Burxili ş İŞİ Mövzu: Müəssisənin uçot siyasəti və onun əsas istiqamətləri
Fəsil II. Azərbaycanda mühasibat uçotunun təşkilinin metodoloji və metodiki əsasları
Yüklə 0,58 Mb.
|
Fəsil II. Azərbaycanda mühasibat uçotunun təşkilinin metodoloji və metodiki əsasları 2.1 Mühasibat uçotunun metodoloji əsasları Azərbaycan Respublikasında mühasibat uçotu və maliyyə hesabatı məsələlərinə metodoloji və metodiki rəhbərliyi Maliyyə Nazriliyinin uçot şöbəsi tərəfindən həyata keçirilir. Maliyyə Nazirliyi mühasibat uçotu formalarını, muhasibat uçotu və hesabat məsələləri üzrə müxtəlif təlimatlar işləyib hazırlayır, mühasibat uçotu standartlarını təsdiqləyir, nümunəvi hesablar planının və digər normativ aktları, təlimatları, göstərişləri hazırlayır və təsdiq edir. Azərbaycan Respublikasının “Mühasibat uçotu haqqında” qanunu ilə birlikdə bu normativ sənədlər mühasibat uçotunun metodoloji, metodiki və hüquqi əsaslarını təşkil edir. Mühasibat metodoloji əsaslarını müəyyən edən normativ aktları 2 səviyyəyə görə fərqləndirmək olar: I səviyyə “Mühasibat uçotu haqqında” Azərbaycan Respublikasının qanunu . II səviyyə Mühasibat uçotunun milli, beynəlxalq, büdcə təşkilatları üzrə və qeyri – hökümət təşkilatları üzrə standartları. “Mühasibat uçotu haqqında” Azərbaycan Respublikasının qanunu ən yüksək səviyyədə mühasibat uçotunu tənzimləyən normativ akt olmaqla mühasibat uçotunun metodoloji və hüquqi əsaslarını müəyyən edir. Bu qanun ilk dəfə 1995-ci il 22 mart Azərbaycan respublikasının Prezidentinin fərmanı ilə təsdiq olunmuş, 24 mart 1995-ci il tarixli Milli Məclisin 998-ci saylı qərarı ilə həmin ilin iyul ayının 1-də qüvvəyə minmişdir. Sonradan bu qanunun 2004-cü ildə 29 iyun Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin fərmanı ilə yeni qanun ilə əvəz edilmişdir. “Mühasibat uçotu haqqında” qanun ən yüksək səviyyədə mühasibat uçotu və maliyyə hesabatı məsələləri üzrə fiziki və hüquqi şəxslər, mühasiblər, rəhbərlər, auditorlar və s. üçün metodoloji əsasları müəyyən edir. Bu qanun Azərbaycanın ərazisindəki hər bir fiziki və hüquqi şəxsləri, müəssisələri onların filialları ilə birlikdə, xarici müəssə nümayəndəliklərini əhatə edir. Bu qanunun əsas məqsədi mühasibat uçotunda əmlakın, öhdəliklərin və təsərrüfat əməliyyatlarının aparılmasının, həmçinin mühasibat istifadəçiləri üçün lazım olan müəssisənin əmlakının vəziyyəti, gəlirlər və xərclər haqqında informasiyaların tərtib və təqdim edilməsinin vahid qaydaya salınmasından və bu sahənin tənzimlənməsindən ibarətdir. “Mühasibat uçotu haqqında” qanunun fəsil və maddələri aşağıdakılardan ibarətdir: I fəsil. Ümumi müddəalar – maddələr. 1.Qanunun təyinatı. 2.Əsas anlayışlar. 3.Mühasibat uçotunun məcburiliyi. II fəsil. Mühasibat uçotu sahəsində tənzimləmə - maddələr. 4.Mühasibat uçotu sahəsində dövlət tənzimləməsi. 5. Mühasibat uçotu üzrə Məsləhət Şurası. III fəsil. Mühasibat uçotu standartları – maddələr. 6.Azərbaycan Respublikasında tətbiq edilən mühasibat uçotu standartları. 7.Milli Mühasibat Uçotu Standartlarının hazırlanması və qəbul edilməsi. IV fəsil. Kommersiya təşkilatlarının maliyyə hesabatları – maddədər. 8.İctimai əhəmiyyətli qurumların maliyyə hesabatlarının tərtib edilməsi. 9.Kiçik sahibkarlıq subyektlərinin maliyyə hesabatlarının tərtib edilməsi. 10.İctimai əhəmiyyətli qurumlar və kiçik sahibkarlıq subyektləri istisna olmaqla, kommersiya təşkilatlarının maliyyə hesabatlarının tərtib edilməsi. 11.Kommersiya təşkilatlarının maliyyə hesabatları üçün hesabat dövrü. 12.Kommersiya təşkilatlarının maliyyə hesabatlarının təqdim və dərc edilməsi qaydası. V fəsil. Qeyri-kommersiya təşkilatlarının maliyyə hesabatları – maddələr. 13.Qeyri-kommersiya təşkilatlarının maliyyə hesabatlarının tərtib edilməsi. 14.Qeyri-kommersiya təşkilatları üçün hesabat dövrü maliyyə hesabatlarının təqdim və tərtib edilməsi qaydası. VI fəsil. Yekun müddəalar – maddələr. 15.Mühasibat məlumatlarının məxfiliyinin qorunması. 16.Mühasibat uçotu üzrə qanunvericiliyin pozulmasına görə məsuliyyət. 17.İcra müddəti. 18. Keçid müddəaları. 19.Qanunun qüvvəyə minməsi. Qanunun I fəslində “Mühasibat uçotu haqqında” qanunun mühasibat subyektlərinin mühasibat uçotunun aparilmasının təşkili, maliyyə hesabatlarının hazırlanması və təqdim edilməsinin tənzimlənməsini və həmçinin bu sahədə müvafiq digər normativ aktların da tərtib edilə bilməsi göstərilir və əsas anlayışlar qanunda istifadə edilmiş anlayışların mənaları, izahları verilir, mühasibat uçotunun aparılmasının məcburiliyi göstərilir. Mühasibat uçotu sahəsində dövlət tənzimlənmə (fəsil 2-də) fəslində mühasibat uçotu sahəsində tənzimləmənin müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən Mühasibat Uçotu üzrə Məsləhət Şurası ilə məsləhətlə aparılması göstərilir. Bu fəsildə dövlət tənzimləməsinin əsas məqsədi müvafiq icra orqanının mühasibat uçotunun tənzimlənməsi sahəsində fəaliyyətinin əsas istiqamətləri əks olunur. Mühasibat Uçotu üzrə Məsləhət Şurasının müvafiq icra hakimiyyəti orqanına mühasibat uçotu və maliyyə hesabatı, beynəlxalq və milli standartların hazırlanmasına dair məsləhətlər vermək məqsədilə yaradıldığı bu fəsildə qeyd olunmaqla yanaşı şuranın tərkibi nin quruluşu, maliyyələşmə mənbələri də qeyd olunur. Qanunun növbəti III fəslində mühasibat uçotu standartları ilə bağlı metodoloji məsələlər əks olunur. Bu fəsildə standartlar beynəlxalq mühasibat uçotu standartları, milli mühasibat uçotu standartları, büdcə təşkilatlarının standartları, qeyri-hökümət təşkilatları üşün standartlar olmaqla 4 növə ayrılır. Bu fəsildə həmçinin bu standartların hazırlanması və qəbul edilməsi ilə bağlı metodoloji məsələlər əks olunur. Qanunun V fəsli olan kommersiya təşkilatlarının maliyyə hesabatları fəslində ictimai əhəmiyətli qurumların, kommersiya təşkilatlarının və kiçik sahibkarlıq subyektlərinin maliyyə hesabatlarının və birləşdirilmiş (konsolidə edilmiş) hesabatlarının tərtibi və təqdim edilməsinin mtodoloji məsələləri əks olunur. Qeyd edək ki, kommersiya təşkilatının ictimai qurumlara aid edilməsi meyarlarəna illik gəlir, hesabat ili ərzində işçilərin orta sayı və balansın yekun məbləği aiddir. İctimai əhəmiyyətli qurumlara aid olmaq üçün təşkilatın ən azı bu meyar üzrə göstəricilərindən ikisi müvafiq icra orqanının müəyyən etdiyi göstəricidən yuxarı olmalıdır. Bu fəsilin 8.3 və 10.4 maddələrinə əsasən ictimai əhəmiyyətli qurumlar və kommersiya təşkilatları (kiçik sahibkarlıq subyektləri istisna olmaqla) aşağıdakı 4 şərti bütövlükdə yerinə yetirdikdə birləşdirilmiş (konsolidə edilmiş) maliyyə hesabatlarını tərtib etməyə bilərlərlər:
Bu fəsildə həmçinin ictimai əhəmiyyətli qurumlar, kommersiya təkilatları və qeyri-kommersiya təşkilatlarının maliyyə hesabatlarının təqdim və dərc edilməsi qaydaları və onlar üçün hesabat dövrü göstərilir. Qanunun sonuncu fəsilində (fəsil 6 – Yekun müddəalar) mühasibat məlumatlarının məxfiliyi, habelə bu sahədə qanunvericiliyin pozulmasına görə məsuliyyətlə bağlı məsələlərlə yanaşı, qanunun ayrı-ayrı maddələrində göstərilənlərin icra müddəti, keçid müddəaları, qanunun qüvvəyə minməsi öz əksini tapır. Qanunun 19-cu maddəsində göstərilir ki, bu qanun dərc edildiyi gündən qüvvəyə minir. Qanun ilk dəfə 2 sentyabr 2004-cü ildə “Azərbaycan” qəzetində dərc edilmişdir. Mühasibat uçotu qanunvericiliyi mühasibat uçotunda onun təşkilinin və aparılmasının vahid hüquqi və metodoloji əsaslarını müəyyən edir. Bu qanunda mühasibat uçotunun metodoloji əsaslarının ümumi hissələri göstərilir. Mühasibat uçotunun metodoloji əsasları “Mühasibat uçotu haqqında” qanununa və Beynəlxalq Mühasibat Uçotu Standartlarına uyğun olaraq hazırlanan Milli Mühasibat Uçotu Standartlarında daha konkret olaraq əks olunub. Milli Mühasibat Uçotu Standartları bu sahədəki qaydalara uyğun olaraq Maliyyə Nazirliyi və Mühasibat Uçotu üzrə Məsləhət Şurası tərəfindən hazırlanır. Milli Mühasibat Uçotu Standartları mühasibat uçotunun aparılması maliyyə hesabatlarının tərtib edilməsi ilə bağlı olan ayrı-ayrı məsələlərin reqlamentləşdirilməsini özündə əks etdirir. Milli Mühasibat Uçotu Standartları “Mühasibat uçotu haqqında” qanununa əsaslanmaqla onun müvafiq maddələrini daha da konkretləşdirir. Hal-hazırda ayrı-ayrı uçot obyektlərini əhatə edən və həmin sahələrdə mühasibat uçotunun metodoloji əsasını təşkil edən aşağıdakı Milli Mühasibat Uçotu Standartları hazırlanıb və təsdiq olunmuşdur.
1№-li “Maliyyə hesabatlarının təqdim edilməsi üzrə” Milli Mühasibat Uçotu Standartının əsas məqsədi hesabat dövrünün maliyyə hesabatları ilə əvvəlki dövrlərin və eləcə də digər təşkilatların maliyyə hesabatları arasında müqayisəliliyi təmin edən ümumi təyinatlı maliyyə hesabatlarının təqdim edilməsi üzə metodoloji əsasların müəyyən edilməsidir. Bu standart “Mühasibat Uçotu Haqqında” Azərbaycan Respublikasının qanununun müvafiq maddələrinə əsasən, mühasibat uçotu subyektlərinin təqdim etdikləri maliyyə hesabatlarına və birləşdirilmiş (konsolidə edilmiş) maliyyə hesabatlarına tətbiq edilir. Bu standartın 10-cu bəndində göstərilir ki, maliyyə hesabatları müəssisə tərəfindən həyata keçirilən əməliyyatların və maliyyə vəziyyətinin strukturlaşdırılmış maliyyə təqdimatıdır. Müəssisə maliyyə hesabatları üzrə aşağıdakı məlumatları təqdim edir: aktivlər; öhdəliklər; kapital; gəlirlər və xərclər; kapitala dəyişikliklər; pul vəsaitlərinin hərəkəti; maliyyə hesabatlarının tərtib edilməsi zamanı tətbiq olunan uçot siyasəti haqqında Bu standarta eləcə də müvafiq standartlara uyğun olaraq maliyyə hesabatlarının tərtibi və təqdimi onun ədalətli təqdim olunma prinsipini həyata keçirməyə imkan verir. 2№-li “Kapitalda dəyişiklər haqqında hesabat üzrə” Milli Mühasibat Uçotu Standartının məqsədi müəssisələr tərəfindən kapitalda dəyişiklərin tanınmasının, qiymətləndirilməsinin və təqdimatının ardıcıl və şəffaf qaydada təmin edilməsidir. Bununla yanaşı bu standart ödənilmiş nizamnamə kapitalı, emissiya gəliri, emissiya güzəşti, bölüşdürülməmiş mənfəət, kapital ehtiyatları, səhmlərin buraxılması üzrə məsrəflər, səhmlərin geri alınmasının, təkrar buraxılmasının, ləğv olunmasının, kapitalın saxlanılması üzrə düzəlişlərin uçotu və müvafiq hesabatda əks etdirilməsinin metodoloji əsaslarını müəyyən edir. 3№-li “Cari mənfəət vergisi üzrə” Milli Mühasibat Uçotu Standartının məqsədi cari vergiyə təsir edən və müəssisənin maliyyə hesabatlarında tanınan cari dövrün əməliyyatları, qalıqları və digər hadisələri ilə bağlı olan cari vergi üzrə uçotun müəyyən edilməsindən ibarətdir. Bu standart maliyyə hesabatlarında həmçinin birləşdirilmiş maliyyə hesabatlarında cari verginin uçotuna tətbiq edilir. Bu standart cari vergi öhdəliklərinin və cari vergi aktivlərinin tanınması, qiymətləndirilməsi və təqdimatının metodoloji əsasalarının müəyyən edir. 4№-li “Təxirə salınmış mənfəət üzrə” Standartın məqsədi mühasibat balansında tanınan aktivlərin (öhdəliklərin) balans dəyərinin gələcəkdə bərpa olunması (əvəzinin ödənilməsi ilə) bağlı təxirəə salınmış mənfəət verisinin uçot qaydasının müəyyən edilməsidir. Standartda təxirə salınmış vergi aktivi və öhdəliyi, gəlirləri və xərcləri, onların tanınması, qiymətləndirilməsi, uçotu və hesabatda əks olunması qaydaları müəyyən olunmuşdur. 5№-li “Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat üzrə” Milli Mühasibat Uçotu Standartının məqsədi, pul vəsaitləri hərəkəti haqqında hesabatın tərtib və təqdim edilməsinə dair tələblərin təmin edilməsidir. Bu standartda müəssisənin əməliyyat fəaliyyətində, investisiya fəaliyyətində və maliyyələşdirmə üzrə fəaliyyətində yaranan pul vəsaitlərinin tanınması, uçotda əks olunması və hesabatda göstərilməsinin metodoloji əsaslarını müəyyən edir. 6№-li “Gəlirlər üzrə” Standartın məqsədi müəssisə tərəfindən gəlirin “Mənfəət və zərər haqqında” hesabatda ardıcıl, etibarlı və şəffaf formada tanınmasının, qiymətləndirilməsinin və açıqlanmasının təmin edilməsidir. Bu standart aşağıdakı əməliyyat və hadisələr nəticəsində yaranan gəlirlərə tətbiq edilir:
Bu standartda yuxarıda göstərilən gəlirlərin tanınması, qiymətləndirilməsi, uçotu, hesabatda əks olunması və təqdim olunması qaydaları müəyyən olunur. 7№-li “Torpaq, tikili və avadanlıqlar üzrə” Standartın məqsədi torpaq, tikili və avadanlıqlara qoyduğu investisiyaları və həmin investisiyalarda baş verən dəyişikliklər haqqında məlumatın maliyyə hesabatı istifadəçiləri tərəfindən anlaşılması üçün torpaq, tikili və avadanlıqlar üzrə uçot qaydalarının müəyyən edilməsindən ibarətdir. Standart torpaq, tikili və avadanlıqların tanınması, onların balans dəyərinin və amortizasiya ayırmalarının müəyyən edilməsi, habelə onlara aid qiymətdən düşmə zərərlərinin tanınması kimi məsələləri əhatə edir. 8№-li “Ehtiyatlar üzrə” Milli Mühasibat Uçotu Standartının məqsədi ehtiyatların uçot qaydalarının müəyyən edilməsindən ibarətdir. Ehtiyatların uçotunda əsas məsələ, onlara çəkilən məsrəflərin aktiv kimi tanınmalı olan və gələcək dövrlərdə onların satışınadək aktiv kimi saxlanılan dəyərinin müəyyən edilməsidir. Bu standart aşağıdakılardan başqa bütün növ ehtiyatlara tətbiq edilir: 1) tikinti müqavilələrindən, habelə onlarla birbaşa bağlı xidmət müqavilələrindən irəli gələn bitməmiş işlər; 2) maliyyə alətləri; 3) kənd təsərrüfatı fəaliyyətinə və kənd təsərrüfatı məhsullarının yığımına aid bioloji aktivlər. 9№-li “Balans hesabatı tarixindən sonrakı hadisələr üzrə” Milli Mühasibat Uçotu Standartının məqsədi aşağıdakıların müəyyən edilməsindən ibarətdir:
Balans hesabatı tarixindən sonrakı hadidələrin 2 növü var:
10№-li “Qiymətləndirilmiş öhdəliklər, şərti öhdəliklər və şərti aktivlər üzrə” Milli Mühasibat Uçotu Standartının əsas məqsədi qiymətləndirilmiş öhdəliklər, şərti öhdəliklər və şərti aktivlərlə bağlı tətbiq olunan tanınma meyarının, qiymətləndirmə əsaslarının və maliyyə hesabatlarında açıqlanmalı olan məlumatın müəyyən edilməsindən ibarətdir. Qiymətləndirilmiş öhdəliklər dedikdə vaxtı və ya dəyəri qeyri-müəyyən olan öhdəlikdir. Şərti öhdəlik aşağıdakıları əhatə edir: 1)keçmiş hadisələrdən irəli gələn və mövcudluğu yalnız tam olaraq müəssənin nəzarətində olmayan bir və ya daha çox qeyri-müəyyən gələcək hadisələrin baş verməsi və ya verməməsi ilə təsdiqlənəcək mümkün olan öhdəlikdir. 2)keçmiş hadisələrdən irəli gələn lakin aşağıdakı səbəblər üzündən tanınmayan cari öhdəlikdir:
Şərti aktiv keçmiş hadisələrdən irəli gələn və mövcudluğu yalnız tam olaraq, müəssisənin nəzarəti altında olmayan bir və ya daha çox qeyri-müəyyən gələcək hadisələrin baş verməsi və ya verməməsi ilə təsdiqlənəcək mümkün olan aktivdir. 11№-li “Uçot siyasəti, uçot qiymətlərində dəyişikliklər və səhvlər üzrə” Standartın məqsədi uçot siyasətində və uçot qiymətlərində edilən dəyişikliklərə və səhvlərin düzəldilməsinə dair məlumatların açıqlanması və uçot qaydalarıilə yanaşı uçot siyasətinin seçilməsi və dəyişdirilməsi üçün üstifadə olunan meyarların müəyyən olunmasından ibarətdir. Bununla yanaşı bu standartda yeni uçot siyasətinin tətbiqi, uçot qiymətləri və səhvlərinin dəyişdirməsinin retrospektiv qaydada tətbiq və təqdim edilməsi, perspektiv qaydada tətbiq etmə, dəyişikliklərin açıqlanması qaydaları əks olunmuşdur. 12№-li “Qeyri-maddi aktivlər üzrə” Milli Mühasibat Uçotu Standartının məqsədi aşağıdakılardan ibarətdir:
Bu standart digər müvafiq Milli Mühasibat Uçotu Standartlarında təyin olunan qeyri-maddi aktivlərin başqa bütün digər qeyri-maddi aktivlərə tətbiq olunur. 13№-li “Borclara aid edilən xərclər üzrə” Milli Mühasibat Uçotu Standartı borclara aid edilən məsrəflərin mühasibat uçotunda əks etdirilməsi qaydasının müəyyən edilməsindən və bu sahədə mühasibat uçotunun metodoloji əsaslarının müəyyən edilməsindən ibarətdir. Borclar üzrə məsrəflər müəssisə tərəfindən maliyyə vəsaitlərinin borca götürülməsi ilə əlaqədar yaranmış faizlər və onunla bağlı digər məsrəflərdir. Borclar üzrə məsrəflərə aşağıdakılar aid edilir: 1)bank overdraftı qısamüddətli və uzunmüddətli borclar üzrə faizlər; 2)borclar ilə bağlı endirimlər və ya mükafatın amortizasiyası; 3)maliyyə icazəsi ilə bağlı maliyyə xərcləri və onların faiz xərclərinə düzəliş kimi qəbul edildiyi dərəcədə, xarici valyutada götürülmüş borclardan yaranan məzənnə fərqləri. Bu standartda həmçinin kvalifikasiya olunan yəni təyinatı üzrə istifadəyə və satışa hazır olması üçün əhəmiyyətli vaxt müddətinin tələb olunduğu aktivin tanınması, ona çəkilən məsrəflərin, onun alınmasına, inşasına, istehsalına aid edilən məsrəflərin uçotu üzrə məsələlər təyin edilir. 14№-li “İcazə üzrə” Milli Mühasibat Uçotu Standartının məqsədi həm icarəçi, həm də icarəyə verən subyekt üçün icarə ilə əlaqədar tərtib olunacaq müvafiq uçot siyasətinin və məlumatın açıqlanması qaydalarının müəyyən edilməsindən ibarətdir. Bu standart digər müvafiq standartlarda xüsusi olaraq təyin olunmuş obyektlərdən başqa bütün icazə növlərinin qiymətləndirilməsi və uçotunun metodoloji əsası kimi çıxış edir. Burada icarənin 2 növü təsnifatlaşdırılır: 1)əməliyyat icazəsi 2)maliyyə icazəsi. 15№-li “Maliyyə alətləri – məlumatın açıqlanması və təqdim edilməsi üzrə” Milli Mühasibat Uçotu Standartının məqsədi maliyyə alətlərinin öhdəliklər və ya kapital kimi təqdim olunması və maliyyə aktivləri və maliyyə öhdəliklərinin qarşılıqlı əvəzlişdirilməsi üçün prinsiplərin müəyyən olunmasından ibarətdir. Bu standart emitent maliyyə alətlərinin maliyyə aktivləri, maliyyə öhdəlikləri və kapital alətləri kimi təsnifləşdirilməsinə; müvafiq faiz divident, zərər və gəlirlərin təsnifləşdirilməsinə; həmçinin maliyyə aktivləri və maliyyə öhdəliklərinin qarşılıqlı əvəzləşdirilməli olduğu şərtlərə tətbiq olunur. Maliyyə aləti dedikdə müəssisənin maliyyə aktivinin və digər müəssisənin kapital aləti və ya maliyyə öhdəliyinin yaranmasına səbəb olan hər hansı müqavilədir. 16№-li “Tikinti müqavilələri üzrə” Milli Mühasibat Uçotu Standartının məqsədi tikinti müqavilələri ilə bağlı gəlir və xərclərin uçot qaydalarının təyin edilməsindən ibarətdir. Tikinti müqavilələri üzrə həyata keçirilən fəaliyyətin xarakterinə uyğun olaraq, müqavilə üzrə işçilərin başlandığı və bitirildiyi tarixlər ayrı-ayrı hesabat dövrlərinə təsadüf edir. Beləliklə, tikinti müqavilələrinin uçotunda əsas məsələ bu müqavilələr üzrə gəlir və xərclərin müvafiq işlərin görüldüyü hesabat dövrləri üzrə bölüşdürülməsidir. Tikinti müqavilələri aşağıdakıları əhatə edir:
17№-li “Hökumət subsidiyalarının uçotu və dövlət yardımı haqqında məlumatın açıqlanması üzrə” Milli Mühasibat Uçotu Standartı müəssisələrə təqdim olunan hökumət subsidiyaları və dövlət yardımına tətbiq edilən uçot qaydalarının və açıqlama tələblərinin metodoloji əsaslarını müəyyən edir. Bu standart hökumət subsidiyaları və dövlət yardımlarının digər formalarının uçotu və onlar barədə məlumatın açıqlanması zamanı tətbiq edilməlidir. Maliyyə hesabatlarının izahlı qeydlərində aşağıda qeyd edilmiş məlumatlar açıqlanmalıdır: 1)hökumət subsidiyaları üçün qəbul edilmiş uçot siyasəti, həmçinin maliyyə hesabatlarında qəbul edilmiş təqdimat üsulları 2)maliyyə hesabatlarında tanınmış hökumət subsidiyalarının xarakteri və həcmi, həmçinin müəssisənin birbaşa səmərə əldə etdiyi dövlət yardımının digər formaları 3)maliyyə hesabatlarında tanınmış dövlət yardımı ilə bağlı yerinə yetirilməmiş şərtlər və digər şərti hadisələr. 18№-li “Təşkilatların fəaliyyətlərinin birləşdirilməsi üzrə” Milli Mühasibat Uçotu Standartı müəssisələrin birləşməsi nəticəsində hazırlanan maliyyə hesabatlarının tərkibini müəyyən etməklə bərabər bütün müəssisə birləşmələrinin satın alma metodu ilə uçota alınmasını tələb edir. Bu standartla müəssisələrin birləşmələrinin uçotu tənzimlənir. Müəssisələrin birləşdirilməsi zamanı tətbiq edilən satınalma metodunun tətbiqi aşağıdakı mərhələlərdən ibarətdir: 1)alıcı müəssisənin müəyyən edilməsi 2)müəssisə birləşməsinin ilkin dəyərinin qiymətləndirilməsi 3)alış tarixində müəssisə birləşməsinin ilkin dəyərinin əldə edilmiş aktiv, öhdəlik və şərti öhdəliklər arasında bölüşdürülməsi. 19№-li “Təşkilatların maliyyə hesabatları və birləşdirilmiş (konsolidə edilmiş) maliyyə hesabatları üzrə” Milli Mühasibat Uçotu Standartının məqsədi maliyyə hesabatlarını qrup adından təqdim edən müəssisələr tərəfindən tətbiq edilməli olan qaydaların müəyyən olunmasıdır. Bu standart müəssisələr qrupunun birləşdirilmiş (konsolidə edilmiş) maliyyə hesabatlarının hazırlanması və təqdimatı zamanı, həmçinin müəssisənin fərdi maliyyə hesabatlarının təqdim edilməsi zamanı törəmə müəssisələrə, birgə nəzarət olunan müəssisələrə və asılı təsərrüfat cəmiyyətlərinə qoyulan investisiyaların uçotuna tətbiq edilməlidir. Birləşdirilmiş (konsolidə edilmiş) maliyyə hesabatları – müəssisələr qrupunun vahid mühasibat uçotu subyekti kimi təqdim etdiyi maliyyə hesabatlarıdır. Əsas müəssisə yalnız aşağıdakı hallarda (konsolidə edilmiş) maliyyə hesabatlarını təqdim etməkdən azad olunur:
Birləşdirilmiş (konsolidə edilmiş) maliyyə hesabatlarını hazırlayarkən müəssisə, analoji aktiv, öhdəlik, kapital, gəlir və xərclər maddələrini sətirbəsətir toplamaqla əsas müəssisənin və onun törəmə müəssisələrinin maliyyə hesabatlarını birləşdirir. 20№-li “Asılı təsərrüfat cəmiyyətlərində investisiyaların uçotu üzrə” Milli Mühasibat Uçotu Standartının məqsədi, investisiya obyektinin törəmə müəssisə kimi deyil, asılı təsərrüfat cəmiyyəti kimi təsnifləşdirilməsi üçün onun kapitalında kifayət qədər investisiyalara olan digər müəssisə tərəfindən maliyyə hesabatlarının tərtib edilməsi zamanı qəbul edilməli olan qaydaların müəəyyən edilməsidir. Bu standart asılı təsərrüfat cəmiyyətlərinə investisiyaların uçotu zamanı tətbiq olunur. Lakin rikli kapitala malik olan təşkilatlar, qarşılıqlı fondlar, investisiya trastlarıvə investisiyalarla bağlı sığorta fondları daxil olmaqla, analoji qurumlara asılı müəssisələrə investisiyalar ədalətli dəyərlə qiymətləndirilir. Bu standarta əsasən xüsus olaraq digər müvafiq standartlarda əks olunan hallar istisna olmaqla asılı təsərrüfatlara investisiyalar iştirak payı metodu ilə uçota alınır. İştirak payı metoduna əsasən asılı təsərrüfat cəmiyyətinə qoyulmuş investisiya məbləği əvvəlcə ilkin dəyəri ilə tanınır və investisiya obyektinin alış tarixindən sonra əldə etdiyi mənfəət və ya zərərində investorun payını tanımaq üçün investisiyanın balans dəyəri artırılır və ya azaldılır. İnvestorun investisiya obyektinin mənfəət və zərərindəki payı investorun mənfəət və ya zərərində tanınır. 21№-li “Təşkilatların birgə fəaliyyəti haqqında maliyyə hesabatı üzrə” Milli Mühasibat Uçotu Standartının məqsədi asılı və törəmə müəssisə kimi deyil, birgə müəssisə kimi müəyyən edilən qurumlarda iştirak payı sahiblərinin maliyyə hesabatlarının hazırlanması üçün tətbiq etməli olduqları təcrübənin müəyyən olunmasıdır. Aşağıdakı səciyyəvi xüsusiyyətlər bütün birgə fəaliyyətlərə aid edilir:
22№-li “Xarici valyuta məzənnələrində dəyişikliklərin uçotu üzrə” Milli Mühasibat Uçotu Standartının əsas məqsədi müəssisənin xarici valyuta ilə həyata keçirdiyi əməliyyatların, habelə xarici ölkədə aparılan fəaliyyətlərin müəssisənin maliyyə hesabatlarında əks etdirilməsi və maliyyə hesabatlarının təqdimat valyuta çevrilməsi qaydalarının müəyyən edilməsidir. Bu standart aşağıdakı hallarda tətbiq olunmalıdır: 1) Xarici valyutada olan əməliyyatların və qalıqların uçotu zamanı; 2) Müəssisənin konsolidasiya, proporsional konsolidasiya və ya iştirak metodu ilə maliyyə hesabatlarına daxil edilmiş xarici əməliyyatların nəticələrinin və maliyyə vəziyyətinin çevrilməsi zamanı; 3) Müəssisənin fəaliyyətinin nəticələri və maliyyə vəziyyətinin təqdimat valyutasına çevrildiyi zaman. Müəssisənin əsas iqtisadi mühitdə əməliyyatlarını həyata keçirdiyi valyuta əməliyyat valyutası adlanır. 23№-li “Satış üçün nəzərdə tutulmuş uzunmüddətli aktivlərin uçotu və dayandırılmış əməliyyatlar üzrə” Milli Mühasibat Uçotu Standartının məqsədi satış üçün nəzərdə tutulmuş aktivlərin uçot qaydalarının, habelə dayandırılmış əməliyyatlar üzrə təqdim edilməli və açıqlanmalı olan məlumatın müəyyən edilməsidir. Bu standart aşağıdakıları tələb edir:
24№-li “Aktivlərin qiymətdən düşməsi üzrə” Milli Mühasibat Uçotu Standartının məqsədi aktivlərin bərpa edilə bilən dəyərdən artıq dəyərlə uçota alınmasına əmin olmaq üçün müəssisə tərəfindən tətbiq ediləcək prosedurların müəyyən edilməsidir. Aktiv, onun balans dəyəri bərpa edilə bilən dəyərindən artıq olduğu zaman qiymətdən düşür. Aktivlərin qiymətdən düşə biləcəyini göstərən hər hansı əlamətin olub-olmaması qiymətləndirilən zaman müəssisə ən azı aşağıdakı qeyd olunanları nəzərə almalıdır:
25№-li “Əlaqəli tərəflər haqqında məlumatın açıqlanması üzrə” Milli Mühasibat Uçotu Standartının məqsədi əlaqəli tərəflərin və bu tərəflərlə həyata keçirilən əməliyyatların habelə qarşılıqlı hesablaşmalar üzrə qalıqların müəssisənin maliyyə vəziyyətinə və mənfəət və zərərinə təsir edə bilməsi imkanlarının müəssisənin maliyyə hesabatlarında xüsusilə açıqlanmasını təmin etməkdir. Hüquqi və ya fiziki şəxs aşağıdakı şərtləri ödədikdə müəssisə ilə əlaqəli tərəf hesab olunur:
26№-li “Ədalətli dəyər üzrə” Milli Mühasibat Uçotu Standartının məqsədi, ədalətli dəyər ilə qiymətləndirilməli olan aktivlərin və öhdəliklərin qiymətləndirilməsi və açıqlanması zamanı müəssisə tərəfindən istifadə edilməli olan qaydaların müəyyən edilməsidir. Maddi aktivlərin ədalətli dəyəri, aktivin yaxşı məlumatlandırılmış və bu əməliyyatın keçirilməsində maraqlı olan tərəflər arasında mübadilə edilə biləcəyi qiymətidir. Burada “yaxşı mükafatlandırılmış” ifadəsi ilə, əməliyyatın həyata keçirilməsində maraqlı olan satıcı ilə alıcının aktivinin xarakteri və xüsusiyyətləri, onun faktiki və potensial istifadəsi və hesabat tarixinə mövcud bazar vəziyyəti haqqında kifayət qədər məlumatlı olduğu nəzərdə tutulur. 27№-li “Daşınmaz əmlaka investisiyalar üzrə” Milli Mühasibat Uçotu Standartının məqsədi investisiya məqsədli daşınmaz əmlak üzrə uçot qaydasını və açıqlama tələblərini müəyyən etməkdən ibarətdir. Daşınmaz əmlaka investisiyalara aşağıdakılar istisna olmaqla, icarə ödənişlərinin əldə edilməsi və ya kapitalın artırılması məqsədilə və ya hər iki məqsəd üçün saxlanılan əmlakdır:
İnvestisiya məqsədli daşınmaz əmlak yalnız aşağıdakı hallarda aktim kimi saxlanılır: 1) investisiya məqsədli daşınmaz əmlak ilə bağlı gələcək iqtisadi səmərənin müəssisəyə axını ehtimal olduqda; 2) onun dəyərinin etibarlı əsasda qiymətləndirilməsi mümkün olduqda. Mühasibat uçotunun metodoloji əsaslarının əks olunduğu Milli Mühasibat Uçotu Standartları “Mühasibat uçotu haqqında” qanunun 10-cu maddəsində göstərilən mühasibat uçotu subyektləri tərəfindən tətbiq edilir. Bu Milli Mühasibat Uçotu Standartları qüvvəyə mindikdən sonra mühasibat uçotu ilə bağlı qüvvədə olan normativ aktlarla onlar arasında ziddiyyət yarandığında Milli Mühasibat Uçotu Standartları əsas götürüləcək. Beləliklə mühasibat uçotunun metodoloji əsasları Azərbaycan Respublikasının “Mühasibat uçotu haqqında” qanunu, Milli Mühasibat Uçotu Standartları və digər normativ aktlarda öz əksini tapmışdır.
Yüklə 0,58 Mb. Dostları ilə paylaş:
|