Bu çalışmada doğu düşüncesinin öznel olan doğası tanımlanarak; hermetik düşünce

617

DOĞU DÜŞÜNCESİNDE HERMETİK RUHSAL SİMYA TECRÜBESİ 

VE HACI BEKTAŞ-I VELÎ’NİN MAKÂLÂTI

rek farklı bir formu oluşturmaları, simya anlamına yapısal anlamda öncülük yapmaktadır. 

Dört unsurdan meydana gelen biçim değiştirmenin (transformasyon) Homerik kullanı-

mının gelişmiş bir biçimi benzer şekilde Makâlâtta da ancak İslam inancı doğrultusun-

da insanın dört unsurdan yaratılması ve dört ana karakter ayırımına gitmesi anlatımında 

kullanılmaktadır.

Buna göre rüzgâr’dan var edilen şeriat ehli olan âbidlerin bu nedenle helali, haramı, 

doğru ile yanlışı ayırma kabiliyetlerine sahip oldukları ifade edilir (Bektâş-ı Velî, 2009, 

s. 44). Yine ateş asıllı tarikat ehli olan zahitlerin nefisleri ile olan mücadele kabiliyetleri, 

aslı su olan marifet ehli olan ariflerin hem temiz olmalarının gereği hem de temizleyi-

ci kabiliyetleri zikredilir. Son olarak da aslı toprak olan hakikat ehli muhiplerin, teslim 

oluşları ve asla dönüşleri anlatılarak; dört unsurun İslamî çerçevede yorumlanması ortaya 

konmaktadır (2009, s.47,51, 55). 

Dört sayısının Makâlât’ta kullanılmasında hem hermetik temelli unsur anlayışı hem 

de Pisagoryen sayısal bir anlatım birlikte kullanılmaktadır. Dört unsurun insan türlerine 

bölünmesinde ve Şeriat, Tarikat, Hakikat, Marifet’le isimlendirilen gerçeklik kapı veya 

yollarının ve mensuplarının tanımlanmasında hermetik anlam kullanılmaktadır (Bektâş-ı 

Velî, 2009, s. 44-51).  Sayısal anlamda ise dört unsur, dört can, dört ateş, dört göz, dört 

rüzgâr, dört su, dört tavaf, tanrının dört bin adı, dört nur şeklinde simetrik bir biçimde 

kullanıldığı görülmektedir (2009, s. 93, 98, 101, 106, 129). Dolayısı ile her iki anlamda 

da dörtlemeye önem verilmektedir. Yine Hacı Bektaş-ı Velî’nin mensubiyeti olduğu söy-

lenen Ahmed Yesevî’nin Fakr-Name adlı eserinde de dört kapı kırk makamın kullanıldığı 

görülmektedir (Yılmaz vd; 2009, s. 32). Dolayısıyla bu anlatı aynı zamanda sûfi gelenek-

selliği içinde tekrarlanmaktadır. 

Dört sayısı (Tetrad), Pythagoras felsefesinde sonsuzluğun ve ölümsüzlüğün sembolü-

dür. Kare ile sembolize edilen Tetrad’ın kâinatı kaostan düzene geçiren dört temel gücün 

ifadesi olduğu kabul edilmektedir. Pythagoras felsefesinde dört, Tanrısal gücü ve adaleti 

temsil etmektedir (Kılıç, 2006, s. 10). Yine dört element yaklaşımı eski Hind ve Budizim 

dinlerinde de temel bir yaklaşımdır. Bu elementler birincil ve türevsiz bir konumdadırlar 

(Hamilton, 2001, s. 5-6). Dolayısıyla Makâlât’da bu yaklaşımın kullanılmış olması onun 

doğu geleneklerinden oluşan entelektüel bir arka plana sahip olduğunu da göstermekte-

dir.

Hermetik simyada çift kutupluluk ya da evrendeki her şeyin ve insanın aynı zamanda 

zıddını da barındırdığı bir iyi-kötü-alçak-yüce polarizasyon dualitesi vardır (Three Initi-

ates, 2009, s. 14, 44). İşte Makâlât’ta da insanın fiziksel, zihinsel düzlemlerden geçerek 

ruhsal düzleme ulaşması önemle söz konusu edilir (2009, s. 30). Bu nedenle Makâlât’ın 

konusu insan üzerine olmakla beraber, insanın zıddı olarak şeytan hakkında da bilgi veri-

lir (Bektâş-ı Velî, 2009, s.59). Gönül şehrinin ilk sultanı rahmanî diğer sultanı ise şeytanî 

olarak belirtilir (2009, s. 85). Böylece tüm kötü sıfatların şeytan ile olan bağlantıları açık-

lanarak, söz konusu dualite kurulur (2009, s. 60, 134).

Makâlât da yalnızca dört sayısı ve çift kutupluluk temasına rastlanmaz. Bir anlamda 

beklenmedik bir şekilde varlığın dört unsuru gizemli bir beşinci unsurla tamamlanmakta-

---

618 / Yrd. Doç. Dr. Mustafa Said KURŞUNOĞLU

EKEV AKADEMİ DERGİSİ

dır. Bu durum ise beşinci element yaklaşımının kökenini söz konusu etmektedir. Nitekim 

M.Ö. 5. Yüzyılda Empedokles’in sevgi ve nefretle birleşen ve ayrılan, varlığı oluşturan 

temel elementler olarak toprak, su, hava ve ateşi belirlemesinden çok önce Çin ve Hind 

kaynakları beş element üzerinde bir sistem kurmuştular (Wright, 1997, s. 167). Bu beşli 

sistem Çinin ünlü Wu Xing öğretisinde toprak, odun, metal, ateş ve su olarak belirle-

nirken; Hind kaynaklarında (Ishwara Rıshna) ise toprak, uzay, hava, ateş ve su olarak 

belirlenmektedir. Beş sayısı Pisagorcu gelenekte mikro kozmosu oluşturan insanın sayı-

sı olmaktadır (Kılıç, 2006, s. 11). Yine Sûfî gelenekte ehli beyte de tekabül etmektedir 

(Schimmel, 2000, s. 64). Makâlâtta ise beş sayısı tam da bu içeriğe uygun olarak insanın 

ulaştığı kozmos durumunu ifade eden beşinci can; “aşk” olarak ifade edilir (Bektâş-ı Velî, 

2009, s. 56). Burada aşka ulaşılması ile arşa kadar olan gökler ile bütünleşilir. Böylece 

varlığın yer düzlemi ile göksel aşkınlığı kişide bir araya gelmiş olur. Artık bu aşamada 

Veli olan kişi, öldüğünde bile bu aşktan dolayı öldüğünü anlamaz (2009, s. 59). Bu aşk 

denilen unsur Allahın tüm âlemi kapsamış olan varlık ateşidir. Dolayısı ile ona ulaşılınca 

birliğe de varılmış olmaktadır. Hermetik metinlere göre de bedenler toprak ve sudan ge-

len besinlerle büyürler; ruh ise her şeye karışık olarak varken, canlılık ve duygular açığa 

çıkar. İnsana ise tüm bu aşamaların üstünde beşinci element olarak onu insan yapıcı ether 

verilmektedir.

22

 

İşte dört unsuru geçip bu aşk elementine ulaşabilmek için kırk basamaklı bir ruhsal 

simya süreci vardır (Bektâş-ı Velî, 2009, s. 68). Burada her unsur için on basamaklı bir 

sistem uygun görülmüştür. Pisagoryan düşüncede on sayısı (Kutsal Tetraktis) dörde kadar 

olan sayıların toplamı olduğundan (1+2+3+4=10) mükemmelliğin, kâmil İnsanın, Tanrı 

ile bir olmanın sembolüdür (Kılıç, 2006, s.14). Tam da bu doğrultuda Makâlâtta on sayı-

sının kullanıldığını görmekteyiz. Buna göre; şeriat kapısında iman getirme ile başlayan 

süreç, iyiliği emredip kötülükten çekindirme huyuna varmaktadır (Bektâş-ı Velî, 2009, 

s. 68, 75). İlk basamağı tövbe olan tarikatla devam edip, onuncu basamakta aşk ve cana 

dönüşmeye, marifetin birinci makamı olan edepten başlayıp kendini bilme aydınlığına 

çıkmaya ve hakikat kapısında ise toprak olup, nihayet hakkı halkta görme olan mükâşe-

feye ulaşmaktadır (2009, s. 75, 78, 81). 

İlahi kudret aslından meydana gelen cevher ve cevherden meydana gelen su tanım-

laması (Bektâş-ı Velî, 2009, s. 52), reyhan gülünün seçkinliği teması ve reyhan gülünün 

kokusu

23

 ile canın teslim edilişi,  sembolik içerikli olmakla birlikte dikkat edilirse fiziksel 

anlamda dönüşümü içeren ifadelerdir (2009, s. 56). Yine toprağın cana, canın aşka, aşkın 

kelam çiçeklerine ve göklerdeki kokulara dönüşmesi

24

, kadim aşk içinde varlık-yokluk, 

22) http://www.gnosis.org/library/grs-mead/TGH-v2/th239.html (Erişim Tarihi:18-11-2013).

23) Hind kaynaklarında tıbbî simya anlamında oldukça önem verilen reyhan eski Hind inanışına göre 

ölen kişinin ağzına tanrıya ruhunun ulaşması için konulurdu. Eski Mısır ve Yunanlılar onun göklerin 

kapılarını açan bir anahtar olduğunu kabul ederlerdi. http://esscentualalchemy.wordpress.com, (Eri-

şim Tarihi:18-12-2013).

24) Gerek pratik gerekse de felsefî simya geleneklerinde güzel kokulara özel önem verilir. Fiziksel mad-

deden ilahi öze doğru meydana gelen dönüşmeler açığa çıkardıkları kokular ile belirlenir. Gibbs 

Smith Essence And Alchemy A Naturel History Of Perfume, Nort Point Pres, New York, 2008, s. 4.

---