15
təntənəsində bilavasitə iştirak etməsələr də, onların məhz hökmən baş verməsinin
ilkin şərtlərini hazırlayıb həyata keçirirlər, bunu isə özlərinə müqəddəs borc hesab
edirlər.
Təbabətin atası sayılan Hippokrat ilk dəfə insan orqanizminə, bütün təbiətin
tabe olduğu tarazlıq qanununa tabe olan mikrokosmos kimi baxmağa başladı.
İnsanın fəaliyyətinə də belə səbəblə şərtlənən münasibət bəslənirdi. Əlbəttə,
kainatla, makrokosmosla müqayisədə bütün insanlar mikrokosmos hesab olunurlar.
Təbiətin hər bir hissəsində kosmos mövcuddur, hətta otda da, böcəkdə də. Lakin
mikrokosmoslar
da
bir-birindən
fərqlidir, çünki insanlar istedadlarına,
qabiliyyətlərinə, zəkalarına görə müxtəlif ölçülərə sahibdirlər.
Bu nöqteyi-nəzərdən
böyük şəxsiyyətləri fövqəl mikrokosmoslar hesab etmək olar və onlar bacarığı,
istedad və qabiliyyətlər mozaikasının bütün komponentlərini götürdükdə, hətta
onlarla eyni panteonda uyuyanlardan da xeyli fərqlənirlər.
Bəzi filosoflar, məsələn IV əsrdə yaşamış Sallyusti məntiqi sistemləşdirmə
planında allahların təsnifatını verir. Onlara görə fövqəlkosmik allahlar (Uran,
Kronos və Zevs) və kosmik allahlar var. Axırıncılar dünyanı yaradan, dünyanı
canlandıran və dünyanı qaydaya salanlara bölünürlər. Digər allahlar bu və ya digər
dərəcədə həmin 12 əsas allaha tabedirlər. Deməli allahlar arasında ierarxiya
bölgüsü heç vaxt pozulmur.
Əgər şəxsiyyətlər də belə təsnifləşdirilsəydi, yəqin ki, fövqəl şəxsiyyətlərlə
yanaşı böyük şəxsiyyətlər, həmçinin tarixi missiyasının miqyasına görə daha az
əhəmiyyətli olanlar dəqiq ölçülərində tanınardı. Təəssüf ki, belə təsnifat yoxdur,
ona görə də ayrı-ayrı xalqlar öz tarixi liderlərinə qiymət verdikdə ölçü hissini
unudub, mənəvi və zəka ölçüləri o qədər də böyük olmayan nümayəndələrini az
qala titanlar dərəcəsinə qaldırmağa çalışırlar və hətta Qədim Yunanıstanı da bu
yarışda kölgədə qoymaq kimi ağılsız bir cəhddə bulunurlar.
Aristotelin ən möhtəşəm konsepsiyalarından biri – ilk hərəkətverici zəka
haqqındakı təlimdir. Bütün eydosların (ideyaların) kosmik eydosunu Aristotel
“zəka” adlandırır. Belə ki, hər bir eydos hökmən həm də səbəb-məqsəd enerjisi
olduğundan, ümumi kosmik zəka birinci hərəkətverici kimi izah olunur. Bu birinci
hərəkətverici zəka təkcə ümumi kosmik enerji deyildir, həm də kosmosa
münasibətdə müstəqildir və ondan asılı deyildir. Kosmik zəka hər şeyi əhatə edir.
Kosmik zəka eyni zamanda düşünəndir və düşünüləndir. Birinci hərəkətverici zəka
ümumiyyətlə istənilən eydos kimi hökmən maddidir.
Böyük filosofun metodikasından istifadə edərək on müxtəlif tarixi şəxsiyyət
barədə qısaca da olsa söhbət açmaq istəyi meydana gəldikdə, seçim tam subyektiv
olsa da, müəyyən qanunauyğunluğun tələbləri də yaddan çıxarılmamışdır. Bu
şəxsiyyətlərin hər biri məxsus olduqları xalqların görkəmli insanları qalereyasında
ən hörmətli yeri tuturlar. Onlardan əksəriyyəti ilə öz xalqları əsrlər boyu fəxr
etmişlər və müasir nəsil də həmin ənənəni pozmağa cəsarət etmir. Onların çoxu öz
adı ilə epoxa yaratmışlar, bəzilərinin adı epoxaya verilməsə də, dünya tarixinin
zənginləşməsində onların rolu danılmazdır, heç bir şübhənin yaranmasına imkan
vermir.