBRA LI? NAU^I LI? 
143 
 
lxix
 

---

5. OSNOVI NA HEMISKOTO SMETAWE
 
145 
5.1.VELI^INI I EDINICI; SI 
147 
FIZI^KI VELI^INI I NIVNO MEREWE 
147 
Fizi~ki veli~ini i edinici za niv 
147 
Najva`nata veli~ina vo hemijata 
149 
Mol 
150 
Veli~inski ravenki 
151 
5.2. OSNOVI NA HEMISKOTO SMETAWE 
153 
     ZA KVANTITATIVNI REZULTATI, NEOPHODNO E SMETAWE 
153 
Hemijata e kvantitativna nauka 
153 
Na~ini za izrazuvawe na sostavot 
153 
Odnosi 
154 
Udeli 
156 
Udelite mo`e da se izrazuvaat i vo procenti 
       157 
    PRESMETUVAWA VRZ OSNOVA NA HEMISKITE FORMULI I RAVENKI 
158 
Nao|awe na sostavot na soedinenie ~ija formula e poznata ili na formula sko e 
poznat sostavot 
158 
Hemiskite ravenki kako osnova za presmetuvawe 
161 
Va`no e dali reaktantite se vo stehiometriski odnos 
162 
RAZBRA LI? NAU^I LI? 
164 
6. DISPERZNI SISTEMI
 
167 
6.1. VIDOVI DISPERZNI SISTEMI 
169 
DISPERZNI SISTEMI 
169 
Homogeni i heterogeni sistemi 
169 
Disperzni sistemi 
170 
6.2. GRUBO DISPERZNI SISTEMI; KOLOIDI 
171 
KOLOIDNO DISPERZNI I GRUBO DISPERZNI SISTEMI 
171 
 
lxx 

---

Razmerite na ~esti~kite imaat re{ava~ka va`nost 
171 
Koloidno disperzni sistemi 
171 
Svojstva na koloidno disperznite sistemi 
172 
Grubo disperzni sistemi 
174 
Gelovi 
176 
6.3. RASTVORI 
178 
Rastvorena supstanca i rastvoruva~ 
178 
Na~ini za izrazuvawe na sostavot na rastvorite 
178 
Odnosi 
180 
Udeli 
181 
Koncentracii 
183 
Nezasiteni, zasiteni i prezasiteni rastvori; rastvorlivost 
186 
Rastvorlivosta zavisi od  temperaturata 
187 
NEKOI SVOJSTVA NA RASTVORITE 
188 
Koligativni svojstva na razredenite rastvori  
188 
Kristalizacija od rastvor 
189 
RASTVORI OD ELEKTROLITI 
190 
Nekoi rastvori (i rastopi)sproveduvaat elektri~estvo 
190 
Na koj na~in elektrolitite sproveduvaat elektri~estvo 
191 
Elektrolitna disocijacija 
192 
JONSKI REAKCII 
195 
Reakciite me|u elektroliti se reakcii me|u joni 
195 
Jonski ravenki 
197 
Elektrohemiski redoks procesi 
198 
Prakti~no va`ni galvanski elementi 
201 
Akumulatori 
202 
Procesi na elektroliza 
203 
 
lxxi
 

---

PROTOLITI^KA TEORIJA 
204 
Protoliti 
204 
Silni i slabi protoliti 
206 
AVTOPROTOLIZA I rN 
207 
Avtoprotoliti~ki reakcii 
207 
Vodoroden pokazatel (rN) 
209 
HIDROLIZA; PUFERI 
211 
I hidrolizata e protoliti~ki proces 
211 
Puferi 
212 
RAZBRA LI? NAU^I LI?
 
214 
7. STRUKTURA NA MATERIJATA I PERIODNIOT SISTEM NA 
ELEMENTITE
 
 
217 
7.1. MODELI ZA GRADBATA NA ATOMOT 
219 
GRADBA NA ATOMOT 
219 
Atomot ima slo`ena gradba 
219 
Atomski i masen broj 
220 
Relativni atomski i molekulski masi 
221 
Fundamentalni ~esti~ki 
222 
Vo svetot na malite ~esti~ki vladeat posebni zakoni 
222 
Kvantni broevi 
223 
Atomski orbitali 
224 
Grafi~ko pretstavuvawe na orbitalite 
225 
Izgradba na elektronskata obvivka 
226 
ELEKTRONSKA KONFIGURACIJA 
228 
Elektronska konfiguracija 
228 
Zapi{uvawe na elektronskata konfiguracija 
229 
Valentni elektroni 
231 
 
lxxii 

---

7.2. HEMISKI VRSKI 
233 
ATOMITE NAJ^ESTO SE SVRZANI 
233 
Slobodni atomi i molekuli se retkost 
233 
Joni i jonski gradeni supstanci 
234 
Ednoatomski joni i elektronska konfiguracija 
235 
Obrazuvawe na jonski gradeni supstanci 
236 
Jonskoto svrzuvawe ne mo`e da bide edinstvenoto 
237 
KOVALENTNI VRSKI 
237 
Kovalentno svrzuvawe 
237 
Prepokrivawe na atomskite prbitali 
238 
Sigma i pi vrski 
239 
Proverka na modelot 
240 
Hibridni orbitali 
241 
Polarna kovalentna vrska 
242 
VODORODNA I METALNA VRSKA 
243 
Kako se svrzani molekulite? 
243 
Metalna vrska 
244 
GRADBA NA GASOVITE, TE^NOSTITE I CVRSTITE TELA 
245 
Gasovite i te~nostite se obrazuvani od molekuli 
245 
Cvrstite tela imaat pravilna gradba 
247 
7.3. PERIODEN SISTEM I IZMENUVAWE NA SVOJSTVATA NA 
ELEMENTITE PO GRUPI I PERIODI 
249 
PERIODEN SISTEM NA ELEMENTITE 
249 
Periodniot sistem i gradbata na atomot 
249 
Elektronska konfiguracija i gradba na periodniot sistem 
250 
Periodi~nost na nekoi fizi~ki svojstva na elementite 
250 
Elektronegativnost i karakter na obrazuvanite soedinenija 
256 
 
lxxiii
 

---

7.4. OSNOVNI SVOJSTVA NA s, p, d I f ELEMENTITE 
257 
OP[TO ZA y ELEMENTITE 
257 
Mestoto na y elementite vo periodniot sistem 
257 
Fizi~ki svojstva 
258 
Oddavawe i primawe elektroni – sli~nosti i razliki 
260 
OP[TO ZA r ELEMENTITE 
263 
Mestoto na r elementite vo periodniot sistem 
263 
Metalite polesno oddavaat elektroni 
265 
Pogolema elektronegativnost – polesno primawe elektroni 
265 
Mo`en  e i kompromis – kovalentno svrzuvawe 
266 
d  ELEMENTI 
267 
Mestoto na 
d elementite vo periodniot sistem 
267 
Fizi~ki svojstva 
268 
Nao|awe i hemiski svojstva 
270 
OP[T PREGLED NA f  ELEMENTITE 
271 
Mestoto na 
f  elementite vo periodniot sistem 
271 
Nao|awe vo prirodata i fizi~ki svojstva 
273 
Hemiski svojstva, soedinenija i primena 
274 
RAZBRA LI? NAU^I LI?
 
275 
LABORATORISKI VE@BI 
i 
L1. HEMISKA LABORATORIJA 
iii 
L1.1. SO ZNAEWE I UMEEWE DO SIGURNA RABOTA VO 
LABORATORIJATA 
v 
ZAPOZNAVAWE SO REDOT VO LABORATORIJATA 
v 
Vidovi laboratorii 
v 
U~ili{ni laboratorii i redot vo niv 
v 
MERKI NA PRETPAZLIVOST VO LABORATORIJATA 
vi 
Op{ti merki na pretpazlivost 
vi 
 
lxxiv 

---

Merki pri povredi ili o{tetuvawe na oblekata 
viii 
IZBOR I RABOTA SO LABORATORISKI PRIBOR 
ix 
Staklen pribor 
ix 
Metalen pribor 
xi 
Drven i porcelanski pribor 
xii 
Aparati i uredi 
xiii 
L1.2. POSTAPKI ZA DOBIVAWE NA ^ISTI SUPSTANCI 
xiv 
ODDELUVAWE NA SOSTOJKITE NA SMESA 
xv 
Dekantirawe 
xv 
Filtrirawe 
xvi 
Ekstrakcija 
xvii 
Kristalizacija 
xviii 
Sublimacija 
xviii 
Destilacija 
xix 
L2. OSNOVNI TIPOVI HEMISKI SOEDINENIJA I 
REAKCII 
xxi 
L2.1. OKSIDI, HIDROKSIDI, KISELINI 
xxii 
Gorewe na magnezium 
xxii 
Gorewe na sulfur 
xxiv 
L2.2. REAKCII 
xxvi 
Dobivawe na kislorod 
xxvi 
Dehidratacija na bakar(
II) sulfat pentahidrat 
xxvii 
Reakcii na neutralizacija 
xxviii 
1. Reakcija me|u HCl i NaOH
 
xxviii 
2. Reakcija me|u Ca(OH)
2
 i CO
2
xxix 
Redoks reakcii 
xxix 
1. Razmena na elektroni me|u rastvor i metal 
xxx 
2. Razmena na elektroni me|u natrium i voda 
xxx 
3. Razmena na elektroni me|u metal i nemetal 
xxxi 
Vlijanie na temperaturata i koncentracijata vrz brzinata na reakcijata 
       xxxi 
1. Vlijanie na temepraturata 
xxxi 
2. Vlijanie na koncentracijata 
xxxii 
 
lxxv
 

---

L3. RASTVORI
 
xxxiii 
L3.1. MEREWE NA MASA I VOLUMEN 
xxxv 
Merewe na masa 
xxxv 
Merewe na volumen 
xxxv 
L3.2. PRIGOTVUVAWE NA RASTVORI SO OPREDELEN SOSTAV 
xxxvii 
Prigotvuvawe na rastvori 
xxxvii 
1. Vodni rastvori so opredelena koli~inska koncentracija 
xxxvii 
2. Vodni rastvori so opredelen procenten sostav
 
xxxviii 
L3.3. RASTVORLIVOST NA SUPSTANCITE 
xxxix 
Rastvorlivost na supstancite 
xxxix 
1. Nezasiteni i zasiteni vodni rastvori 
xxxix 
2. Prezasiten rastvor 
xl 
3. Silikatna gradina 
xl 
4, Koloiden sistem 
xli 
5. Rastvorlivost na supstanci vo razli~ni rastvoruva~i 
xli 
L3.4. RASTVORI NA ELEKTROLITI
 
xlii 
Doka`uvawe na elektroliti 
xlii 
Jonski reakcii 
xlii 
1. Dobivawe na gas 
xlii 
2. Obrazuvawe na talog 
xliii 
Hidroliza 
xlv 
Galvanski element 
xlv 
Elektroliza (1) 
xlvi 
Elektroliza (2) 
xlvi 
Galvanizacija (1) 
xlvii 
Galvanizacija (2) 
xlvii 
PRILOZI 
xlix 
PRILOG A 
li 
TABELI 
li 
1. OSNOVNI SI EDINICI   
li 
2. NEKOI IZVEDENI SI EDINICI   
li 
 
lxxvi 

---

3. PREFIKSI [TO SE UPOTREBUVAAT VO ME\UNARODNIOT SISTEM NA 
EDINICI 
 lii 
4. NAZIVI, SIMBOLI I RELATIVNI ATOMSKI MASI NA HEMISKITE 
ELEMENTI 
  liii 
PRILOG B
 
  lvii
NOMENKLATURA NA NEORGANSKITE SOEDINENIJA
 
     lvii
Imenuvawe na prostate supstanci  
         lvii
Imenuvawe na ednoatomski katjoni i anjoni 
lviii
Imenuvawe na kiselinite 
          lix
Nomenklatura na solite 
          lx
Imenuvawe na oksidite i hidroksidite 
        lxi
Formuli i nazivi na kompleksnite soedinenija 
  lxi
PRILOG V 
lxv
SODR@INA 
lxv
 
 
 
 
 
  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
lxxvii