3.
Yalan-doğru, hind-Avropa irqinə (sonradan "ari irq" adlandırıldı) daxil edilmiĢ qeyri-
türk qüvvələr.
Bütün bunlar Azərbaycan türkünü itaətdə saxlamaq üçün yaradılmıĢ idarə üsulunun içdən bir-
birinə çulğaĢdırılmıĢ və bir-birini tamamlayan bölmələri idi. Ancaq bununla iĢ bitmiĢ olsaydı
onda
bizim üçün heç olmazsa, dərd yarı idi.
Rusiyanın bizə qarĢı imperiya siyasətinin əsas xəttinin biri
türk dilini
parçalamağa
yönəldilmiĢdi. Bu cür siyasət xətti hər hansı bir imperiyada olmamıĢdı. Rusiya Akademiyası bu
məsələ ilə ayrıca məĢğul olur, təkliflərini hakimiyyətə təqdim edirdi. ĠĢğal altına alınmıĢ
ölkələri məmur-alim, casus-alim Ģəbəkəsi bürümüĢdü. XIX yüzilin baĢlanğıcında Rusiya
siyasi-
elmi
ədəbiyyatında
türk
sözü artıq ayrı-ayrı anlam daĢıyan iki Ģəkildə yazılırdı:
тюрк
[t(y)urk], cəmdə:
тюрки
[t(y)urki]
турок
(turok), cəmdə:
турки
(turki).
Birinci anlamda daha çox Azərbaycan və Qafqaz türkləri nəzərdə tutulur, ikinci anlamda isə
Osmanlı türkləri. Ancaq bu iki anlam tez-tez qatıĢdırılır, bir müəllif birinci anlamı bütün türk
dillərinə aid etdiyi halda, baĢqa bir müəllif yalnız Rusiyanın tabeliyində olanları
t(y)urk
adlandırır, baĢqa birisi Rusiyada yaĢayan türkləri bəzən
tatar
, bəzən
türkmən
, bəzən
monqol
deyə yazırdılar. Rus imperiyasının yüksək dövlət idarəsində iĢləyən və Rusiyanın Yaxın ġərq
siyasətində fəal çalıĢan imperiyanın polkovniki, geniĢ bilik sahibi Abbasqulu ağa Bakıxanovun
“Gülüstani-Ġrəm”
əsərinə söykənməklə bu iki sözün ozamankı məna çalarlarını aydın görə
bilərik:
"…Жители Балкара и окрестных с ним Чегема, Баксана, Бизенги и других говорят на
языке тюрки кумукского наречия, что сходство этих народов"
(səh. 14-15) =
"Balkarın
və onunla qonĢu Çeqem, Baksan, Bizengi və baĢqa (yerlərin) əhalisi
türk dilinin qumuq
ləhcəsində danıĢırlar ki, bu da xalqların eyniliyini göstərir"
.
Ġkinci misalın (iqtibasın) böyüklüyünə görə oxucu bizi bağıĢlasın, ancaq buna məcburuq!
"…Четыре деревни табасаранские - Магарты, Маграга, Хучни и Чирах,
все магалы
Улуч и Терекеме, по обоим сторонам Дербента, равно как сам город, магалы Тип,
Мюскюр, Шабран, город Кудиал (Куба) и остальные магалы Ширванские с Сальяном,
шесть деревень бакинских терекеме и весь уезд Шекинский говорят на
языке тюрки,
что свидетельствует об их происхождении от
тюрок,
монголов и
татар.
На этом
тюркском наречии говорят поныне в Армении, части Грузии, Азербайджане
и во многих персидских (?) областьях.
Это наречие среднее между наречиями
турецким и джагатайским, кумыкским и ногайским, и
наречие это до сих пор не имеет
грамматики"
(səhifə 25)
=
"Dörd Tabasaran kəndi: Mağartı, Mağraqa, Xuçni, Çıraq, Ģəhərin
özü də daxil olmaqla Dərbəndin hər iki yanı boyunca bütün Uluç və Tərəkəmə mahalları, Tip,
Müskür, ġabran mahalları, Qudyal (Quba) Ģəhəri, Salyanla birgə ġirvanın qalan mahalları,
Bakı tərəkəmələrinin 6 kəndi və bütün ġəki qəzası
türki dildə danıĢırlar ki, bu da onların
türklərdən (tyurok), monqollardan və tatarlardan törəmələri haqda Ģəhadət verir.
Ermənistanda, Gürcüstanın bölgələrində, Azərbaycanda və bir çox fars vilayətlərində hələ də
bu
türk ləhcəsində danıĢırlar.
Bu ləhcə türk (turetskiy), cağatay, qumuq və noğay
ləhcələri arasında onlardan ən ortacıldır və
bu ləhcənin indiyədək qrammatikası yoxdur".
Üçüncü misal Bakıxanovun öz əsərlərinin dili haqqındadır; o, belə yazır: