Burxili ş İŞİ Mövzu: Müəssisənin uçot siyasəti və onun əsas istiqamətləri
Mühasibat informasiyaları və istehlakçılar üçün onun əhəmiyyəti
Yüklə 0,58 Mb.
|
Mühasibat informasiyaları və istehlakçılar üçün onun əhəmiyyəti Mühasibat uçotunun əsas məqsədi mühasibat informasiyalarının formalaşdırılmasından ibarətdir. Mühasibat informasiyaları daxili və xarici istifadəcilər üçün nəzərdə tutulur. Mühasibat informasiyalarından xarici istifadəçilər müəssisənin maliyyə vəziyyəti, maliyyə nəticələri, maliyyə vəziyyətindəki dəyişikliklər və s. qərarların qəbulunda istifadə etmək məqsədilə istifadə edirlər. Müəsisənin mühasibat informasiyalarında maraqları olan və onun istifadəçiləri olan xarici istifadəçilərə və bu informasiyaları anlamaq, başa düşmək və onları qiymətləndirmək üçün lazimi biliklərə malik olan real və potensial investorlar, müəssisənin işçiləri, borc verənlər, malgöndərən və podratçılar, alıcı və sifarışçilər, hakimiyyət orqanları və bütünlükdə ictimaət hesab olunur. Göstərilən istifadəçilər mühasibat uçotundan aşağıdakı informasiyaları almaqda maraqlıdırlar:
Bütün bu istifadəçilərin hər biri üçün 4 cür spesifik olan informasiyalarla yanaşı onların hamısı üçün lazım olan məsələn müəsisənin pul vəsasitləri və anoloji aktivlərin təkrar əldə etmək qabiliyyəti, onların daxil olması ardıcıllılığı və vaxtı haqqında olan informasiyaları da əldə etmək marağındadırlar. Daxili istifadəçilər üçün nəzərdə tutulan muhasibat informasiyaları müəsisəinin rəhbərliyi tərəfində idarəetmə qərarlarının təşkili və qəbulu müəsisənin maliyyə və istehsal fəaliyyətini planlaşdırlaq, təhlil etmək və onların üzərində nəzarəti həyata keçirmək üçün formalaşdırılır. Daxilidə istifadəçilər üçün nəzərdə tutulan müəsisənin maliyyə vəziyyəti, onun fəaliyyətinin maliyyə nəticələri və maliyyə vəziyyətində dəyişiklikləri xarakterizə edən informasiyalardan xarici istifadəçilərin istifadəsi üçün informasiyaların hazırlanmasında məqsədyönlü şəkildə istifadə olunur. Mühasibat informasiyalarının formalaşdırılması zamanı vergi sistemlərinə bu informasiyaların istifadəçilərindan biri kimi baxılmalıdır. Buna görə vergi sistemi üçün vergitutmanı həyata keçirmək üçün lazım olan müəsisənin fəaliyyətini əks etdirən informasiyalar hazrlamalıdır. Mühasibat informasiyalarının istifadəçilərinin ümumi tələbatlarını ödəmək üçün mühasibat uçotunda müəsisənin maliyyə vəziyyəti, onun fəaliyyətinin maliyyə nəticələri, onun maliyyə vəziyyətində dəyişiklikləri haqqında informasiyaları formalaşdırılır. Müəssisənin maliyyə vəziyyəti, onun aktivləri, öhdəliklərinin sturkturu və kapitalı, həmçinin onun fəaliyyət göstərdiyi mühitdəki dəyişikliklərə uyğunlaşma qabiliyyəti ilə müəyyən olunur. Müəssisənin maliyyə vəziyyəti haqqında informasiyalar əsas şəkildə, müəssisə balansında (forma № 1) əks olunur. Müəsisənin fəaliyyətinin maliyyə nəticələrinə müəsisənin balans mənfəəti, xalis mənfəət, satışdan əldə olunan gəlir və s. aiddir. Müəsisənin fəaliyyətinin maliyyə nəticələri haqqında informasiyalar mövcud resursların əsasında pul axınlarinin cəlb edilməsi imkanlarını proqramlaşdırması zamanı resursların potensial dəyişikliklərini qiymətlındirmək üçün zəruridir. Müəsisənin maliyyə nəticələri informasiyaları 2№-li “Maliyyə nəticələri və onların istifadəsi haqda” hesabatda əks olunur. Müəssisənin maliyyə vəziyyətindəki dəyişikliklər haqqındakı informasiyalar onun investisiya, maliyyə və cari (operativ) fəaliyyətini hesabat dövründə qiymətləndirməyə imkan yaradır. Müəssisənin maliyyə vəziyyəti dıyişiklikləri haqqında informasiyalar, pul vəsaitlərinin hərəkəti haqda hesabatda (maliyyə hesabatlarının beynəlxalq standartlarına uyğun olaraq) əks olunur. Daxili istifadəçilər üçün təqdim olunan mühasibat informasiyalarının tərkibi, formalaşdırılması qaydası və təqdim olunma formaları xarici istifadəçilər üçün nəzərdə tutulan informasiyalardan fərqli olaraq müəsisənin rəhbərliyi tərəfindən sərbəst formada müəyyən olunur. Mühasibat uçotunda formalaşdırılan informasiyalar, onların istifadəçilər üçün əhəmiyyətli olmalıdır. Mühasibat informasiyaları yalnız münasib etibarlı və müqayisəli olduqda onun istehlakçıları üçün əhəmiyyətə malik ola bilərlər. Informasiyanın mövcudluğu və ya onun mövcud olmaması istehlakçıların qəbul etməsinə təsir edirsə və ya təsir etməyi bacararsa keçmiş, indi və ya gələcək hadisələri qiymətləndirməyə kömək edərsə və ya aparılmış qiymətləndirməni təsdiqləyir və ya dəyişirsə belə informasiya münasib informasiya hesab edilir. İnformasiyanın münasib olub olmamasına onun tərkibi mahiyyəti hesab edir. İnformasiyanın olmaması və qeyri-dəqiq olmaması istifadəçilərin qərar qəbul etməsinə təsir edirsə həmin iinformasiya mahiyyətli hesab olunur. Mühasibat informasiyaları əhmiyyətli səhflərə malik olmassa informasiya etibarlı informasiya hesab edilir. Mühasibat informasiyaları təsərüfat fəaliyyətinin faktlarını obyektiv olaraq əks etdirməlidir. Bu faktların özü isə mühasibat uçotunda hüquqi formasına görə deyil, onların iqtisadi mahiyyətinə görə əks olunmalıdırlar. Mühasibat informasiyaları bir mənalılığından uzaq neytral olmalıdırlar. Bundan başqa mühasibat uçotunda əks olunan mühasibat informasiyaları tam olmalı və onların formalaşdırılası prosesində ehtiyatlılıq prinsipinə əməl olunmalıdır. Mühasibat informasiyaları müxtəlif dövrlərə görə müqayisə etməyə və müəsisənin maliyyə vəziyyəti və maliyyə nəticələrində baş verən tendesiyaları müəyyən etməyə imkan verməlidir. Maliyyə informasiyalarının təqdim edilmə vaxtı düzgün seçilməlidir. Mühasibat informasiyalarının təqdimedilmə vaxrı gecikdirildikdə bu informasiyalar istehlakçılar üçün öz əhəmiyyətini itirir. İnformasiyaların aktuallığını və onların əhəmiyyətliliyini qoruyub saxlamq üçün bəzən onların təsərüfat fəaliyyətinin bütün faktlarının tanınmasını gözləmədən təqdim etmək lazımdır. Mühasibat informasiyaları bütün təsərüfat fəaliyyəti faktları tam məlum olunduqdan sonra təqdim edildikdə onların etibarlılığı yüksək olsa da, bu zaman onlar istehsalçılar üçün nisbətən az əhəmiyyətli ola bilirlər. Mühasibat informasiyalarının, onların istehlakçıları (istifadəçiləri) üçün əhəmiyyətli edən əsas şərtlərindən biri də bu informasiyaların müəsisənin maliyyə vəziyyəti və onların fəaliyyətinin maliyyə nəticələrinin bütün tərkib elementlərinin hər birinin əhatə etməsidir. Müəssisənin maliyyə vəziyyətini əks etdirən mühasibat informasiyaları müəssisənin balansında əks olunur. Bu informasiyaları srtuktur elementlərinə aktivlər, öhdəliklər və kapital haqqında olan mühasibat informasiyalar kimi fərqləndirmək olar. Aktivlər – keçmiş hadisələrin, müəsisənin həyata keçirdiyi təsərüfat faktlarının nəticəsi kimi əldə olunan, müəssisənin idarəsində olan və müəssisəyə gələcəkdə iqtisadi səmərə gətirəcəyi gözlənilən təsərüfat vəsaiti ehtiyatıdır (resursudur). Gələcək iqtisadi səmərə dedikdə aktivlərin birbaşa və dolayı koməyilə müəssisəyə pul vəsaitlərinin axınının potensial imkanı başa düşülür. Aktivlər yalnız aşağıdakı hallarda gələcəkdə iqtisadi səmərə verə bilər: a) tək halda və ya digər aktivlərlə birlikdə satış üçün iş və xidmətlərin istehsalında istifadə olunduqda b) digər aktivə dəyişildikdə c) öhdəliklərin ödənilməsi üçün istifadə olunduqda d) müəssisənin mülkiyyətçiləri,sahibləri arasında bölüşdürüldükdə Vəsaitin material formada olması və onun istifadə olunmasının hüquqi şəraiti meyarları onun hələ aktiv olması demək deyildir. Ohdəliklər – müəssisənin həyata keçirdiyi təsərüfat fəaliyyəti faktları və müəssisənin aktivlərinin kənara axınını tələb edən hesablaşmaların nəticəsində hesabat dövründə mövcud olan borcdur. Öhdəliklər müqavilə və ya hüquq normalarının fəaliyyətinin gücü nəticəsində həmçinin adi iş dövriyyəsi nəticəsində yarana bilər. Öhdəliklərin təmin olunması (ödənməsi, bağlanması), adətən pul formasında olan və ya digər aktivlərin kənara verilməsi, ödənilməsini nəzərdə tutur. Öhdəliyin ödənilməsi həmin öhdəliyin digər öhdəliklə əvəzlənməsi ilə də mümkündür. Məsələn, kapita üzrə öhdəliyin yaradılmasının nəticəsində kreditor borca görə olan öhdəliyindən imtina edə bilər. Kapital – müəssisənin fəaliyyəti dövrü ərzində onun sahibkarının qoyuluüları və mənfəətdən ibarətdir. Müəssisənin maliyyə vəziyyətini müəyyən edərkən kapitaın həcmi aktivlərlə öhdəliklərin fərqi kimi müəyyən olunur. Mühasibat uçotunda formalaşan müəssisənin fəaliyyətinin maliyyə nəticələri haqda müühasibat informasiyalarının elementləri, gəlirlər və xərclər hesab olunur. Müəssisənən gəlir və xərcləri haqda informasiyalar “Maliyyə nəticələri və onların istifadəsi haqda” hesabatda (maliyyə hesabatlarının beynəlxalq standartlarında “gəlirlər və xərclər haqqinda” hesabat) əks olunur. Gəlir – mülkiyyətçilərin kapital qoyuluşu ilə əlaqəli olmayan, kapitalda artım ilə nəticələnən və hesabat dövrü ərzində aktivlərin artması, daxil olması və ya öhdəliklərin azalması şəklində iqtisadi səmərənin artımıdır. Gəlirlərə aiddir: məhsulların realaşdırılmasından əldə edilən pul vəsaitləri, alınmış faizlər və dividentlər, icarə haqqı və s. gəlirlər. Xərc – kapitalın bölüşdürülməsi ilə əlaqəli olmayan, kapitalın azalması ilə nəticələnən, hesabat dövrü ərzində aktivlərin kənara axını və ya azalması və öhdəliklərin artması hesabına baş verən iqtisadi səmərənin azalmasıdır. Xərclərə aiddir : reallaşdırılmış məhsul (iş və xidmət) istehsalına çəkilən xərclər, işçilərə verilən əmək haqqları üzrə xərclər, amortizasya ayırmaları, itkilər, fövqəladə hallarda yaranan zərər, əsas vəsaitin satışı və valyuta məzənnəsi dəyişikliyi zamanı yaranan zərər və s. Hesabat dövrundə müəssisənin maliyyə nəticəsi olan mənfəət və ya zərərin müəyyən olunması, gəlir və xərclər arasındakı fərqin hesablanmasını nəzərdə tutur. Mühasibat uçotunun informasiyalarının istehlakçilarını üç qrupa: müəssisənin maliyyə xidməti; birbaşa maliyyə maragları olan xarici istehlakçılar; dolayı maraqları olan mühasibat informasiyalarının xarici istehlakçılarına ayrılır. Müəssisənin idarəetmə heyətinə direktorlar şurası, ali idarəetmə heyati, menecerlər, rəhbərlər və şöbələrin mütəxəssisləri daxildir. “İdarəetmə heyətinin üzvləri” mühasibat informasiyalarının ən əsas istehlakçılarından biridir. Mühasibat informasiyaları idarə heyətinin hər bir üzvünə uyğun olaraq, onun yerinə yetirdiyi funksyalara, yerinə yetirdiyi vəzifəyə uyğun olaraq müəyyən olunur. Məsələn, sahibkarları, mülkiyyətçiləri, müəssisənin birinci dərəcəli rəhbərliyini hər şeydən əvvəl ən çox müəssisənin gəlirliliyi və likvizidliyi ilə bağlı informasiyalar maraglandırır. İdarəetmə hər bir işçisinə uyğun olan mühasibat informasiyalarının tərkibinin müəyyən olunasmının aşağıdakı meyarları əsas götürülür :
Birbaşa maliyyə maraqları olan xarici istehlakçılara mövcud olan və ya potensial investisiyalar, banklar; əsas vəsaitləri və istehsal ehtiyatlarını göndərənlər (malgöndərənlər) və digər kreditorlar aiddirlər. Onlar əsasən mühasibat uçotunda əks olunan informasiyalardan istifadə edirlər. Dolayı maliyyə marağı olan mühasibatın formasiyalarının istehlakçılarına maliyyə-vergi qanunları, maliyyə nazirliyinin nəzarət-təftiş idarələri, auditor firmaları, sosial sığorta və pensiya fondu, dovlət və bələdiyyə əmlakının idarə edilməsi ilə səlahiyyətli olan orqanlar iqtisadiyyatın planlaşdıran orqanlar və digər istehlakçılar (fond birjaları, həmkarlar ittifaqlarının işçiləri, alıcılar və s.) Vergi orqanlari digər informasiya istehlakçılarından fərqli olaraq təkcə hesabatlardakı informasiyalardan deyil, həmçinin digər uçot informasiyalarından da istifadə etmək hüququna malikdirlər. Bütün mühasibat informasiyaları Maliyyə Nazirliyinin və yuxarı orqanların təftiş, nəzarət idarələri və müqavilə əsasında auditor firmaları tərəfindən yoxlanılır. Sosial sığorta və pensiya fondu idarələrinə təqdim olunan mühasibat informasiyalarına əsasən bu orqanlara ə fondlara hesablanmıç ayırmaların dügünlüyü yoxlanılır. Daxili uçot informasiyalarını istifadə etmək hüququna malik olan xarici istehlakçılar müəssisənin kommersiya sirrini qorumağa borcludur. Müəssisənin kommersiyası hesab olunan məlumatların siyahısı müəssisə rəhbərliyi tərəfindən müəyyən olunmalıdır. Bu məlumatların siyahısının rəhbərin əmri ilə rəsmiləşdirilməsi məqsədəuyğun olardı. 1.4. Beynəlxalq standartlara müvafiq olaraq Azərbaycan hesabatlarının transformasiyasının əsasə prinsipləri. Müəyyən dövr ərzində müəssisənin işçi üzərində nəzarət etmək üçün cari uçot məlumatlarını ümumiləşdirmək və sistemləşdirmək lazımdır. Bu nəzarəti hesabat tərtib edilməsi yolu ilə nail olunur. Mühasibat (maliyyə) hesabatı uçot məlumatlarının ümumiləşdirilmiş göstəricilər sistemi deməkdir. Mühasibat (maliyyə) uçotunun əsas metodlarında biri hesabatlardır. Müəssisə və təşkilatların mühasibat (maliyyə) hesabatı uçot prosesinin həlledici mərhələsi hesab edilir. Maliyyə (muhasibat) hesabatında müəssisənin əmlak maliyyə vəziyyətini; təsərüfat fəaliyyətinin nəticəsini xarakterizə edən yekun məlumatlar əks etdirilir. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində hesabat qarşısında qoyulan ən başlıca tələb onun bazar iqtisadiyyatının və beynəlxalq standartların tələblərinə cavab verməklə ona uyğun qurulmasıdır. Azərbaycanda mühasibat (maliyyə) hesabatlarının beynəlxalq standartlara transformasiyasının yəni, onlara müvafiq qurulmasının əsasını Maliyyə Hesabatlarının Beynəlxalq Standartları (BMHS) təşkil edir. Beynəlxalq Maliyə Hesabatları Standartları dedikdə, bütün dünya təşkilatlarının maliyyə hesabatlarını tərtib etmək üçün maliyyə təsərüfat əməliyyatlarının tanınması, qiymətləndirilməsi, açıqlanması tələblərini (meyarlarını) müəyyənləşdirən qaydalar başa düşülür. Maliyyə Hesabtalarının Beynəlxalq Standartları milli və regional standart komitələri, birjalar, təşkilatlar və dövlətlər tərəfindən milli və regional standartların yaradılmasının beynəlxalq bazası kimi istifadə olunur. Beynəlxalq uçot standartları məzburi xarakter daşıyan, mühasibat uçotunun aparılması üsulları və hesabatların tərtib normalarını reqlamentləşdirən normativ sənədlər hesab olunur. Beynəlxalq mühasibat uçotu standartları məsləhətverici, tövsiyyə xarakteri daşıyır, yəni onların qəbul olunması məcburi deyil. Onlar ayrı-ayrı məsələ və problemləri detallaşdırmadan mühasibat uçotunun aparılmasının prinsiplərinə əsaslanan ümumi orientirləri müəyyənləşdirirlər. Bu da ayrı-ayrı ölkələrə Mühasibat uçotunun beynəlxalq standartları əsasında milli uçot sistemlərinə uyğun geniş şəkildə detallaşdırılmış müxtəlif obyektlərin uçotunun neqlentləşdirilməsini təmin edən milli uçot standartlarını yaratmağa imkan verir. Milli mühasibat uçotu standartları beynəlxalq standartlardan fərqli olaraq normativ sənədlər olaraq məcburi xarakter daşıyır. Beynəlxalq maliyyə hesabatı standartları mühasibat standartlarının dünya üzrə ayrı-ayrı müəssisələr üzrə müqayisəliliyini təmin edir, hesabatdakı informasiyaların xarici istifadəçilər üçün aşkarlığını təmin edir. Beynəlxalq uçot standartlarının hazırlanması və təkmilləşdirilməsi ilə xüsusi təşkilat olan Beynəlxalq Maliyyə Hesabatları Komitəsi (BMHK) məşğul olur. Beynəlxalq Maliyyə Hesabatları Komitəsi 29 iyun 1973-cü ildə ildə Avstralya, Kanada, Fransa, Almaniya, yaponiya, Meksika, Niderland, İrlnadiya, Böyük Britaniya və ABŞ-ın peşəkar mühasiblər təşkilatlarının əsasında yaradılmışdır. Komitənin fəaliyyəti 14 ölkə və 4 təşkilatın üzvü olduqları xüsusi şura tərəfindən istiqamətləndirilir. Komitənin vəzifələri aşağıdakı kimi müəyyənləşib:
Komitə hazırladığı standartlara əməl olunması barədə qərar vermək səlahiyyətinə malik deyildir. Komitənin hal-hazırda hazırladığı və dərc etdirdiyi 41-ə qədər standart tətbiq edilir və ya yaxın vaxtlarda hesabat dövrlərində tətbiq olunacaqdır. Bu standartlar müəssisələrin maliyyə hesabatlarının tərtibi ilə bağlı bütün əsas məsələləri əhatə edir. Beynəlxalq maliyyə hesabatı standartları uçot siyasətinin təşkili və mühasibat uçotunun aparılması üsullarının ən yaxşı təcrübəsi kimi çıxış edirlər. Beynəlxalq maliyyə hesabatı standartları və onların bərabərliyinin təsdiqi tarixi aşağıdakı cədvəldə verilib: Beynəlxalq mühasibat uçotu və maliyyə hesabatları standartları.
Cədvəldə göstərliən beynəlxalq mühasibat uçotu standartlarından başqa 34№-li “Aralıq maliyə hesabatları”, 36№-li “Aktivlərin qiymətdən düşməsi”, 37№-li “Qiymətləndirilmiş öhdəliklər, şərti öhdəliklər və şərti aktivlər” , 38№-li “Qeyri-maddi aktivlər”, 39№-li “Maliyyə alətləri” , 40№-li “investisiya mülkiyyəti”, 41№-li “Kənt təsərüfatı” həmçinin Beynəlxalq Maliyyə standartları olan 1№-li “Maliyyə hesabatlarının ilk dəfə tətbiq edilməsi” , 2№-li “Pay alətləri əsasında ödəmə”, 3№-li “Müəssisələrin birləşməsi”, 4№-li “Satiş üçün saxlanılan uzun müddətli aktivlər və dayandırılmış fəaliyyətlər”, 6№-li “Təbii ehtiyyatların kəşviyyatı və qiymətləndirilməsi” standartları Beynəlxalq standartlar üzrə Komitə tərəfindən hazırlanıb dərc olunmuşdur. Hər bir standart aşağıdakı xarakterli informasiyalardan ibarətdir: • uçot obyekti – uçot obyektinə izahat verilir, bu obyektlə bağlı əsas anlayışlar izah edilir. • uçot obyektinin tanınması – uçot obyektlərinin hesabatın ayrı-ayrı elementlərinə aid edilməsi meyarlarının açıqlanması. • uçot obyektinin qiymətləndirilməsi – hesabların müxtəli elementlərinin qiymətləndirilməsi metodarı və qiymətləndirməyə olan tələblərin istifadə olunmasına dair məsləhətlər verilir. • maliyyə hesabatlarında əks olunması – müxtəlif formalı maliyyə hesabatlarında uçot obyekti haqqında informasiyaların açıqlanması Azərbaycan uçot sisteminin beynəlxalq standartlara trasnformasiyasının əsasını beynəlxalq standartların əsasında Milli Mühasibat Uçotu Standartlarının hazırlanması təşkil edir. Bu sahədə ilk görülən işlərə Nazirlər Kobinetinin 139№-li qərarına əsasən 18 iyul 2005-ci ildə “2005-2008-ci illərdə Milli Mühasibat Uçotu Standartlarının tətbiqi üzrə Proqram”ın təsdiq olunmasını göstərmək olar. Milli mühasibat uçotu standartların hazırlanmasını Mühasibat uçotu üzrə məsləhət şurası təsdiq edilməsini isə Maliyyə Nazirliyi həyata keçirir. Proqramın hazırlandığı bu günə kimi Azərbaycanda mühasibat uçotunun və maliyyə hesabatlarının beynəlxalq standartlara transformasiyası məqsədilə Milli Mühasibat Uçotu Standartları işlənib hazırlanmışdır. Azərbaycan hesabatlarının beynəlxalq standartlara transformasiyasının normativ bazasını aşağıdakı Milli Mühasibat Uçotu Standartları təşkil edir: 1№-li “Maliyyə hesabatlarının təqdimatı üzrə”, 2№-li “Kapitalda dəyişikliklər haqda hesabat üzrə”, 5№-li “Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat üzrə” Hazırkı dövrdə Azərbaycan şirkətlərinin beynəlxalq səviyyədə əlaqələri genişlənir və dərinləşir, mühasibat hesabatlarının istifadəçilərinin (xarici istifadəçilər) sayı artır, bunların nəticəsində mühasibat hesabatlarına olan tələb də artır. Bunun nəticəsində Azərbaycan hesabatlarını beynəlxalq standartlara müvafiq olaraq qurmaq zəruriyyəti yaranır. Hal hazırda Azərbaycanda da müəssisələr “Mühasibat uçotu haqqında qanunun 31, 34-cü maddələrinə uyğun olaraq illik hesabatları hazırlayırlar. Azərbaycan müəssisələrində və beynəlxalq standartlara uyğun olaraq aşağıdakı hesabat formaları fərqlənir:
Maliyyə hesabatlarının formaları Maliyyə Nazirliyi tərəfindən dəqiqi müəyyən olunur. Azərbaycanda normativ aktlarla ciddi reqlamentləşdirilən hesabatlardan fərqli olaraq mühasibat uçotunun beynəlxalq və milli standartları hesabatların yalnız mimimum maddələrini formasiyaların açıqlanmasına olan ümumi tələbləri müəyyən edir. Hazırda müəssisələrin tərtib etdikləri balansdan fərqli olaraq mühasibat uçotunun beynəlxalq standartlarına uyğun tərtib olunan balansın dölmələri və maddələri arasında fərqlər vardır. Beynəlxalq standartlara müvafiq olaraq müəssisənin illik balansının tərtibi hər şeydən əvvəl müəssisənin əmlakının tərkibi, quruluşu və əmələgəlmə mənbələrini müvafiq olaraq uzunmüddətli və qısamüddətli aktivlərə və öhdəliklərə ayırmağı tələb edir.bu da aktiv və öhdəliklərin uzunmüddətli və qısamüddətliliyə aid olmasının meyarlarını bilməyi tələb edir. Aşağıdakı hallarda aktivlər qısamüddətli aktiv kimi təsnifləşdirilir. a) müəssisənin normal əməliyyat dövründə satılmaq və ya istifadə üçün saxlanıldıqda b) əsasən alqı-satqı məqsədləri üçün və ya qısa müddət ərzində saxlanıldıqda və onların hesabat tarixindən 12 ay müddətində pul və ya pul ekvivalenlərinə çevrilməsi ehtimal olunduqda c) istifadəsinə məhdudiyyət qoyulmayan pul vəsaiti və ya onun ekvivalenti formasında olduqda Bütün digər hallarda isə aktivlər uzunmüddətli aktiv kimi təsnifləşdirilir. Hesabat taxirindən sonra 12 ay ərzində pul və ya pul ekvivalentlərinin çevrilməsi gözlənilməyən, ancaq normal əməliyyat dövrundə satılan, istifadə edilən və pul və ya pul ekvivalentlərinə çevrilən ehtiyatlar alıcıların debitor borcları qısamüddətli aktivlərə aid edilir. Hesabat tarixindən sonra 12 ay müddətində pul və ya pul ekvivalentlərinə çevrilməsi gözlənilən qiymətli kağızlar qısamüddətli aktivlər kimi təsnifləşdirilir. Beynəlxalq mühasibat uçotu standartlarına uyğun olaraq balansda əks olunan öhdəliklər aşağıdakı hallarda qısamüddətli ohdəliklərə aid edilir: a) müəssisənin normal əməliyyat dövründə onların ödənilməsi nəxərdə tutulduqda b) hesabat tarixindən etibarən 12 ay ərzində ödənilməli olduqda Bütün digər halarda öhdəliklər uzunmüddətli ohdəlik kimi təsnifləşdirilir. Beynəlxalq standartlara uyğun olaraq müəssisə əmlakı və əmələgəlmə mənbələrinin bu cür təsnifatı beynəlxalq standartlara uyğun olaraq tərtib olunan balansın bölmə və maddələrinin fərqlənməsinə səbəb olur. Bu fərqlər aşağıdakı cədvəldə əks olunmuşdur:
Beynəlxalq mühasibat uçotu standartlarında balans maddələri ciddi şəkildə reqlamentləşdirilmir, onun yalnız aşağıda əks olunan mühüm maddələri müəyyə edilir: 1) torpaq, tikili və avadanlıqlar; 2) qeyri maddi aktivlər; 3) maliyyə aktivləri; 4) iştirak payı metodu ilə uçota alınmış investisiyalar; 5) ehtiyatlar; 6)debitor borclar; 7) pul vəsaitləri və onların ekvivalentləri; 8) kreditr borclar; 9) vergi öhdəlikləri və aktivlər; 10) qiymətləndirilmiş aktivlər; 11) faiz xərcləri yaradan öhdəliklər; 12) azlıq təşkil edən mülkiyyətçilərin payı; 13) kapital və kapital ehtiyatları. Mühasibat balansı eləcə də digər hesabatların beynəlxalq standartlara uyğun olaraq transformasiyası prosesində beynəlxalq mühasibat (maliyyə) hesabatlarının əsas prinsipləri olan müəssisənin fəaliyyətinin fasiləsizliyi, hesablama metodu, təqdimetmənin ardıcıllığı, əhəmiyyətlilik və ümumiləşdirmə, qarşılıqlı əvəzetmə, müqayisəli informasiya prinsiplərinə əsaslanmaq lazımdır. Mühasibat uçotunun beynəlxalq standartlarına uyğun olaraq maliyyə hesabatları tərtib edilən zaman müəssisənin fasiləsiz fəaliyyət göstərmə qabiliyyəti qiymətləndirilməlidir. Əgər müəssisənin fəaliyyətinin fasiləsizliyi ilə əlaqədar qeyri müəyyənlik varsa bu qeyri müəyyənliyi yaradan şərtlər, hadisələr, eləcəd də müəssisənin fəaliyyətinin fasiləsizliyi tımin olunmadiqda onun səbəbləri açıqlanmalıdır. Beynəlxalq standartlara müvafiq olaraq pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat istisna olmaqla müəssisə hesabatlarını hesablama metoduna uyğun olaraq tərtib etməlidir. Hesablama metpduna əsasən gəlirlər və xərclər, onlarla bağlı əməliyyat hadisələrin baş verdiyi anda tanınılır. Hesabatların beynəlxalq standartlarında əks olunan digər bir vaxib prinsipi qarşılıqlı əvəzetmə prinsipidir. Bu prinsipə əsasən bəzi hallar istisna olmaqla mühasibat hesabatlarında əks olunan aktivlər və öhdəliklər qarşılıqlı əvəz edilməməlidirlər. Oxşar əməliyyatlar nəticəsində yaranmış gəlir və xərclər hesabatda netto (qarşılıqlı əvəz edilərək) əsasında əks etdirilir. Beynəlxalq standartlara uyğun olaraq uçotun aparılmasının və hesabatların formalaşdırılmasının əsas prinsiplərindən biri müqayisəlilik prinsipidir. Azərbaycan hesabatlarının beynəlxalq standartlara müvafiq transformasyası nəticəsində hesabatların müqayisəliliyini təmin etmək olar. Beynəlxalq standartlara müvafiq olaraq mühasibat hesabatlarının tərtibi cari dövrün bütün rəqəmli informasiyalarının əvvəlki dövrə nisbətdə müqayisıliliyini təmin edir. Hesabatlarda olan maddələrin dəyişdirilməsi keçmiş dövrlərdə həmin hesabatın müqayisəliliyinin mümkün olmamasına gətrib çıxarır. Belə halda müəssisə müqayisəliliyini təmin etmək üçün praktiki cəhətdən mümkün olarsa hesabatı müqayisəliliyi bərpa edəcək şəkildə yenidən təsnifləşdirilməlidir. Azərbaycan hesabatlarının beynəlxalq standartlarına transformasiyası müəssisənin beynəlxalq standartlara uyğun olaraq “Mənfəət və zərər haqqında” hesabatın hazırlanması və təqdim edilməsini tələb edir. Hal hazırda müəssisələr bu hesabata nisbətən uyğun olan “ maliyyə nəticələri və onların istifadəsi haqqında” hesabatı (forma № 2) tərtib edirlər. Müvafiq normativ aktlarda əks olunmuş standart formada tərtib olunan bu hesabatda müəssisə fəaliyyətinin maliyyə nəticələri əks etdirilir. Bu hesabatın özü aşağıdakı 4 bölməni birləşdirir: 1)maliyyə nəticələri; 2) mənfəətdən istifadə; 3)büdcəyə ödəmələr; 4) mənfəətdən vergi üzrə güzəştlər hesablanarkən nəzərə alınan xərclər və məsrəflər. Bu hesabatın 1-ci bölməsi mahiyyət etibarilə “Mənfəət və zərərlər hesabat”ına uyğun gəlir. Lakin onlar arasında tərkibindəki maddələrə, onların anlayışlarına görə ciddi fərqlər vardır. Bu sahədə hesabatın beynəlxalq standartlara mqvafiq olaraq transformasiyası birinci növbədə “Maliyyə nəticələri və onların istifadəsi haqqında” hesabatının “ Maliyyə nəticələri” bölməsinin “Mənfəət və zərərlər haqqında” hesabatına uyğunlaşdırılmasından başlamaq lazımdır. Onların maddələri arasındakı fərqlər aşağıdakı cədvəldə göstərilmişdir:
Cədvəlin müqayisəsində belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, yalnız satılmış məhsulların istehsalına məsrəflər maddəsi beynəlxalq standartların “Mənfəət və zərər haqqında” hesabatın maddələrinə uyğun gəlir. Azərbaycandakı müəssisələrin hesabatlarından fərqli olaraq beynəlxalq mühasibat uçotu standartlarında bütün hesabatların, həmçinin də “ Mənfəət və zərər” haqqında hesabatında maddələr ciddi şəkildə müəyyən olunmur. Burada yalnız hesabata daxil olunan minimum maddələr əks olunur. “Mənfəət və zərər” haqqında hesabatda aşağıdakı maddələrin daxil edilməsi beynəlxalq standartarda əks olunur: 1)əsas gəlir; 2) əməliyyat fəaliyyətinin nəticələri; 3) maliyyələşdirmə üzrə məsrəflər; 4) içtirak payı metodu ilə uçota alınmış birgə müəssisələrin və asılı müəssisələrin mənfəətində və ya zərərində əsas müəssisənin payı; 5) mənfəət vergisi üzrə xərclər; 6) adi fəaliyyətdən mənfəət və zərər; 7) fövqaladə maddələr; 8) azlıq təşkil edən mülkiyyətçilərin payı; 9) hesabat dövründə xalis mənfəət Hesabatların beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılmasında “ Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında” hesabatın tərtibi xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Bunun üçün 7№-li Beynəlxalq Mühasibat Uçotu Standartına (BMHS) əsaslanmaq lazımdır. Bu hesabatda il ərzində müəssisəyə müxtəlif fəaliyyət nəticəsində pul vəsaitlərinin dail olması və xaric olması əks olunur. Ümumiyyətlə bu hesabatda müəssisənin əməliyyat fəaliyyətindən, invesitisiya fəaliyyətindən və maliyyələşdirmə fəaliyyətindən yaranan pul vəsaitlərinin hərəkəti əks olunur. əməliyyat fəaliyyəti müəssisənin əsas gəlir gətrən habelə investisiya fəaliyyətindən və maliyyələşdirmə üzrə fəaliyyətindən başqa digər fəaliyyətidir. Əməliyyat fəaliyyətindən pul vəsaitinin hərəkətinə aşağıdakılar nəzərə alınır: hesabat dövrünün mənfəət və zərəri hesabat dövrünün sonuna və əvvəlinə olan ehtiyatlar, əməliyyat debitor və kreditor borclarının qalıqlarının dəyişdirilməsi, amortizasiya, qiymətləndirilmiş öhdəliklər, təxirə salınmış vergi, valyuta mübadiləsindən yaranmış sair gəlirlər və xərclər, asılı müəssisələrin bölüşdürülməmiş mənfəəti və ya zərəri, azlıq təşkil edən mülkiyyətçilərin payları, investisiya fəaliyyətində yaranan pul vəsaitlərinin hərəkəti aşağıdakı hallarda baş verir: komissiyon yığımları və ödənilmiş digər oxşar məbləğlər daxil olmaqla uzun müddətli qeyri-maliyyə aktivlərinə aid edilən kopitallaşdırılmayan məsrəfləri ilə əlaqədar pul vəsaitlərinin xaric olmaları, uzun müddətli qeyri maliyyə aktivlərinin satışından pul vəsaitlərinin daxil olmaları, asılı və birgə müəssisələrdə investisiyaların əldə olunması ilə bağlı pul vəsaitlərinin xaric olmaları, törəmə, asılı və birgə müəssisələrdə investisiyaların satışında yaranan pul vəasitlrinin daxil olmaları, qısa və uzunmüddətli borcların verilməsi ilə yaranan pul vəsaitlərinin hərəkəti, torəmə müəssisələrin alınması və satılması üzrə pul vəsaitlərinin hərəkəti, fyuçers, forvard, opsion və şvop müqavilələri üzrə pul vəsaitlərinin hərəkəti investisya fəaliyyətləri ilə əlaqədar pul vəsaitlərinin fovqəladə daxilolmalar və xaricolmaları. Müəssisənin maliyyələşmə fəaliyyəti ilə bağlı olan pul vəsaitinin hərəkəti “pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında” hesabatda aşağıdakı informasiyaları əhatə etməlidir: səhmlərin və oxşar alətlərin buraxılması nəticəsində yaranan pul vəsaitləri daxilolmaları; müəssisənin öz səhmlərinin və oxşar alətlərinin geri alınması ilə pul vəsaitlərinin xaric olması; borcların alınması üzrə pul vəsaitlərinin hərəkəti; məqsədli maliyyələşdirmələr üzrə pul vəsaitlərinin hərəkəti; dividentlər və faizlər şəklində pul vəsaitlərinin xaricolunmaları; icarə müqaviləsi üzrə pul vəsaitlərinin xaric olması . Mühasibat uçotunun beynəlxalq standartlarına uyğun olan maliyyə hesabatlarının tərkibində “Kapitalda dəyişikliklər haqqında” hesabat xüsusi yer tutur. Bu hesabat müəssisənin kapitalının , onun ayrı-ayrı komponentlərinin keçən dövrlərə görə müqayisədə necə dəyişildiyini qiymətləndirməyə imkan verir. Müəssisənin kapitalı dedikdə onun aktivlərindəki öhdəlkiklərini çıxdıqdan sonra yerdə qalan hissəsi başa düşülür. “Kapitalda dəyişikliklər haqqında” hesabat aşağıdakı komponentləri əhatə edir: 1) Nizamnamə kapitalı, ödənilmiş nizamnamə kapitalı. Müəssisənin nizamnamə kapitalı dedikdə təsis sənədlərində göstərilən kapitalın miqdarı başa düşülür. Səhmdar cəmiyyətlərində nizamnamə kapitalı buraxılmış səhmlərin nominal dəyərinə bərabərdir. Ödənilmiş nizamnamə kapital dedikdə isə hesabat tarixində nizamnamə kapitalının mülkiyyətçilərin etidkləri köçürmələr (ödənişlər) hissəsi başa düşülür. Mühasibat hesabatlarının beynəlxalq standartlarında hesabat tarixinə yalnız ödənilmiş nizamnamə kapitalı Mühasibat balansında tanınır və “Kapitalda dəyişikliklər haqqıda” hesabatda təqdim edilir. Qalan ödənilməmiş nizamnamə kapitalı “Kapitalda dəyişikliklər haqqıda” hesabatın qeydlərində ayrıca göstərilməlidir. 2) Emissiya gəlirləri və emissiya güzəştləri beynəlxalq mühasibat uçotu standartlarında emissiya gıliri buraxılan səhmlarin nominal dəyəri ilə faktiki qiyməti arasındaki olan fərq kimi tanınır və müəssisənin kapitalının ayrıca hissəsi kimi uçota alınır. Səhmlərin nominal dəyərindən aşağı qiymətə satılması halı emissiya güzəşti kimi qiymətləndirilir. 3) Bölüşdürülməmiş mənfəət və kapital ehtiyatları. Bölüşdürülməmiş mənfəət dedikdə cari və mənfəət ilində qazanılmamış kapitalın mülkiyyətçiləri arasında bölüşdürülməsi nəzərdə tutulan və mümkün olan hissəsidir. Bölüdürülməmiş mənfəət və kapital ehtiyatları hesabatda kapitalın ayrı-ayrı komponentləri kimi göstərilir. 4) Səhmlərin buraxılması üzrə məsrəflər. Səhmlərin buraxılması üzrə məsrəflər kapital ehtiyatları üzrə azaldılması ilə uçota alınır. Uğur səhv buraxılışına çəkilən məsrəflər cari dövrün xərcləri kimi tanınılır. Səhmlərin geri alınması ödənilmiş nizamnamə kapitalının və emissiya gəlirinin azaldılması kimi ayrıca uçota alınır. 5) Geri alınmış səhmlərin təkrar buraxılması və ya ləğv edilməsi. Geri alınmış səhmlər təkrar buraxıldıqda geri alınmaq üçün ödənilən məbləğlə yenidən buraxılma qiyməti arasındakı fərq emissiya gəlirinə aid edilir. Bu fərqin mənfi olduğu halda emissiya gəlirindən onun silinməsi kifayət etmirsə, həmin kifayət etməyən hissə bölüşdürülməmiş mənfəətin azalması kimi tanınır. Əgər bölüşdürülməmiş mənfəət qalığıda kifayət etmirsə onda həmin fərq məbləği uçotda ödənilməmiş zərər kimi tanınır. Azərbaycan hesabatlara müvafiq olaraq transformasiya olunmasında əsas nəzrədə tutulan məqamlardan biri də hesabatların inflyasya şəraitində hazırlanması və təqdim edilməsidir. Burada əsas məqsəd inflyasyanın hesabatlara aşağıdakı təsirini qiymətləndirilməsi nəzərə alınmasıdır: - İnflyasya qiymətləri tərəddüd etdiyi bir vaxtda faktiki xərclərə uyğun olaraq qiymətləndirmə əmlakın dəyərinin qeyri dəqiq əks olunmasına mənfəətin süni sürətdə şişirdilməsinə dövriyyə vəsaitlərinin çatdirilmasına və digər neqativ hallara səbəb olur. - Əmlakın dəyərinin azalmasına səbəb olur. Belə iki müəssisənin əmlakı inflyasyanin təsiri nəticəsində bahalaşan hazırki dəyərindən bir neçə dəfə aşağı qiymətdə uçotda əks olunur. əmlakın uçot və hazırkı qiymətləri arasında yaranan bu fərq müəssisənin böyük həcmdə itki verməsinə səbəb ola bilər. - Material xərclərinin və amartizasiya ayırmalarının istehsalın təkrar olunmasına imkan veriyəcək şəkildə dəyərinin azalmasına. 15№-li beynəlxalq uçot standartına görə aşağıdakı minimum informasiyalar açıqlanmalıdır: • əsas vəsaitlərin amortizasyası məbləğinin korrektə alınması məbləği • satışın dəyərinin korektə edilməsi məbləği • pul maddələrinin korrektəsi • edilmiş korrektlərin fəaliyyətinin nəticələrinə ümumi təsiri Hesabatların hiperinflyasya şəraitində tərtib olunmasının beynəlxalq standartlar 29 №-li hiperinflyasya şəraitinin maliyyə hesabatları beynəlxalq standartda öz əksini tapmışdır. Bu standartda inflyasyanının uçotunun aşağıdakı növləri əks olunmuşdur: 1) Dəyərin mühasibat uçotunun dıyişdirilməsi metodu. Bu inflyasyanın nticələrinin uçotu metodu olmaqla aktivlərin qiymətləndirilməsinin ənənəvi metodikasının yenisi ilə əvəz edilməsi nəticəsində mühasibat uçotu hesabatı göstəricilərinə inflyasyanın təsirinin aradan qaldırılması və ya azaldılmasına əsaslanır. 2) Alıcılıq dəyərinin dəyişilməsi (qiymətlərin ümumi səviyyəsinin dəyişilməsi) metodu. Bu inflyasyanın uçotu metodu aşağıdakılardan ibarətdir: • qiymətləirin ümumi səviyyəsinin dəyişməsi indeksinə əsasən mühasibat hesabatları göstəricilərinin hamısının və ya əsas olanlarının yenidən hesabalanması • reallaşdırma (tədavül) xərcləri, itkiləri və gəlirləri dəyişdirilmədən qiymətlərin ümumi səviyyəsinin dəyişməsini reallaşdırılan məhsuldan gələn gəlirə onun maya dəyərinə təsirini müəyəən etməklə mənfəətin yeniən hesablanması • aktivlərin ilkin dəyərlə uçotu saxlanılmaqla onların alıcılıq qabiliyyəti vahidinə əsasən yenidən hesablanılması 3) Cari (bərpa) dəyərlə uçot metodu. İnflyasyanın təsirini nəzərə alan metodu olub aşağıdakılardan ibarətdir: • qeyri-pul aktivlərinin hər hesabat dövründə bərpa dəyəri ilə qiymətləndirilməsi • pul aktivlərinə və netto pul aktivlərinin saxlanılmasından itkilərər qiymətlərin dəyişilməsinin təsirinin korrektə edilməsi • aktivlərin ilkin dəyər ilə qiymətləndirilməsinin ümumi prinspilərini pozan aktivlərin dəyərinin ölçü vahidlərinin dəyişdirilməsi 4) Kapitalın saxlanılması ölçüsü metodu. Bu metoda əsasən aktivlərin dəyərinin artmasının inflyasyanın səviyyəsindən artıq olan hissəsi mənfəət kimi qəbul olunur. Digər hissə isə kapitalın dıyırinin korrektə olunan hissəsi hesab olunur. 5) Kapitalın material aktivləri formasında saxlanılması. Bu metoda əsasən aktiv və passivlərin dəyərinin qiymətlərın təsiri nəticəsində dəyişilən hissəsinin müəssisənin istehsal potensialına uyğun olan hissəsi mənfəətə aid edilir. Beynəlxalq Mühasibat Uçotu Standartına əsasən (İAS 29) inflyasyanın təsirinin hesabatlarından dəyişikliklərinin korrektə edilməsi təqdim edilməlidir. Uçot və maliyyə hesabatlarında hiperinflyasyanın təsirinin nəzərə alınması texniki cəhətdən çətin və əməktutumlu bir işdir. Bu çətinliyin aradan qaldırılması məqsədilə müəssisələr təcrübədə hesabatlraın inflyasyanın təsirini nəzərə almaqla yenidən təqdim edilməsindən istifadə edirlər. Bu təkrar hesabatlar hesabat dövründə qiymətlərin ümumi səviyyəsinin dəyişilməsini əks etdirən indeksin rəsmi olaraq təsdiqlənməsindən sonra tərtib olunur. Beləliklə, Azərbaycanda hesabatların beynəlxalq standartlara müvafiq transformasiyasında birinci addım Azərbaycandakı hesabatlarda uçotun ayrı-ayrı sahələrinin aparilma metodlarında uçota olan digər yanaşmalarda həmçinin mühasibat uçotu hesabatlarının tərtibinə təsir edən digər amillər də beynəlxalq standartlara münasibətdə olan fərqliliklərin müəyyən olunması və bu fərqli sahələrin beynəlxalq mühasibat uçotu standartlarının tələblərinə uyğun olaraq yenidən qurulmasından ibarətdir. Məsələn, beynəlxalq standartlara uyğun olaraq tərtib olunmuş balansda ilkin dəyəri ilə əks olunan əsas vəsaitlərin yenidən qiymətləndirilməsi nəticəsində onların dəyərinin artmasını amortizasiya ayırmalarının korrektə etmək lazımdır. Hər bir müəssisə iqtisadi mahiyyətindən asılı olaraq özü sərbəst sürətdə əmək vəsaitlərini əsas vəsaitlərə və azqiymətli və tezköhnələn əşyalara ayırır. Azqiymətli və tezköhnələn əşyalar yalnız istismara verildikdə xərclərə silinir. Beynəlxalq standartlara transformasiya olunduqda bizdəki təcrübəni (50% istismara verildikdə və 50% köhnəldikdə) bu üsulla əvəz etmək lazımdır. Beynəlxalq standartlara uyğun olaraq müəssisənin zərərləri xüsusi kapitalın azaldılması ilə kapital bölgəsində əks olunmalıdır. Beynəlxalq standartlarda əsas vəsaitlərə amortizasyanın hesablanmasının müxtəlif metodlarda istifadə olunmasına imnak verir. Bütün bu göstərilən məsələlərlə yanaşı Azərbaycan hesabatlarının beynəlxalq standartlara müvafiq olaraq trasnformasiyasında son mərhələ kimi hesabat maddələrinin beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılmasını hesab etmək olar. Yüklə 0,58 Mb. Dostları ilə paylaş:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||