Boshlang`ich sinflarda ta`lim metodlaridan foydalanish Z. O. Jabbarova Jizzax viloyati xthqtmo hududiy markazi o’qituvchisi

Boshlang`ich sinflarda ta`lim metodlaridan foydalanish
Z.O.Jabbarova
Jizzax viloyati XTHQTMO
hududiy markazi o’qituvchisi
O`qitishdan ko`zlanadigan maqsad davlat ta’lim standartlarida belgilangan bilim va ko`nikmalarini o`quvchiga yetkazishdan iborat. Qachonki o`quvchi tomonidan bilim qabul qilinsa va tushunib yetilsa yoki o`quvchi malaka oshirish uchun mo`ljallangan topshiriqlarni amalda namoyish etib bera olsagina, o`qitish muvaffaqiyatli kechadi, deb hisoblasa bo`ladi.
Ma’lumki, ta’lim olish (ma’lumot olish) jarayoni – bu ma’naviy va aqliy qobiliyatlarni tizimli rivojlantirib borish, bilim va tushunchalarni shakllantirish va olingan bilimdan foydalana olish qobiliyatini tarkib toptirishdan iborat jarayondir. Bu jarayon o`quvchining o`zi orqali yoki o`qituvchining ko`magida amalga oshirilishi mumkin. Ta’lim olish jarayoni esa turli xil metodlarga(usullarga) tayangan holda kechadi.
Ta’lim metodlari o`qitishning o`z oldiga qo`ygan maqsadlariga erishish usullari hamda o`quv materialini nazariy va amaliy jihatdan yo`naltirish yo`llarini anglatadi.
Metodlar bir qancha asosiy guruhlardan iborat bo`lib, ularning har biri o`z navbatida kichik guruhlar va ularga kiruvchi alohida metodlarga bo`linadi. O`quv-bilish faoliyatining tashkil etilishi, o`quv axborotlarining uzatilishi, qabul qilinishi, anglab olinishi, yodda saqlanishi, o`zlashtirilgan bilimlarning amaliyotda qo`llanilishini ta`minlash, amaliy ko`nikma va malakalarni shakllantirishga xizmat qilishiga ko`ra ta`lim metodlarini quyidagi guruhlarga ajratish mumkin:
Verbal (o`quv axborotlarni so`z orqali uzatish va eshitish orqali qabul qilish metodlari yoki og`zaki metodlar – hikoya, ma’ruza, suhbat va boshqalar);
O`quv axborotini ko`rgazmali uzatish va ko`rish orqali qabul qilish metodlari (ko`rgazmali metodlar – tasviriy, namoyish qilish vaboshqalar);
O`quv amaliyotini amaliy mehnat harakatlari orqali berish (amaliy metodlar- mashqlar, laboratoriya tajribalari, mehnat harakatlari va boshqalar).
Yuqorida bayon etilgan fikrlarga tayangan holda amaliyotda keng qo`llanilayotga uch guruh metodlarini tasvirda shunday ifodalalash mumkin:

Og`zaki bayon qilish metodi maktab ta’lim tizimida eng ko`p qo`llaniladigan metodlardan biri bo`lib, mazkur metodga barcha o`quv predmetlari bo`yicha ta’limning turli bosqichlarida murojaat qilish mumkin.

U shbu metod bayon qilinayotgan ma’lumotlarning to`g`ridan-to`g`ri o`qituvchining jonli nutqi orqali idrok qilinishi bilan tavsiflanadi va ana shu xususiyatiga ko`ra ta’limning boshq metodlaridan farq qiladi hamda quyidagi 5 turda qo`llaniladi:
Hikoya qilish ijtimoiy-gumanitar predmetlarni o`qitishda keng qo`llaniladi. Hikoya qilish o`qituvchi tomonidan yangi o`tilayotgan mavzuga oid dalil, hodisa va voqealarning yaxlit yoki qismlarga bo`lib, obrazli tasvirlash yo`li bilan ixcham, qisqa va izchil bayon qilishdir (bayon qilish boshlang`ich sinflarda 10-12 daqiqa bo`lishi lozim).
Hikoya qilish davomida o`quvchilar passiv tinglovchi bo`lib qolmasliklari aksincha, ularning faolliklarini oshirish, diqqatlarini mavzuga jalb etish, hodisa va voqealar xususida fikr yuritishlarini ta’minlash maqsadida savollar berib borish, ko`rgazmali qurollardan foydalanishga alohida e’tabor berish zarur.
Maktab ma’ruzasi - bir soatlik mashg`ulot davomida o`rganilayotgan mavzu-ning haqiqiy mohiyatini ochib berish, unda ilgari surilgan g`oyalar asosida ilmiy xulosalar chiqarish v ularni umumlashtirish asosida bilimlarni muayyan izchillikda bayon etishdir.
Maktab ma’ruzasi asosan yuqori sinflarda qo`llaniladi. Ma’ruza jarayonida mavzu sidirg`asiga bayon qilinsa ham, o`quv materialini og`zaki bayon qilish metodining boshqa turlari, xususan, hikoya qilish va tushuntirishlardan ham foydalanish mumkin.
Ma’ruza jarayonida o`quvchi uchun notanish bo`lgan so`z va iboralarga izoh berib borish, qoida va qonunlarning ta’rifi sodda, ixcham va tushunarli tarzda ifodalanishiga e’tibor berish lozim.
O`quv materialini tushuntirish o`rganilayotgan hodisa, qonun, qoida yoki harakatning mohiyatini ochib berishga qaratiladi.
O`qituvchi muayyan bir predmatning u yoki bu mavzusiga oid qonun, qoidalar qanchalik asosli ekanligini dalillar, misollar keltirish yo`li bilan isbotlab beradi.
Suhbat metodi aksariyat holatlarda savol-javob metodi deb ham yuritiladi. Chunki, ushbu metod asosida ta`lim jarayonini tashkil etish asosan savol-javob tarzida olib boriladi. Suhbat metodi o`quvchilarda muayyan faollikni yuzaga keltiradi, shuningdek, berilgan savolga javob topish jarayonida o`quvchi fikr yuritadi, shaxsiy fikrlarini bayon etadi, uni dalillashga urinadi. Bu esa ularda fikrlash ko`nikmalarini takomillashtiradi.
Ta’lim jarayonida o`rganilayotgan mavzu yuzasidan kirish, asosiy va yakunlovchi suhbatlar ham qo`llaniladi. O`quvchilar tomonidan yangi mavzuning qay darajada o`zlashtirganligini aniqlash maqsadida ham suhbat tashkil etiladi.
Mashg`ulotlar jarayonida o`qituvchi suhbat metodidan foydalanganda quyidagi shartlarga amal qilishi kerak:

• 
  o`quvchilardan biri javob berish uchun chaqiriladi;
  
• 
  o`qituvchi suhbat uchun tayyorlab kelgan savolarni sinf o`quvchilarining barchasiga taalluqli bo`lib, savol o`rtaga tashlanishi kerak;
  
• 
  sinfning barcha o`quvchilari javob berayotgan o`quvchini qunt bilan tinglashlari, uning javobini to`ldirishlari, tuzatishlari, oydinlashtirishga yordam berishlari lozim;
  
• 
  berilgan savolga javob to`g`ri yoki to`liq bo`lmasa, shu savol navbatdagi 2- yoki 3-o`quvchidan so`ralishi mumkin;
  
• 
  agarda savol yuzasidan javob berish istagida bo`lgan o`quvchilar soni ko`payib ketsa, u holda o`qituvchi va sinf o`quvchilari javobdan qanoat hosil qilganlaridan so`ng navbatdagi savol o`rtaga tashlanadi;
  
• 
  o`quvchilarning javoblari qay darajada tog`ri yoki noto`g`rib o`lishidan qat’iy nazar, o`qituvchi tomonidan izohlanishi va baholanishi zarur.
  

Darslik yoki manba bilan ishlash - materialni og`zaki bayon qilish metodining asosiy turi bo`lib, maktab amaliyotida muhim o`rin tutadi.
O`quv adabiyotlari bilan ishlash murakkab psixologik jarayon sanaladi. U ta’lim jarayonida o`qituvchi tomonidan bayon qilinayotgan bilimlar, axborotlarni kitob matnidan ko`rib, ongli idrok qilish faoliyatini rivojlantirishni nazarda tutadi. Ta’lim jarayonida ushbu metoddan foydalanish o`quvchilarda kichik tadqiqotlarni olib borish ko`nikmalarini shakllantirishga yordam beradi.
Ta’limda ko`rsatmalilik metodining quyidagi turlaridan foydalaniladi:

Ko`rsatmalilik metodining turlari
Tasvirlash	Namoyish etish	Ekskursiya

Namoyish etish hamda ekskursiya o`quvchilarning o`quv materiallarini aniq obrazlar vositasida bevosita bevosita idrok qilishlarini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega.
Namoyish etish metodi o`qituvchi tominidan bayon qilinayotgan ilmiy-nazariy bilimlarning o`quvchilar tomonidan puxta o`zlashtirishi uchun ularning sezgi organlari – eshitish, ko`rish, hid va ta’m bilish, teri sezgilarining bir obyektga alohida-alohida yoki bir necha sezgi a’zolarini bir yo`la safarbar qilishga imkon beradi. Namoyish etish metodi mavzuning xususiyatiga ko`ra quyidagi ikki ko`rinishda qo`llaniladi:
Ta’lim metodlarini ta’lim maqsadlariga erishish bo`yicha o`quvchi va o`qituvchining birgalikdagi ish faoliyatini tashkil qilishning belgilari bo`yicha quyidagicha guruhlarga bo`lish mumkin:
• o`qituvchi markazda bo`lgan uslublar;
• o`quvchi markazda bo`lgan (interfaol yoki interaktiv) uslublar.
Odatda ushbu uslublardan biri yoki bir nechtasi ayrim o`qitish modellarida birvarakayiga foydalaniladi. Odatda dars jarayoni ikki yoki undan ortiq asosiy uslublardan tashkil topadi va bu uslublar dars mavzusiga to`la muvofiq bo`lib, o`quvchilarning bilim va tajribasi qay bosqichda ekanligiga qarab qo`llaniladi.