8
İnsanlara zülm etmək, onları bədbəxtliklərə düçar etmək heç də sağlam
iradədən xəbər vermir. İradə mənfur qərarlar verməyə, həyatda cəhənnəm
əzablarını bərqərar etməyə xidmət etməməlidir, belə iradə yalnız bəla simvolu ola
bilər. İradə əməldə və düşüncədə irrasional cəhətlərdən kənarda dayanmalıdır.
İnsan şəxsiyyət kimi özünü, yalnız iradəsini sərbəst ifadə etmək yolu ilə təsdiq edə
bilər.
Atributlardan digəri olan sərbəstlik hadisənin mümkün sonu variantlarını
seçmək imkanıdır. İradə sərbəstliyi isə insan üzərinə məsuliyyət qoyur. Zəka yeni
ideyalar meydana gətirən sintez edilmiş yaradıcı fəaliyyətin əsasıdır. Hiss isə, açıq
gerçəkliyə öz münasibətini aşılamaqdır.
Şəxsiyyətin sabit komponentləri toplusuna temperament, xarakter,
motivasiya daxildir. Temperament psixikanın xüsusiyyətidir. Xarakter isə insanın
tipik davranışıdır. Motivasiya insan davranışını idarə edən planın dinamik
prosesidir, bu onun istiqamətini, təşkilatlanmasını, fəallığını və dayanıqlığını
müəyyən edir. Şəxsiyyətin motivasiya özəyi hər bir
adam üçün müəyyən edilmişdir
və dayanıqlığı ilə xarakterizə olunur.
XX əsrdə yaranmış fəlsəfi cərəyan olan eksiztensializm öz diqqətini insanın
irrasional varlığının unikallığı üzərində cəmləşdirir. Eksiztensializm mövcudluq
fəlsəfəsi deməkdir, həm də insan varlığı barədə fəlsəfədir. Bu cərəyan insanı
mənəvi varlıq kimi götürür. Eksiztensiya hansısa bir irrasional reallıqdır, obyektin
və subyektin vəhdətidir. Eksiztensializmdə azadlıq problemi ideal azadlıqdan
ibarətdir, bu isə şəxsiyyətin cəmiyyətdən azad olmasıdır.
Ekzistensializm adətən empirik və rasional ənənələrə ziddir, onun tezisi
ondan ibrətdir ki, burada heç bir qəti niyyət və ya ümumiyyətlə dünyada qayda
yoxdur. Dünya qeyri-müəyyən şəkildə düşməndir. Fərdlər öz xarakterlərini və
məqsədlərini seçirlər, bu seçməkdən qaça bilməzlər, buna isə onlar özlərinin
yaratdıqları “sıçrayışla” nail olurlar və həm də eyni qaydada buna borclu olurlar.
Dünya haqqında həqiqət və bizim vəziyyətimiz, fokuslaşmamış psixoloji
qayğı və ya qorxu altında daha təmiz şəkildə açılır. Bu mövzulara XX əsrdəki
Avropa ədəbiyyatı, psixoanalizlər və ilahiyyat güclü təsir göstərmişdi. Böhranlı
anlar, çətinliklər şəxsiyyətin nəyə qadir olduğunu göstərir.
Ümumiyyətlə, sınaqlar şəxsiyyət barədə daha düzgün rəy çıxarmağa imkan
verir. Şəxsiyyət nə qədər qüvvətli və iradəli olsa da, heç də zəifliklərdən tamamilə
xali deyildir. Bəzən kiçik bir zəiflik bütün müsbət keyfiyyətlərin də üzərindən xətt
çəkə bilir. Böyük filosof Biez Paskal deyirdi ki, insanlar kövrək məxluqlardır, çox
vaxt hissləri tərəfindən aldadılırlar, ağılları ilə azırlar və öz emosiyaları tərəfindən
məğlub olurlar. Həm də onlar elə varlıqlardır ki, təbiətin özü belə onları
düşünməyə sövq edir: “İnsan yalnız qamışdır, təbiətdə ən zəif olandır, lakin o
düşünən qamışdır”. Yalnız ağılı və düşünmə qabiliyyəti ilə insan öz ətrafını, təbiəti
və cəmiyyəti dərk edə bilir. Humanizmin görkəmli nümayəndəsi Benedikt de
Spinoza isə qeyd edirdi ki, hər şey rasional izaha malikdir və insanlar onları
tapmağa qadirdir. İnsanlar real azadlığı, təbiətin qaydasını və zəruriliyini başa
düşdükdə və ya ötüb keçən maraqlardan uzaqlaşdıqda, onların əsl azadlığı
gələcəkdir. Onun düşüncəsinə görə təbiət tufanlar, zəlzələlər və xəstəliklər şəklində