Burxili ş İŞİ Mövzu: Müəssisənin uçot siyasəti və onun əsas istiqamətləri
Mühasibat uçotunun metodiki əsasları
Yüklə 0,58 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2.3 Mühasibat uçotunun əsas elementləri kimi maliyyə və idarəetmə uçotunun oxşar və fərqli cəhətlərinin səciyyələndirilməsi
2.2 Mühasibat uçotunun metodiki əsasları Mühasibat uçotunun metodiki əsasları müvafiqicra orqanlarının hazırladığı metodiki göstərişlər, təlimatlar, tapşırıqlarda əks olunur. Bu bu sənədlər “Mühasibat uçotu haqqında” qanunu, Milli Mühasibat Uçotu Standartlarını, normativ aktları daha da konkretləşdirmək məqsədi daşıyır. Bu sənədlər daha çox məsləhət xarakteri daşımaqla müxtəlif icra orqanları xüsusən Maliyyə Nazirliyi, Vergilər Nazirliyi tərəfindən, mühasibat uçotu sahəsindəki iri təşkilatlar, institutlar tərəfindən hazırlanır. Hal-hazırda bazar iqtisadiyyatına keçid dövründə, mühasibat uçotunun beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırıldığı, uçot siyasətlərinin müəssisə tərəfindən formalaşdırıldığı bir şəraitdə bu tip təlimatların sayı azaldılmışdır. Məsələn, keçmiş SSRİ-də təkcə sənaye sahəsində 140 təlimat mövcud idi. Mühasibat uçotunun metodiki əsaslarını əks etdirən sənədlərdən ən vacibləri aşağıdakılardır.
Mühasibat uçotunun metodiki əsaslarını təşkil edən bu tip sənədlərdən ən vacibi “Hesablar planı və onun tətbiqinə dair” təlimatdır. Bu təlimatda müəssisənin fəaliyyətinə dair informasiyaları sistemləşdirmək üçün lazım olan sintetik hesabların siyahısı, onların nömrələri və subhesabları verilir. Mühasibat uçotu xidmətlərinin işlərinin qurulmasında bu sənəd birinci dərəcəli əhəmiyyətə malikdir. Hesablar planı və onun tətbiqinə dair təlimat aşağıdakıları təmin edir:
Bunlarla yanaşı “Hesablar planının tətbiqinə dair” təlimat mühasibat uçotunun aparılmasının metodiki prinsiplərinə aid olan məsələləri reqlamentləşdirmir. “Hesablar planının tətbiqinə dair” təlimata əsasən müəssisə sintetik, analitik və subhesablardan ibarət olmaqla öz işçi hesablar planını müəyyən edir. Spesifik əməliyyatların müəssisələrdə uçotu üçün Maliyyə Nazirliyi ilə razılaşdırılaraq Hesablar Planına boş kodların yerinə əlavə hesablar daxil etmək mümkündür. Hesablar planındakı subhesablar müəssisənin idarəedilməsinin təhlili, nəzarəti və hesabatların tələblərini nəzərə alaraq hazırlanmışdır. Müəssisənin mühasibat uçotunun Hesablar Planı və onun tətbiqinə dair təlimatda göstərilir ki, mühasibat uçotu hesabı təsərrüfat əməliyyatları haqqında məlumatların və mühasibat uçotunda digər informasiyanın qruplaşdırılması və saxlanılması üçün vahid əsasdır. Mühasibat uçotunda sintetik hesab əmlakın, kapitalın, maliyyə nəticələrinin və s. müəyyən edilmiş növü üzrə təyin edilmiş əlamətlərinə görə ümumiləşdirilmiş məlumatların qruplaşdırılmasına xidmət edir. Analitik hesab isə sintetik hesabın daxilindəki şəxsi, material və başqa hesablardakı məlumatları daha təsnifatı ilə qruplaşdırır. Subhesablar qruplaşdırılmış analitik uçot məlumatlarını özündə əks etdirməklə sintetik hesabın bir hissəsidir. Mühasibat uçotunun hesablar planı mühasibat uçotunun müəyyən edilmiş əlamətləri üzrə sintetik və subhesabların məcmusudur. Bu təlimat banklardan və büdcə idarələrindən başqa mühasibat uçotunun aparılmasının əsas metodiki prinsipləri ilə əlaqədar məsələləri nizamlayır. Bu təlimatda göstərilən subhesablardan müəssisə bəzilərinin məzmununu dəyişdirsə, onları çıxara, birləşdirə eləcə də əlavə subhesablar daxil edə bilər. Analitik uçotun ayrı-ayrı bölmələri üzrə normativ aktların müddəalarına əsaslanaraq müəssisə tərəfindən müəyyən edilir. - Əmlakın və öhdəliklərin inventarizasiyası qaydaları üzrə metodik göstərişdəki qaydaları tabeçiliyindən və mülkiyyət formasından asılı olmayaraq Azərbaycan Respublikası ərazisində fəaliyyət göstərən sahibkarlıq, istehsalat, kommersiya və digər fəaliyyət növləri ilə məşğul olan bütün hüquqi və fiziki şəxslərə, həmçinin onların bölmələrinə, nümayəndəliklərinə, filiallarına, təmsilçilərinə, törəmə müəssisələrinə və digər qurumlarına şamil edilir. Məcburi inventarizasiyalarından fərqli olaraq digər hesabat ilindəki bütün inventarizasiyaların sayı, onların aparılma tarixi, inventarizasiya obyektlərinin siyahısı müəssisənin rəhbərliyi tərəfindən müəyyən edilir. Bu qaydalara əsasən müəssisənin əmlakı, öhdəlikləri, hesablaşmaları, balansın aktivinin və passivinin bütün maddələri həmçinin, balansarası hesablarda əks olunan (məsuliyyətli mühafizəyə qəbul edilən, müvəqqəti icarəyə götürülən, təkrar emal və yuyulmaq üçün alınan və s.) istehsal ehtiyatları, əmlaklar, həmçinin bu və ya digər səbəblər üzündən uçota alınmamış qiymətlilər inventarizasiya olunur. Qiymətli metalların və daş-qaşların inventarizasiyası, müəssisə və təşkilatlarda, xüsusi olaraq qiymətli metalların və daş-qaşların alınması, istifadə edilməsi, mühafizə olunması və uçotunun aparılması qaydaları ilə tənzimlənir. Aşağıdakı hallarda inventarizasiyanın aparılması məcburidir: müəssisənin əmlakı satıldıqda, alındıqda və icarəyə verildikdə, müəssisə yenidən təşkil edildikdə; illik mühasibat (maliyyə) hesabatlarının tərtibindən əvvəl 01 oktyabrdan tez olmayaraq əmlakın və öhdəliklərin mövcud vəziyyətinin tamamilə başdan-başa yoxlanması məqsədilə inventarizasiya keçirildikdə, müəssisə ləğv edilərkən, ləğv balansı tərtib edilməmişdən əvvəl və qanunvericilikdə nəzərdə tutulan digər hallarda; maddi məsul şəxslər dəyişdirildikdə və yaxud məzuniyyətə getdikdə; oğurluq və ya sui istifadə halları, həmçinin qiymətlilərin xarab olması faktları müəyyən edildikdə; yanğın, təbii fəlakət, qəza və digər fövqəladə hadisələr baş verdikdə; müəssisənin əmlakı və öhdəlikləri yenidən qiymətləndirildikdə; məhkəmənin və ya müstəntiqin müvafiq qərarı, yaxud prokurorun yazılı göstərişi olduqda; özəllədirmə zamanı, sahibkar və hüquqi şəxs statusu dəyişildikdə inventarizasiya tərəflərin razılığı ilə, yaxud dövlət əmlakını idarəetmə orqanlarının tələbi ilə həyata keçirilir. Əsas vəsaitlərin inventarizasiyası üç ildən bir; kitabxana fondunun inventarizasiyasının isə beş ildən bir aparılması məsləhət görülür. Müəssisədə inventarizasiyanın aparılması üçün müəssisə rəhbərinin əmri ilə müəssisənin aparıcı bölmələrinin yüksək ixtisaslı mütəxəssislərindən ibarət daimi fəaliyyətdə olan inventarizasiya komissiyası və işçi qrupları yaradılır. Müəssisənin rəhbəri və ya onun müavinlərindən biri inventarizasiya komissiyasının sədri, mühasibat xidmətinin rəhbəri isə sədrin müavini olur. Əmlak və öhdəliklərin faktiki mövcudluğunu və onların mühasibat uçotu hesablarında uçotunun aparılmasına dair iki nüsxədən az olmamaqla inventarizasiya siyahısı yaxud inventarizasiya aktı tərtib edilir. “Əmlakın və öhdəliklərin inventarizasiyası qaydaları” sənədi inventarizasiyanın aparılmasının metodiki əsasını təşkil etməklə aşağıdakı bölmələrdən ibarətdir: 1.Ümumi müddəalar 2.Əsas vəsaitlərin inventarizasiyası 3.Qeyri-maddi aktivlərin inventarizasiyası 4.Maliyyə qoyuluşlarının inventarizasiyası 5.Mal-material qiymətlilərinin inventarizasiyası 6.Başa çatmış istehsal və gələcək dövr xərclərinin inventarizasiyası 7.Cavan və kökəldilməkdə olan heyvanların inventarizasiyası 8.Pul vəsaitinin, pul sənədlərinin və ciddi hesabat blankları sənədlərinin inventarizasiyası 9.Hesablaşmaların inventarizasiyası 10.Qarşıdakı xərclər və ödəmələr üçün ehtiyatların və qiymətləndiriləcək ehtiyatların inventarizasiyası 11.İnventarizasiya cədvəllərinin tərtib edilməsi 12.İnventarizasiyanın nəticələrinin tənzimlənməsi və sənədləşdirilməsi. “Gəlirdən çıxılmalı olan təmir xərclərinin mühasibat uçotunda əks olunmasına dair Təlimat” gəlirdən çıxılmalı olan təmir xərclərinin mühasibat uçotunda əks olunmasını müəyyən edir. Təmir xərclərinə əsas vəsaitlərin (binalar, tikintilər, qurğular, maşınlar, avadanlıq və hesablama texnikası, nəqliyyat vasitələri və digər əsas vəsaitlərin) istismar müddətinin uzadılması məqsədilə smeta sənədləri əsasında təqvim ili ərzində bir dəfədən çox olmamaq şərtilə yerinə yetirilən işlər üzrə onların tam bərpasına, o cümlədən tam aşınmış (köhnəlmiş), sıradan çıxmış konstruksiyaların, aqreqatların, qurğuların bütün hissələrinin sökülməsinə və dəyişdirilməsinə çəkilən xərclər aid edilir. Əsas vəsaitlərin təmiri podrat və təsərrüfat üsulu ilə aparılır. Müəyyən edilmiş hədd daxilində gəlirdən çıxılan təmir xərclərinin proqnozlaşdırılması haqqında məlumatlandırmaq üçün hesablar planında “Norma daxilində hesablanmış təmir xərcləri” hesabında əks etdirilir. Faktiki yerinə yetirilmiş təmir işlərinin uçotda əks etdirilməsi üçün hesablar planında “Faktiki yerinə yetirilmiş təmir işləri” hesabı nəzərdə tutulur. Sahibkarlar proqnozlaşdırılmış, gəlirdən çıxılan təmir xərcləri “Norma daxilində hesablanmış təmir xərcləri” hesabın debeti və “Qarşıdakı xərclər və ödəmələr üçün ehtiyatlar” hesabının kreditində uçota alınır. Faktiki yerinə yetirilmiş təmir işləri uçota alındıqda “Faktiki yerinə yetirilmiş təmir işləri” hesabın debeti və “Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar” hesabın krediti üzrə mühasibat yazılışı verilir. Sahibkarda norma daxilində faktiki yerinə yetirilmiş təmir xərcləri istehsal (tədavül) məsrəflərinə silindikdə müvafiq olaraq “Əsas istehsalat”, “Köməkçi istehsalat”, “Ümumi istehsalat xərcləri”, “Ümumi təsərrüfat xərcləri”, “Tədavül xərcləri” hesabların debeti “Norma daxilində hesablanmış təmir xərcləri” hesabın debeti ilə müxabirləşir. Eyni zamanda bu əməliyyatların əks etdirilməsi üçün “Qarşıdakı xərclər və ödəmələr üçün ehtiyatlar” hesabın debeti və “Faktiki yerinə yetirilmiş təmir işləri” hesabın krediti üzrə mühasibat yazılışı verilir. Əsas vəsaitlərin təmir xərcləri onların qalıq dəyərinin aşağıdakı həddi ilə məhdudlaşdırılır: bina, tikili və qurğular – 2% ; maşınlar, avadanlıqlar və hesablama texnikası – 5%; digər əsas vəsaitlər – 3%; köhnəlmə (amortizasiya) hesablanmayan əsas vəsaitlər – 0% Beləliklə “Gəlirdən çıxılmalı olan təmir xərclərinin mühasibat uçotunda əks olunmasına dair Təlimat” bu sahədə uçotun aparılmasının metodiki əsasını təşkil etməklə aşağıdakı bölmələrdən ibarətdir: 1.Ümumi müddəalar 2.İstifadə edilən əsas anlayışlar və açıqlamalar 3.Gəlirdən çıxılmalı olan təmir xərclərinin müəyyən edilməsi və mühasibat uçotunda əks olunması qaydaları. 14 fevral 2008-ci ildə Maliyyə Nazirliyi tərəfindən təsdiq olunan “İşçilərin ezamiyyə qaydaları” ezamiyyə qaydalarının, onunla bağlı xərclərin uçotunun metodiki əsasını təşkil edir. Bu sənəd aşağıdakı bölmələrdən ibarətdir: 1)Ümumi müddəalar 2)Respublika ərazisində ezamiyyətlər 3)Xarici ezamiyyətlər. Dövlət orqanının müəssisə, idarə və təşkilatın rəhbərinin sərəncamı ilə işçinin daimi iş yerindən müəyyən olunmuş müddətə başqa yerə xidməti tapşırığı yerinə yetirmək üçün getməsi xidməti ezamiyyət sayılır. İşçinin ezamiyyətə çıxması rəhbərliyin əmri ilə rəsmiləşir və bu ezamiyyət müddəti 40 gündən yuxarı ola bilməz (Azərbaycan Respublikasının xarici ölkələrdə və beynəlxalq təşkilatlarda çalışan diplomatik xidmət əməkdaşları, diplomatik xidmət orqanlarının inzibati-texniki xidmətini həyata keçirən şəxslər və digər təşkilatların nümayəndələri istisna olmaqla). Ezamiyyətə gedən işçiyə əvvəlcədən ezamiyyətin müddətinə uyğun olaraq pul avansı verilir. Ezamiyyətə çıxan işçiyə “Ezamiyyət vəsiqəsi” verilir. Təşkilatda ezamiyyətə göndərilən və ezamiyyətdən qayıdan işçilərin qeydiyyatı müvafiq kitabda aparılır. Həmin kitabda ezam edilən və ezamiyyətdən qayıdan işçinin vəzifəsi, adı, soyadı, ezamiyyə vəsiqəsinin və ya şəxsiyyətini təsdiq edən sənədin nömrəsi, ezam edilən təşkilatın adı qeyd olunmalıdır. İşçi ezamiyyətdən qayıdandan sonra 3 gün ərzində xərclədiyi vəsaitlərin məbləği haqqında avans hesabatını təqdim etməlidir. Ezamiyyə xərcləri Nazirlər Kabinetinin müəyyən etdiyi 1 günlük normaya uyğun edilir. “Müsadirə edilmiş, sahibsiz qalmış, vərəsəlik hüququ əsasında dövlət mülkiyyətinə keçən əmlakın və dəfinələrin uçotunun aparılması qaydaları” bu sahədə olan əməliyyatların uçotunun aparılmasının metodiki əsaslarını müəyyən edir. Bu sənəd aşağıdakı bölmələrdən ibarətdir: 1.Ümumi müddəalar 2.Əmlakın və dəfinələrin uçotunun aparılması qaydaları 3.Məsuliyyət Mühasibat uçotunun metodiki əsaslarını müəyyən edən sənədlərin içərisində “Müəssisənin illik mühasibat hesabatları və onların tərtibi qaydaları” xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Bu sənəd illik mühasibat hesabatının siyahısını bu hesabatların formasını müəyyən etməklə bərabər onların tərtibinin metodiki əsaslarını təyin edir. Bu qaydalara əsasən mühasibat hesabatlarının həcmi aşağıdakılardır: 1.Müəssisə Balansı. Forma №1 ; 2.Maliyyə nəticələri və onlardan istifadə barədə hesabat. Forma №2; 3.Müəssisə Balansına əlavə. Forma №5. “Müəssisənin illik mühasibat hesabatları və onların tərtibi qaydaları” aşağıdakı bölmələrdən ibarətdir: 1.Ümumi müddəalar 2.Müəssisə balansı (forma №1) 3.Maliyyəə nəticələri və onların istifadəsi haqqında hesabat (forma №2) 4.Müəssisə balansına əlavə (forma №5) Birinci bölmədə göstərilir ki, mühasibat hesabatı formalarında maliyyə təsərrüfat fəaliyyəti ilə əlaqədar nəzərdə tutulan bütün iqtisadi göstəricilər əks etdirilir, hesabatların hər hansı maddəsi müəssisədə bu əməliyyatla bağlı aktiv və passivlərin olmaması ilə əlaqədar olaraq doldurulmadıqda həmin maddənin qarşısından xətt çəkilir. Müəssisələr burada göstərilən hesabatlara Maliyyə Nazirliyinin razılığı ilə digər hesabat formaları əlavə edə bilərlər. Bununla yanaşı birinci bölümdə inventarizasiya, hesabat dövrü, hesabatda dəyişikliklərin edilməsi ilə bağlı məlumatlar əks olunmuşdur. İkinci “Müəssisə balansı” bölməsində balansın tərtib olunmasına qədər hazırlıq işləri, onun hər bir maddəsinin mahiyyəti təyinatı, orada əks olunan əməliyyatların iqtisadi mahiyyəti, onların hesabatda əks olunması qaydaları göstərilir. Burada göstərilir ki, yekun balans tərtib edilənə qədər baş kitabın və ya ilin sonuna mühasibat uçotunun digər analoji registrlərinin analitik hesabları üzrə dövriyyə və qalıqları mütləq üzləşdirilib yoxlanılmalıdır. Bu qaydanın üçüncü bölməsində göstərilir ki, balans mənfəəti (zərəri) mühasibat uçotu əsasında təsərrüfat əməliyyatlarının və bu qanuna uyğun olaraq balans maddələrinin qiymətləndirilməsinin sonuncu maliyyə nəticəsi kimi özündə müəssisənin əsas vəsaitlərinin və başqa əmlakların, məhsulların (işlərin, xidmətlərin) satışından olan mənfəəti (zərəri), həmçinin qeyri-satış əməliyyatlarından gələn gəlirləri (bu əməliyyatlar üzrə xərc məbləğləri çıxılmaqla) cəmləşdirilir. Bu bölmədə forma №2 hesabatının maliyyə nəticələri, mənffətdən istifadə, büdcəyə ödəmələr, mənfəətdən vergi üzrə güzəştlər hesablanarkən nəzərə alınan xərclər və məsrəflər bölmələrinin hər bir maddəsinin açıqlanması və onların doldurulması ilə bağlı metodiki əsaslar öz əksini tapmışdır. Sənədin IV Müəssisə balansına əlavə (forma №5) bölməsində müvafiq hesabatın bölmələrinin və maddələrinin mahiyyəti, doldurulması üzrə metodiki əsaslar göstərilmişdir. Balansa əlavə hesabatının “Müəssisənin xüsusi kapitalı və fondların hərəkəti” bölməsində müəssisənin nizamnamə kapitalı həcmində əlavə və ehtiyat kapitalının uçot siyasəti ilə qəbul edilmiş və təsisedici sənədlərə müvafiq olaraq yaradılmış ehtiyat və digər fondların, həmçinin məqsədli maliyyələşmə və daxil olmaların hərəkəti əks etdirir. Balansa əlavə (forma №5) hesabatı doqquz bölmədən ibarətdir. Beləliklə “Müəssisənin illik mühasibat hesabatları və onların tərtibi qaydaları” burada əks olunan konkret məsələlər üzrə mühasibat uçotunun metodiki əsasını təşkil edir. “Səhmdar cəmiyyətləri tərəfindən öz səhmlərinin geri alınması və sonradan satılması qaydaları haqqında Təlimat” Azərbaycan Respublikasının “Qiymətli kağızlar və fond birjaları haqqında” qanununun 31-ci maddəsinə müvafiq olaraq hazırlanmaqla, bu sahədə mühasibat uçotunun emtodiki əsasını müəyyən edir. Bu təlimata əsasən səhmdar cəmiyyəti öz səhmini geri aldıqda bu əməliyyat aşağıdakı müxabirləşmə ilə uçota alınır.: Debet 06 – Kredit 51 (50) Alınmış səhm bir il ərzində satılmalıdır. Səhm bir il ərzində satılmadığı halda səhmlər ümumi yığıncağın qərarı ilə ləğv olunur. Nizamnamə fondu səhmlərin nominal dəyəri məbləğində azaldılır və bu əməliyyat aşağıdakı müxabirləşmə ilə uçota alınır. Debet 85 – Kredit 06 Geri alınmış səhm öz dəyərindən baha və ya ucuz qiymətə satılarsa onda alış dəyəri ilə satış dəyəri arasındakı fərq ehtiyat fonduna, bu fondun qalığı imkan vermədikdə cəmiyyətin mənfəətinə (zərərinə) aid edilir. Bu əməliyyatlara aşağıdakı müxabirləşmə verilir.
“Aztəminatlı ailələrin uşaqlarına müavinətlərin təyin edilməsi və verilməsi qaydaları haqqında Təlimat” aşağıdakı bölmələrdən ibarətdir: 1.Müavinətlərin növləri və məbləği 2.Müavinətlərin təyin olunması qaydaları və müddətləri 3.Orta aylıq gəlirlərin müəyyən edilməsi 4.Müavinət təyin edən orqanlar 5.Müavinət təyinatı üçün tələb olunan sənədlər 6.Yekun müddəalar. Bu təlimatın yuxarıda göstərilən bölmələrində müavinətin təyin olunması və müddətləri ilə bağlı metodiki məsələlər əks olunub. Bu təlimata əsasən uşaqlara görə verilən müavinətlərin aşağıdakı növləri var:
“Məcburi dövlət sosial sığortası üzrə sığorta iştirakçılarının uçotu qaydaları” “Sosial sığorta haqqında” Azərbaycan Respublikasının qanununun 13-cü maddəsinə əsasən işlənmiş və məcburi dövlət sosial sığortası üzrə sığorta iştirakçılarının Azərbaycan Respublikasının Dövlət Sosial Müdafiə Fondu orqanlarında uçota alınması qaydalarını müəyyən edir. “Köhnəlmə (amortizasiya) hesablanmasının yeni (açıq) metodunun tətbiqi üzrə Təlimat” əsas vəsaitlərə amortizasiyanın hesablanması və uçotu üzrə metodiki əsasları müəyyən edir. Təlimatda binalar və onların struktur komponentləri, qurğular və onların struktur komponentləri, ötürücü qurğular və onların struktur komponentləri; maşın və avadanlıqlar; nəqliyyat vasitələri; istehsal alətləri (ləvazimatları) və təsərrüfat inventarları; torpaq sahələrinin yaxşılaşdırılması üzrə sərmayə qoyuluşları, iş heyvanları, çoxillik əkmələr və digər əsas vəsaitlər şəklində qruplaşdırılan əsas vəsaitlərinin illik normaları və bu normaları 12-yə bölməklə alınan aylıq normaları müəyyən olunur. Bu təlimata görə həmçinin eyni qrup daxilindəki hər bir əsas vəsaitə və ya onun bir hissəsinə müxtəlif amortizasiyası normasında təyin etmək olar. İcarəyə götürülmüş əsas vəsaitə amortizasiya hesablanması icarə müqavilələrinə əsasən aparılır. Yalnız istehsal təyinatlı əsas fondlara görə ödənilən icarə haqları məhsulun (işin), xidmətin maya dəyərinə daxil edilir. Qeyri-istehsal təyinatlı icarə haqları mənfəət hesabına ödənilir. “Əsas vəsaitlərin (fondların) ləğv edilməsi haqqında nümunəvi Təlimat” əsas vəsaitlərin silinməsinin uçotunun metodiki əsasını təşkil edir və müəssisələrdə əsas vəsaitlərin (fondların) hesabdan silinməsi bu təlimata uyğun həyata keçirilir. Fiziki və mənəvi cəhətdən köhnəlmiş, istismarı, əvəzsiz verilməsi mümkün olmayan əsas vəsaitlər müəssisə balansından silinir. Əsas vəsaitlərin silinməsi rəhbəri müəssisə rəhbəri və ya onun müavinindən, baş mühasibdən ibarət olan xüsusi olaraq yaradılmış komissiya tərəfindən aparılır. Ləğvetmə komissiyası aşağıdakı işləri həyata keçirir: ləğv olan əsas vəsaitə baxış keçirir; ləğv olunmanın səbəblərini, lazım gəldikdə günahkarları müəyyən edir; ləğv olunma prosesinə materialların əldə olunması, onların qiymətləndirilməsi, qəbul-təhvilinin qaydalarını müəyyənləşdirir və həyata keçirir; əsas vəsaitin hesabdan silinməsi üçün akt tərtib edir və digər sənədləşmələri aparır. “Xalq təsərrüfatlarında kassa əməliyyatları aparılması qaydaları” aşağıdakı bölmələrdən ibarət olmaqla kassa əməliyyatlarının aparılmasının metodiki əsaslarını müəyyən edir: 1.Ümumi müddəalar 2.Nəğd pulu qəbul etmək, vermək və kassa sənədlərini tərtib etmək qaydaları 3.Kassa kitabında qeydiyyat aparılması və pulun saxlanılması qaydaları 4.Kassanın təftiş edilməsi və kassa intizamına əməl olunması. “Nəğdsiz hesablaşmaların aparılması qaydaları haqqında Təlimat” Azərbaycan Respublikasının “Milli Bank haqqında” qanununun 25-ci maddəsinə əsasən hazırlanmışdır və nəğdsiz hesablaşmaların aparılmasının metodiki əsaslarını özündə əks etdirir. Bu təlimat nəğdsiz hesablaşmaların təşkilinə ümumi münasibəti və sənədlərin dövriyyəsinin vahid qaydasını tənzimləyir. Beləliklə mühasibat uçotunu tənzimləyən normativ aktları daha da konkretləşdirmək məqsədilə müvafiq icra hakimiyyəti orqanları tərəfindən hazırlanan bu təlimat, qayda və göstərişlər mühasibat uçotunun metodiki əsaslarını təşkil edir. 2.3 Mühasibat uçotunun əsas elementləri kimi maliyyə və idarəetmə uçotunun oxşar və fərqli cəhətlərinin səciyyələndirilməsi. Mühasibat uçotu müvafiq idarəetmə qərarı yaxud müəssisənin strategiyası ilə əlaqədar qərarın qəbul edilməsi üçün zəruri informasiyaların toplanılması, ölçülməsi, qeydə alınması, işlənilməsi və lazımi istiqamətlərə yönəldilməsi sistemini özündə əks etdirir. XX əsrin 50-ci illərinin əvvəllərində bazar iqtisadiyatı inkişaf etmiş ölkələrdə mühasibat uçotunda ciddi dəyişikliklər baş verdi. Bu hər şeydən əvvəl müəssisələrin təsərrüfat əməliyyatlarının artması, onların yerinə yetirdiyi əməliyyatların çoxalması və nəticədə idarəetmənin çətinləşməsi ilə bağlıdır. Bu dövrlərdə mühasibat uçotu idarəetmə strukturunun tələblərinə cavab vermirdi. Müəssisənin səmərəli şəkildə idarə edilməsi üçün, təsərrüfat əməliyyatlarına nəzarət etmək, müəssisənin fəaliyyətini planlaşdırmaq, proqnozlaşdırmaq, iqtisadi təhlil aparmaq, əsaslandırılmış qərarlar qəbul etmək üçün mühasibat uçotu qarşısında yeni tələblər yaranmışdır. Bununla yanaşı dünya ölkələrində kapitalın təmərküzləşməsi, daxili və xarici rəqabət, inflyasiya, istehsal məsrəflərinin artması, transmilli kompaniyaların yaranması uçot sisteminin bu amillərə uyğun olaraq yenilənməsini zəruri hala çevrilmişdir. Məhz bu tələblərin ödənilməsi üçün mühasibat uçotu sistemi Maliyyə və İdarəetmə uçotuna ayrıldı. Beləliklə beynəlxalq standartlara uçot sisteminin uyğunlaşdırılması onun Maliyyə və İdarəetmə uçotuna ayrılmasını zəruri edir. Bu iki uçot növü arasında fərqli və oxşar cəhətləri müəyyən etmək üçün onların mahiyyətini bilmək lazımdır. Maliyyə mühasibat uçotu və hesabatı sistemi prinsiplərinə uyğun olaraq beynəlxalq standartlarların tələblərinə uyğun təşkil olunur. Maliyyə uçotunda müəssisənin maliyyə təsərrüfat və iqtisadi göstəriciləri, maliyyə vəziyyəti haqqında məlumatlar pul ifadəsində aparılır. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində maliyyə uçotunun əsas məqsədi müəssisənin maliyyə nəticələri, maliyyə vəziyyəti və maliyyə vəziyyətinin dəyişilməsini əks etdirən informasiyaları xarici istifadəçilərə təqdim etməkdən ibarətdir. Bu təqdim olunan etibarlı informasiyalar istifadəçilərə iqtisadi qərarlar qəbul etmə prosesinə, müəssisənin gələcək vəziyyətinin yüksəlməsinə, mülkiyyət sahiblərinin maddi vəziyyətinin yaxşılaşmasına, daxil olan vəsaitin artmasına və digər əsaslı inkişafa şərait yaratmasına kömək edir. İdarəetmə uçotu müəssisə daxilində bütün uçot məlumatlarını toplamaq, onları ümumiləşdirərək əsaslandırılmış idarəetmə qərarları qəbul edən menecerlərə ötürməkdən ibarətdir. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində müəssisələrin idarəolunması, planlaşdırılması müəssisənin fəaliyyətini, onun inkişafını müəyyən edir. Bütün bunlara nail olmaq üçün müəssisədə idarəetmənin əsas funksiyalarından olan uçotun (idarəetmə uçotu) təşkili, aparılmasının səviyyəsindən birbaşa asılıdır. İdarəetmə uçotu müdiriyyətin və əsaslandırılmış idarəetmə qərarı hazırlamaq və qəbul etmək bacarığına malik olan menecerin daxili istifadələri üçün toplanılan, ölçülən, işlənilən və lazımi istiqamətlərə göndərilən bütün növ uçot informasiyalarını əhatə edir. İdarəetmə uçotunu daxili və yaxud istehsal uçotu da adlandırırlar. İdarəetmə uçotunun yüksək səviyyədə təşkil olunması müəssisənin maliyyə, mal-material resurslarından səmərəli istifadə olunmasını, əmək resurslarını təşkil etməyə və istifadə etməyə imkan verir. İdarəetmə uçotunu təşkil edib-etməməsini müəssisə özü seçir. İdarəetmə uçotunun orta və iri şirkətlərdə aparılması effektli və iqtisadi cəhətdən əsaslandırılmış hesab olunur. Kiçik müəssisələrdə idarəetmə uçotu informasiyalarının əldə olunmasına çəkilən xərclər onun idarəetmə dəyərindən daha böyükdür. Buna görə də kiçik müəssisələrin idarə olunmasında operativ uçotun tətbiqi və bu uçotun informasiyalarından istifadə olunması iqtisadi cəhətdən daha səmərəlidir. İdarəetmə uçotuna verilən aşağıdakı təriflər mövcuddur:
Azərbaycanda mühasibat uçotunun normativ tənzimlənməsi sistemini təşkil edən qanunvericilik aktlarında rəsmi olaraq idarəetmə uçotu anlayışı müəyyən olunmamışdır. Bu onunla əlaqədardır ki, idarəetmə uçotunun təşkili müəssisənin öz daxili işidir və dövlət müəssisəyə idarəetmə uçotunun aparılmasını məcbur etmir və buna görə də idarəetmə uçotunun aparılmasının vahid qaydalarını təyin etmir. Qərb ölkələrinin təcrübəsində də dövlət idarəetmə uçotunun aparılması və təşkili işinə qarışmır. İdarəetmə uçotunun əsas funksiyalarına aşağıdakılar daxildir:
Qısamüddətli planlaşdırma (bir ilə qədər) aylar, günlər, kvartalllar üzrə müəssisə və onun ayrı-ayrı struktur bölmələri üzrə büdcə və smetaların hazırlanmasını nəzərdə tutur. Bu sahədə idarəetmə uçotu vasitəsilə büdcələrin formalaşdırılması prosedurları müəyyən olunur, qısamüddətli planların hazırlanması müəssisənin bütün bölmələri ilə koordinasiya edilir.
Maliyyə və idarəetmə uçotu mühasibat uçotunun tərkib hissəsi olsa da onlar arasındakı aşağıdakı aspektlər üzrə fərqlər mövcuddur. Uçotun məqsədi. Mühasibat (maliyyə) uçotunun məqsədi müəssisə və təşkilatdan kənarda istifadə olunan müəssisənin maliyyə vəziyyəti və maliyyə nəticələrini, maliyyə vəziyyətinin dəyişilməsini özündə əks etdirən maliyyə hesabatlarının və digər sənədlərin tərtib edilməsindən ibarətdir. İdarəetmə uçotunun məqsədi isə müəssisə işinin səmərəliliyini təmin edən daha əsaslı idarəetmə qərarı qəbul etmək üçün müəssisənin rəhbərliyinə, menecerlərə lazım olan informasiyaların yığılması, işlənməsi və ötürülməsidir. Uçotun vəzifələri. Maliyyə mühaibat uçotunun əsas vəzifəsi aşağıdakılarla xarakterizə edilir:
Beləliklə yekun olaraq belə nəticəyə gəlinir ki, maliyyə uçotunun əsas vəzifəsi maliyyə hesabatının formalaşmasını və kənar maraqlı şəxslərin informasiyaya olan tələbini təmin etməkdən ibarətdir. İdarəetmə uçotunun vəzifələrinə aşağıdakılar daxildir:
İnformasiyaların istifadəçiləri. Maliyyə uçotu informasiyaları və hesabatı xarici istifadəçilərin yəni müəssisənin kənarındakı maraqlı tərəflərin tələblərini ödəmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. Həmin xarici istifadəçilərə səhmdarlar, investorlar, kreditorlar, satıcı və alıcı şirkətlər, vergi orqanları, şirkətin işçiləri, maliyyə analitikləri, hüquqşünaslar, müvafiq orqanlar və s. daxildir. İdarəetmə uçotu informasiyaları daxili istifadəçilərin, rəhbərliyin, menecerlərin tələblərinə cavab verdiyi üçün ondan müəssisə daxilində idarəetmə prosesini həyata keçirmək üçün istifadə olunur. Uçot sisteminin formaları. Maliyyə uçotu xarici istifadəçiləri müəssisənin maliyyə nəticələri və maliyyə vəziyyəti ilə məbləğ ifadəsində tanış etdiyi üçün onun aparılmasında dəyər (pul) ifadəsindən istifadə olunur. Maliyyə uçotunun aparılması ikili yazılış üsuluna əsasən aparılır. İdarəetmə uçotunun aparılmasında ikili yazılışdan istifadə olunması məcburi deyildir. İdarəetmə uçotunda informasiyalar dəyər ölçüsü ilə yanaşı natural və əmək ölçüsündə də ifadə olunur. Uçotun düzgün aparılması üzərində məsuliyyət. Maliyyə uçotu aparan tərəf onun aparılmasının metodologiyası pozduğuna görə qanunla müəyyən olunmuş məsuliyyət daşıyır. Maliyyə hesabatlarındakı faktların həqiqətə uyğun olmaması, təhrif olunmasına görə müəssisəni hesabatın istifadəçiləri məhkəməyə verə bilmək hüququna malikdirlər. Bu da müəssisəyə iqtisadi sanksiyaların tətbiq olunması ilə nəticələnə bilər. İdarəetmə uçotunun aparılması qanunvericiliklə reqlamentləşdirilmədiyi üçün onunla bağlı heç bir hüquqi məsuliyyət də mövcud deyildir. Məsuliyyətə cəlb olunmanın səbəbi kimi idarəetmə uçotunun məlumatları deyil, idarəetmə qərarlarının özləri çıxış edir. Uçotun aparılmasının zəruriliyi və tənzimlənməsi. Maliyyə uçotunun aparılması “Mühasibat uçotu haqqında” qanun və bu sahədə müvafiq icra orqanının təsdiq etdiyi digər normativ aktlarla tənzimlənir. Maliyyə uçotunun aparılması məcburi xarakter daşıyır və onun aparılması reqlamentləşdirilir. İdarəetmə uçotunun aparılması heç bir normativ aktlarla tənzimlənmir, onun aparılıb-aparılmamasını müəssisə sərbəst müəyyən edir. Bununla yanaşı müəssisə idarəetmə uçotunun aparılmasının təşkilini, texnika və texnologiyasını və buna oxşar digər məsələləri sərbəst şəkildə özü müəyyən edir. İnformasiyanın mənbələri. Maliyyə uçotu tam olaraq ilkin sənədlərdə verilən informasiyaların işlənilməsi, ümumiləşdirilməsi əsasında qurulur. Yəni maliyyə uçotu ilkin sənədlərdəki informasiyalara əsaslanır. İdarəetmə uçotu isə ilkin sənədlərdəki informasiyalarla yanaşı çoxlu sayda digər daxili və xarici informasiya mənbələrindən də istifadə edir. Uçotun prinsipləri. Maliyyə uçotu ikili yazılış, hesablama metodu, müəssisənin fasiləsizliyi, əmlakın ayrılığı, məqsədlilik, neytrallıq, anlaşıqlılıq, mahiyyətin formadan üstünlüyü, əhəmiyyətlilik və s. kimi prinsiplərə əsaslanır. İdarəetmə uçotu isə məqsədyönlülük, məlumatların müqayisəliliyi, informasiyanın təqdim olunmasının operativliyi prinsiplərinə əsaslanır. İnformasiyaların təqdim olunmasının vaxtı və ardıcıllığı. Maliyyə uçotunda hesabatlar ayın, kvartalın, ilin yekununda təqdim olunur. Onların təqdim olunması vaxtı qanunvericilikdə müəyyən olunur. İdarəetmə uçotunda informasiyanın ötürülməsində ciddi vaxt çərçivələri mövcud deyildir. Burada informasiya lazım olan istənilən vaxtda təqdim oluna bilər. Onların təqdim olunma müddətləri müəssisənin idarəetmə aparatı tərəfindən müəyyən edilir. İnformasiyaların dəqiqlik dərəcəsi. Maliyyə uçotunda əks olunan informasiyalara maksimal dəqiqlik tələbi təyin olunur. İdarəetmə uçotunda informasiyaların daha da operativ təqdim olunması məqsədilə təqribi qiymətləndirməyə yol verilə bilər. Vaxta aidiyyatına görə. Maliyyə uçotunda əks olunan bütün informasiyalar artıq baş vermiş faktlara aid edilir (retrospektiv) və heç bir proqnoz göstəricilərini daxil etmir. İnformasiyaların məxfilik dərəcəsi. Maliyyə hesabatı informasiyaları bütün xarici istifadəçilərin istifadəsinə təqdim olunur. Maliyyə hesabatları kütləvi informasiya vasitələrində dərc olunur. İdarəetmə uçotu informasiyaları kənara yayılmaq üçün nəzərdə tutulmur, onlar müəssisənin kommersiya sirrini təşkil edir. İnformasiya qapalılığı təkcə xarici yox həm də verilən problemin həllinə birbaşa aidiyyatı olmayan müəssisənin öz işçilərinə də şamil edilir. İnformasiyaların miqyası. Maliyyə uçotu bütövlükdə müəssisə üzrə ona bir vahid təsərrüfat kompleksi kimi baxaraq aparılır. Fəaliyyətlə bağlı xərclər, nəticələr, hesablaşmalar, ehtiyatlar, məqsədli daxil olmalar və s. bütövlükdə müəssisəyə aid edilərək fəaliyyətin növü, struktur bölmələri və s. üzrə heç bir bölgüyə məruz qalmır. İdarəetmə uçotu fəaliyyətin göstəricilərini ümumi şəkildə əks etdirməklə yanaşı informasiyaları bazar sektorlarına, xərclərin formalaşma yerlərinə, məsuliyyət mərkəzlərinə, səbəblərə, günahkarlara, sifarişçilərə və s. görə qruplaşdırılmış şəkildə də əks etdirir. Uçota olan tələblər. Maliyyə uçotuna olan əsas tələblər tamlılıq, ehtiyatlılıq, mahiyyətin formadan üstünlüyü, fasiləsizlik, rasionallıq, öz vaxtına aid olma tələbləridir. İdarəetmə uçotu qarşısında qoyulan tələblər aşağıdakılardır:
Uçotda istifadə olunan üsullar – Maliyyə uçotunda: sənədləşmə, inventarizasiya, qiymət, kalkulyasiya, hesablar və ikili yazılış, balans və hesabat üsullarından istifadə olunur. İdarəetmə uçotunda: planlaşdırma, normalaşdırma, büdcələşdirmə, kənarlaşmaların təhlili, nəzarət hesabları sistemi. Bütün bu fərqliliklərlə yanaşı maliyyə və idarəetmə uçotu arasında oxşar cəhətlər də var. Belə ki, maliyyə uçotunun əksər göstəriciləri idarəetmə uçotunda öz əksini tapır. Maliyyə uçotunun yoxlanılmamış informasiyaların əldə rəhbər tutula bilməməsi prinsipi idarəetmə uçotuna da şamil edilir. İdarəetmə uçotunda operativ informasiyaların toplanılması qaydaları maliyyə uçotundakı ilk informasiyaların toplanması qaydası ilə eynidir. Maliyyə informasiyalarından idarəetmə uçotu informasiyaları kimi müəssisənin idarə olunmasında, onun bazar strategiyasının müəyyən olunmasında istifadə olunur.
Yüklə 0,58 Mb. Dostları ilə paylaş:
|