Bu quşun adı – “hinduşka” dilimizə rus
dilindən keçib (индюк, индюшка – hindliyə
xas olan). Orta əsrlərdə Avropa və Asiyanın
bəzi ölkələrində ona “hind toyuğu”, digər
-
lərində “ispan toyuğu”, Britaniya ada larında
“türk toyuğu” deyir
dilər. İngilis dilində bu
quşun adı indi də “turkey”dir. Amma hind
toyuqlarının vətəni nə Hindistan, nə İspaniya,
nə də Türkiyə
dir. Onlar Şimali Amerikada
yaşayıblar, buradan da cənuba yayılıblar.
Avropaya isə hind toyuğunu ilk dəfə 1519-cu
ildə ispan də niz çiləri Meksikadan gətiriblər.
1547-1577-ci illərdə yazılmış “Yeni İspa -
niyanın ümumi tarixi” kitabında asteklərin
təcrü bə sinə istinad edilərək bildirilir ki, hind
toyuğu əti sağlamlıq üçün xeyirlidir: “Əgər
xəstənin mədəsi tamam pozularsa, ... qoy iki-
üç dəfə qaynadılmış hind toyuğunun bulyo nu -
nu içsin. Xəstəlik keçəcək. Sonra yesin”.
Beləliklə, “hind toyuğu” Avropa və Asi yaya
məhz İspaniyadan yayılıb. Buna görə də ilk
vaxtlar onun bir sıra ölkələrdə “ispan toyuğu”
44
HİND, İSPAN, YOXSA TÜRK
TOYUĞU
7
7
Oxu vä söz ehtiyatı
1. Hinduşka quşunun vətəni, eləcə də bu sözün mənşəyi və morfoloji
tərkibi ilə bağlı mülahi zələrinizi söyləyin.
ASTEKLƏR
Asteklər orta əsrlərdə Şi
-
mali Ame rikanın Mexiko va
-
disində ya
şamış hindu
xalqlarının adı
dır. XIV-XVI
əsrlərdə mövcud olmuş Astek
dövlətinə indiki Mek
si kanın
böyük bir hissəsi daxil idi.
Astek sivili
zasiyası zəngin
elmi, mədəni irsə malik ol
-
muşdur. Böyük kitabxa
na -
larda dini ayinləri və tarixi
hadisələri təsvir edən pikto-
qrafik kitablar (ko
dekslər)
top lanırdı. Astek
lərin heca-
söz sisteminə əsas
lanan öz
yazı sistemləri və təqvimləri
olmuşdur.
1521-ci ildə ispan konkis ta -
dorları Astek dövlətini zəbt
etdikdən sonra asteklər Ame -
ri ka nın müxtəlif guşələrinə
yayıl mışlar.
Bu maraqlıdır
2. 1-ci abzasda rast gəl -
diyiniz üç mühüm mə lu -
matı tezislər şəklində
ifa də edin. Onların ara -
sından ən mühümünü
seçin.
3. Sizcə, nə üçün Av
-
ropada bu quşu həm də
“hind toyuğu” adlandırır -
dılar?
kimi tanınmasını başa düşmək olur. Bəs “türk
toyuğu” ifadəsi ingilislərin dilinə ne cə düşüb?
İlk ba
xışdan qəliz görünən bu sualın da
cavabı sadədir: hind toyuğu ətinə bri
ta ni -
yalıları türk tacirləri alışdırıblar. Türk
lərin
satmağa gətirdikləri quşlar ingilis
lərin çox
xoşuna gəlib. Britaniyalılar “turkey” adı
verdikləri bu quşların yeni növ lə rini yetişdirib -
lər və onları tamamilə ev şəraitinə uyğun laş -
dırıblar. 1580-ci illərdə İngiltərədə Ye ni il axşamı
masaya bütöv bişirilmiş hind toyuğu qoymaq
adəti yaranıb. Maraqlıdır ki, hind toyuğunun
əsl vətəni Şimali Ame rikaya eyni adəti məhz
britaniyalı köçkünlər gə tiriblər.
İngilislər Şimali Amerikaya gələnədək yerli
əhali vəhşi hind toyuğuna “furkee” deyib. Bu
sözün nə məna verdiyi məlum deyil; ola bilsin
ki, insanlar quşun çıxardığı səsi ona ox şa -
dıblar.
XIX əsrin sonlarından hind toyuğu Amerika
Birləşmiş Ştatlarının milli sim vollarından biri
sayılır. Əvvəlcə amerikalılar ağbaş şahini –
kondoru ölkənin rəmzi seçmək istəyiblər.
Amma ABŞ-ın məşhur dövlət xadimi Ben-
camin Franklin hind toyuğunu təklif edib:
“Doğ rusu, vəhşi hind toyuğu daha dəyərli
quş dur… O, cəsarətli quşdur; yaşadığı fer -
manın həyətinə soxulmaq fikrinə düşən Bri-
taniya əsgərinin üzərinə hücum etməkdən
çəkinməz”.
8. “Bulyon” sözünün mənasını izah edin. Bulyon şorbadan nə ilə fərq -
lənir?
9. Aşağıdakı cümlələri tamamlayın və onları xronoloji ardıcıllıqla düzün.
l
O dövrdə ... “Şərqi Hindistan” adlandırıldığına görə bu quşa “hind toyuğu”
adı qoydular.
l
Hind toyuğunu Avropaya ispan dənizçiləri gətirdiyinə görə onu ... adlan -
dırdılar.
l
Amerikanın yerli əhalisi bu quşu ... adlandırırdı.
l
İngilislər hind toyuğunu ilk dəfə türk tacirlərindən aldıqlarına görə ona ...
deyirdilər.
l
Hind toyuğunun vətəni ... olmuşdur.
45
4. Mətndə və “Bu ma -
raq lıdır”
rubrika sında
verilmiş məlumatlardan
istifadə etməklə müəy yən -
ləşdirin: XVI əsrdə “Yeni
İspa ni ya” dedikdə hansı
ölkə nəzərdə tutulurdu?
5. Nəyə görə brita
ni
-
yalıları hind toyuğu ətinə
məhz türk tacirləri alış -
dırdılar? Bu suala cavab
vermək üçün xatırlayın:
nə üçün Vasko da Qama
Hindistana getmək üçün
Afri kanı dolanmalı oldu?
6. Ümumi tarix fənni
üzrə biliklərinizə əsasla na -
raq Bencamin Frank li nin
nitqindəki son cüm ləni
izah edin.
7. Dünya tarixi üzrə
hansı bilikləriniz bu mətn -
dəki məlumatları daha də -
rindən mənimsəməyə kö -
mək etdi? Həmin bilik
-
lərdən yararlanaraq mətni
genişləndirin və nəql
edin.
10. Aşağıdakı mətni oxuyun və su-
allara cavab verin.
BƏXTİ GƏTİRMƏDİ
O özünə gələndə bütün bədəni
ağrıyırdı. Gözlərini açdı və sual dolu
nəzərlərlə çarpayısının yanında əyləş -
miş tibb bacısına baxdı.
– Cənab Fudzima, – tibb bacısı dil -
ləndi, – sizin bəxtiniz gətirib. Siz iki gün
əvvəl Xirosimadakı atom bombard ma -
nından sağ çıxmış az saylı sakinlər dən -
siniz.
– Bəs indi mən haradayam, – deyə
xəstə zarıldadı.
– Naqasakidə, – tibb bacısı cavab
verdi.
Ø Nəyə görə mətn “Bəxti gə tirmədi”
adlandırılıb?
Ø Bu mətni anlamaq üçün sizə hansı
bilikləriniz kömək etdi?
11.
Verilmiş fikirləri daha aydın və konkret şəkildə izah
etməyə çalışın.
1. Əslində, hind toyuğunun Hindistan və hindlilərlə heç bir əlaqəsi yoxdur: ...
2. Hind toyuğunun əvvəllər ispan toyuğu adlandırılmasının səbəbi sadədir: ...
3. Şərqdə ilk opera Azərbaycanda bəstələnmiş və səhnələşdirilmişdir: ...
4. Cümlədə söz sırasını müəyyən edən norma vardır: ...
5. Orfoepiya qaydalarına görə, sözün sonunda bəzi cingiltili samitlər öz kar
qarşılığı ilə əvəz olunur, yəni ...
6. Rozet daşı qədim dünya tarixinin öyrənilməsində yeni səhifə açdı: ...
Cütlərlə iş
46
NİTQ BACARIQLARI
Oxu bacarığını necə inkişaf
etdirməli
Hər bir mətn oxucudan müəyyən intellek-
tual hazırlıq – söz ehtiyatı, dünyagörüşü,
konkret biliklər tələb edir. Hazırlıq səviy -
yəniz nə qədər yüksəkdirsə, bir o qədər
çətin mətnləri mənimsəyə biləcək
siniz.
Bunun üçün də:
l
Yalnız zövq üçün oxumayın, araş dır -
maqla oxuyun.
l
Əmin olun ki, oxuduğunuz mətndə sizin
üçün heç bir qaranlıq məqam qalmadı.
l
Tanış olmayan sözlərin, şəxs, coğrafi və
s. adların üstündən keçməyin, onları
araşdı rın. Bu, mətni daha dərindən
anlamağa kömək edir.
l
Mətni oxuyub bitirdikdən sonra özünüzə
sual verin: “Mən bu mətndən yeni nə
öy rən dim?”
Əlbəttə, ilk dövrlərdə bu cür oxu insandan
böyük səbir, vaxt, zəhmət tələb edir. Lakin
illər keçdikcə siz bu zəhmətin bəhrəsini
görəcəksiniz.
Dil qaydaları
12.
Verilmiş mürəkkəb cümlələrin tərkib hissələri arasındakı
məna əlaqə sinə, eləcə də durğu işarələrinə diqqət edin və aşağıdakı
tapşırığı yerinə yetirin.
l
İlbizlərin bir çoxu əzələlərin yığılması və açılması ilə hərəkət edir; orta hərəkət
sürəti dəqiqədə 5-6 sm-dir.
l
İlbizlər çox yavaş hərəkət edir: orta hərəkət sürəti dəqiqədə 5-6 sm-dir.
Ø
Hansı cümlədə tərkib hissələri arasındakı durğu işarəsini “yəni”
bağlayıcısı ilə əvəz etmək olar?
Ø Aşağıdakı qaydalarda nöqtələrin yerinə müvafiq olaraq “qoşa nöqtə” və ya
“nöqtəli vergül” ifadələrini işlədin.
13. Boşluqların yerinə uyğun gələn durğu işarəsini müəy yənləşdirin.
l
Fransız rəssamı Pol Sezannın çəkdiyi “İri almalar” natürmortu incəsənət
tarixində ən bahalı əsərlərdən biridir
1993-cü ildə bu əsər Nyu-York
hərracında 26 milyon dollara satılmışdır.
l
Hammurapi qanunlarının bir çoxu ədalətli idi
bu qanunlar qəsdən adam -
öldürmə ilə ehtiyatsızlıqdan adamöldürməni fərqləndirirdi.
l
Bağayarpağının 200-dən çox növü məlumdur
bir çox növləri adi alaq
otudur.
l
Qorxu və ümid bir-birinə bağlıdır
qorxusuz ümid, ümidsiz qorxu ola bilməz.
1. Aydınlaşdırıcı cümlə ümumilik bildirən cümlədəki fikri konkret -
ləşdirdikdə tərkib hissələri arasında ... qoyulur.
2. Aydınlaşdırıcı cümlə ümumilik bildirən cümlədəki fikri geniş -
ləndirdikdə tərkib hissələri arasında ... qoyulur.
Analiz
Aydınlaşdırma əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələrdə tərkib hissə -
lər dən biri ümumilik bildirir, ikincisi isə onu aydınlaşdırır. Bu tərkib
his sələri əksər hallarda bir-birinə intonasiya ilə bağlanır və yazıda
onların arasında qoşa nöqtə və ya nöqtəli vergül qoyulur:
u
Həyat dağ cığırlarına bənzəyir: yoxuşlar və enişlər bir-birini əvəz edir.
u
Heç nə yaxşılıqla müqayisə edilə bilməz; insan yaxşılığı ilə yadda qalır.
Bəzi hallar da aydınlaşdıran cümlədən əvvəl “yəni” bağlayıcısından
istifadə edilir:
u
Pifaqorçuların fəlsəfəsində ədədlər xüsusi məna kəsb edirdi, yəni hər
ədədin arxasında müəyyən anlayış dayanırdı.
QRAMMATİKA
TABESİZ MÜRƏKKƏB CÜMLƏLƏRDƏ MƏNA ƏLAQƏLƏRİ
(aydınlaşdırma əlaqəsi)
47
14. Verilmiş cümlələri oxuyun. Məna əlaqələri ara sındakı fərqi müəyyən -
ləşdirin.
1. Həyat dalğalı dənizə bənzəyir, yəni batmaq ehtimalı həmişə var.
2. Həyat dalğalı dənizə bənzəyir, amma sevgi kompası olanlar bu dənizdə
batmazlar.
15. Cümlələrdə nöqtələrin yerinə hansı bağlayıcılar uyğun gəlir?
l
On dərviş bir kilimə sığışar, ... iki padşah bir ölkəyə sığışmaz. (Sədi)
l
Bu mətni heç cür qavraya bilmirəm. ... oxuyanda diqqətim yayınır, ... bu mətn
üçün hazırlığım kifayət səviyyədə deyil.
16.
Verilmiş cümlənin tərkib hissələri arasındakı məna əlaqəsini
müəyyən
ləş
di
rin. Müvafiq bölüşdürmə bağlayıcısı əlavə etməklə
cümləni dəyişdirin. Cümlələr arasındakı məna fərqini müəyyən edin.
17. Aşağıdakı iki aforizmi və onların mənaları arasındakı fərqi şərh edin.
Onlardan hansının tabesiz mürəkkəb cümlə olduğunu deyin.
l
Siz vaxtı itirirsinizsə, vaxt da sizi itirir.
l
Siz vaxtı itirirsiniz, vaxt isə sizi itirir.
Günün qürub çağı quşlar cəh-cəh vurur, meşənin dərinliyindən hansısa
heyvanın əcaib səsi eşidilir, ağacların xışıltısı adamı vahiməyə salırdı.
Qarşılaşdırma əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələri təşkil edən
sadə cümlələrdə iş, hadisə bir-biri ilə qarşılaşdırılır. Bu qarşılaşdırma
bəzən ziddiyyət, bəzi hallarda müqayisə şəklində özünü göstərir.
Qarşılaşdırma əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələrin komponentləri
qarşılaşdırma bağlayıcıları və ya intonasiya ilə əlaqələnir.
u
Yaxşılıq hər şeyi məğlub edir, lakin özü heç vaxt məğlub olmur.
u
Savadsızlar elmə heyran olur, müdriklər isə ondan bəhrələnirlər.
u
Qorxaq yüz dəfə ölür, igid bir dəfə.
Bölüşdürmə əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələrin komponen tlə -
rin də iş və hadisə ya növbə ilə bir-birini əvəz edir, ya da iki işdən
yalnız birinin mümkün olduğu nəzərə çatdırılır. Bu komponentlər bir-
biri ilə bölüş dürmə bağlayıcıları ilə bağlanır.
u
Gah yağış yağır, gah da gün çıxıb ətrafı nura bo ya yırdı.
u
Ya biz imtahana yaxşı hazırlaşmalıyıq, ya da universi te tə qəbul
olmaq ehtimalımız xeyli azalacaq.
QRAMMATİKA
TABESİZ MÜRƏKKƏB CÜMLƏLƏRDƏ MƏNA ƏLAQƏLƏRİ
(qarşılaşdırma və bölüşdürmə əlaqələri)
Analiz
48
18. Cümlələr arasında uyğunluğu müəyyən edib mürəkkəb cümlələr
yaradın. Tərkib hissələri arasında bağlayıcını və məna əlaqəsini
müəyyənləşdirin.
19. Boşluqlara uyğun gələn durğu işarələrini və bağlayıcıları artırın.
Məna əlaqələrini müəy yən edin.
1. Orada qışın kəskin soyuqları hamını bərabər üşüdəcək
günəşin altun
telləri hamını bərabər isidəcəkdir. (C.Cabbarlı)
2.
ruslar almanların qoşununu zəiflədir
almanlar texnikanın köməyi
ilə rusların canlı qüvvəsinə ciddi zərbə vururdu.
3. 1960-cı ildə Kipr müstəqillik əldə etdikdə onun üçün çox sadə bir bayraq
seçilmişdi
aşağı hissədə iki zeytun budağı adada yaşayan iki etnik qrupu
– yunanlar və türkləri simvolizə edir.
4. Yereşənlərin maksimum uzunluğu 18 sm, kütləsi 200 qramadəkdir
onlar
dünyada ən aqressiv yırtıcı hesab olunurlar.
5. Axşam oldu
soyuq düşdü
dərələrdən duman qalxmağa başladı.
(S.S.Axundov)
20. Cümlələri birləşdirməklə mürəkkəb cümlələr yaradın. Hər bir mürək kəb
cümlədə məna əlaqəsini və bağlayıcı vasitəni müəyyənləşdirin.
Elm həyatı öyrənməyə kömək edir
4
heç kəs özünü dəyişdirmək haq
-
qında düşünmür.
D
Dərdi tək də çəkmək olar
5
heç kim hər şeyi bilmir.
E
milli komandamız medal sayına görə
turnirin ikincisi oldu.
Azərbaycan idmançıları I Avropa
oyunları zamanı yüksək qələbə əzmi
nümayiş etdirdilər
dövlətimiz onların əməyini yüksək
qiymətləndirdi.
turnirin qalibi Rusiya komandası oldu.
Hər kəs bəşəriyyəti dəyişmək istəyir
1
biz onun yolunda canımızdan
keçməyə hazır olmalıyıq.
A
Azadlığın bizdən umacağı yoxdur
2
sevinc üçün iki nəfər gərəkdir.
B
Çox adam çox şey bilir
3
yaxşı həyat sürə bilmək ayrı
hikmətdir.
C
49
21.
Verilmiş şeir par ça -
sındakı mürəkkəb cümlədə
məna əlaqəsini müəyyən ləş di -
rin.
Qoy gülləri ya qan sulasın, ya da
ədalət,
Qoy ya bəşəriyyət yaşasın, ya da
əsarət. (C.Cabbarlı)
22. Verilmiş şeir parçası mürəkkəb
cümlənin hansı növünə aiddir?
Kür qırağının əcəb seyrəngahı var,
Yaşılbaş sonası, hayıf ki, yoxdur.
Ø Cümlənin tərkib hissələri ara -
sında hansı məna əlaqəsi var?
Ø Cümlənin komponentləri ara
-
sında hansı bağlayıcını işlətmək
olar?
Müzakirə
50
MƏTNİN KOMPLEKS TƏHLİLİ
BOLQAR BİBƏRİ
Bibərin vətəni, əslində, Amerika qitə -
sidir; hal-hazırda bu tərəvəzin dünyada
ən bö yük plantasiyaları da Meksikada
yer lə şir. Bu ekzotik bitkini yetişdirməyə
baş layan ilk Avropa ölkəsi İspaniya
olmuşdur, indi isə bibər, demək olar ki,
bütün qitə
lərdə əkilir. Vaxtilə bolqar
selek siyaçı tərəfindən yetişdirilən və
bolqar dilində “kamba” (zınqırov) adlan -
dırılan şirin bibər keçmiş SSRİ-də çox
populyarlaşmış və ruslar onu “bol
qar
bibəri” adlandırmışlar. Başqa dillərdə bu
tərəvəzin adında ya rəng vurğulanır, ya
dad ön plana çıxarılır, ya da ölçü nəzərə
çatdırılır. Bibər, ilk növbədə, C vitamini
ilə zəngindir: bu vitaminin miq darına
görə bibərin bəzi çeşid ləri hətta limon-
dan və qara qarağatdan üstündür.
1. Mətni abzaslara bölün və hər birini məz -
mununa uyğun adlandırın.
2. Bu dərsdə aldığınız məlumatlardan isti fadə
etməklə cavab verin: nə üçün Avropada bi -
bəri yetişdirməyə başlayan ilk ölkə İspaniya
olmuşdur?
3. “Ekzotik” sözünün mənasını izah edin.
Müasir dövrdə bibəri ekzotik bitki ad lan -
dırmaq olarmı? Fikrinizi əsaslandırın.
4. “Seleksiyaçı” sözünün mənasını izah edin.
Bu söz hansı sözdən yaranmışdır?
5. Mətndəki tabesiz mürəkkəb cümlələrin tər -
kib hissələri arasındakı məna əlaqələrini və
bağlayıcı vasitələri müəy yənləşdirin.
6. Hansı cümlələrdə eyni məna əlaqəsi var?
7. Mətndə tabesiz mürəkkəb cümlələrə xas olan
hansı məna əlaqəsinə nümunə yoxdur?
8. Mətndə altından xətt çəkilmiş zərflərdən
hansı məna növünə görə digərlərindən fərq -
lənir?
9. Həmin zərflərin aid olduğu feilləri və bu
feillərin formalarını (təsriflənən, təsrif lən mə -
yən) müəyyənləşdirin.
Zərf və onun məna növləri
t Aşağıdakı cümlədə nöqtələrin
yerinə hansı sözlər uyğun gəlir?
Zərf qrammatik mənasına görə
hərəkətin ..., ..., ..., ... bildirir.
t Zərf feilin təsriflənməyən for ma -
larına aid ola bilərmi? Fikrinizi
nümunələrlə əsaslandırın.
t Zərf düzəldən hansı şəkilçilər is -
min bəzi hal şəkilçiləri ilə omo -
nim lik təşkil edir?
t “Gecə” sözünü cümlələrdə həm
zərf, həm də isim kimi işlədin.
t Ayrı yazılan mürəkkəb zərflərə
nümunələr deyin.
t Hansı saylar cümlədəki yerindən
asılı olaraq həm də zərf ola bilər?
A) bəzi müəyyən miqdar sayları
B) bəzi qeyri-müəyyən miqdar
sayları
C) bəzi sıra sayları
Xatırla !
Dostları ilə paylaş: |