Бяйляр абдуллайев
Yüklə 1,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
Namiq Abbasov, Rəhim Həsənov ~ ~ 176 Böyük rus dramaturqu Aleksandr Nikolayeviç Ostrovskinin (1823-1886) təbirincə desək, «Tarix o yazıçılara böyük və dahi adlarını bəxş edir ki, onlar öz xalqları üçün yazmağı bacarmışlar və yalnız o əsrlərin sınağından çıxa bilmişdir ki, onlar yarandıqları torpaqda «öz evlərində» əsil xəlqi əsərlər kimi qarşılanmışdır: Məhz həmin əsərlər vaxt keçdikcə başqa xalqlar, eləcə də bütün bəşəriyyət tərəfindən anlaşılır və xüsusi qiymət kəsb edir». (55, səh. 86). N.Tusinin beynəlmiləlçiliyi onun həm pedaqoji, həm də fəlsəfi əsərlərində daha qabarıq verilmişdir. O, insanları bir-birinə arxa, bir-birinə kömək edən görmək istəyir və elmdə ayrı seçkilik görmək istəmirdi. Tusi göstərirdi ki, insanlar yaşadıqları cəmiyyətdə müvəffəqiyyət əldə etməkdən ötrü çiyin-çiyinə çalışmalı və xeyirxah əməl göstərməlidirlər. Hər kəs ayrılıqda, tənha, rəiyyətdən və cəmiyyətdən iraq yaşaya bilməz, deyirdi. Onun fikrincə, həmişə və hər yerdə insanlar bir- birinin köməyinə möhtac olmuşlar. Tusi öz əsərlərində insanların bir-birinə köməyini həmişə mədh etmiş və bunu «tərəqqinin ümdə vəzifəsi»nə aid etmişdir. Filosof qeyd edirdi ki, bu aləm elə qurulmuşdur ki, hər kəs özünü və nəslini qorumaq üçün başqasının köməyinə möhtacdır. Deməli, hər bir fərd cəmiyyətin kö- məyinə möhtac olduğu üçün cəmiyyətdən kənarda yaşaya bilməz. Tusi «Divan»ında da xalqlar arasında səmimiyyəti nəsillər arasında sıx əlaqə, rəiyyətin bir-birinə köməyi, bir- birini başa düşməsi, hamılıqla mübarizəyə qalxmaq, birgə əməkdə olmaq, birgə əməyin tərəqqisi üçün əhəmiyyəti, NƏSİRƏDDİN TUSİNİN MÜDRİKLİK FƏLSƏFƏSİ ~ ~ 177 əql və idrakla, elm və savadla davranmaq və s. və kimi münasibətlərə də yer vermiş və bu barədə özünün dövrünə görə çox mütərəqqi fikirlərini əks etdirmişdir. Tehran universitetinin professoru, doktor Mahmud Nəcmabadi Tusinin beynəlxalq nüfuzundan bəhs edərək yazır: «Xacə Nəsirəddin Tusi zəmanəsinin məşhur həkim və filosofu, həm də böyük dövlət xadimi olmuşdur. O, (yəni Tusi) dünya sağlamlıq cəmiyyətinin yaradılması banilərindən biri kimi təbabət tarixinə daxil olmuşdur. Qeyd etməliyik ki, Tusi özünəqədərki bütün təlim- tərbiyə fəlsəfə elmini təfəkkür süzgəcindən keçirərək, tam bir pedaqoji sistem yaratmağa müvəffəq olmuşdur. Onun çoxmündəricəli, məzmunlu, hələ də elmlərin tarixindən silinməyən yaradıcılığı və mütərəqqi ənənələri indi də öz təravətini itirməmişdir. Ensiklopedik mütəfəkkir bütün elmlər sahəsində, xüsusən pedaqogika tarixində orta əsrlərin pedaqoji sahədə sükut buzunu sındırmış ilk orta əsr pedaqoqudur. Sonra Tusi nəzəriyyə ilə təcrübənin, elmlə əməlin əlaqəsindən danışır. Tusiyə görə, bunların vəhdəti olmadan inkişaf və kamillik qeyri-mümkündür. Elmlə əməlin qarşılıqlı əlaqəsi və birgə inkişafı nəticəsində insan kamilləşib «mütləq insan» səviyyəsinə qədər yüksələ bilir. Tusi o biri dünyada əbədi eyş-işrətdə yaşamaq ümidi ilə ibadətlə məşğul olanları az şey verib qazanmaq istəyən alverçilərə oxşadır. Tusinin əqidəsincə, sitayiş, dostluq, məhəbbət müqəddəs, qərəzsiz və təmənnasız olmalıdır. Tusinin fikrinə görə, uşaqda təmiz idraki qüvvələrdən birinci «həya» özünü göstərir, ona görə də hər şeydən əvvəl, bu hissin tərbiyəsi və inkişafı ilə məşğul olmaq təklif olunur. «Həyanın» böyük idraki əhəmiyyəti qeyd edilərək Namiq Abbasov, Rəhim Həsənov ~ ~ 178 bunun nə üçün inkişaf etdirilməsi belə əsaslandırılır: «… uşaq həyalıdırsa, əksər halda başını aşağı salıb sırtıqlıq etmirsə, bu onun nəcibliyinə sübutdur; bu, o deməkdir ki, onun nəfsi çirkin əməllərdən ikrah edib gözəl işlərə meyl göstərir, bu əlamət həmin istedadın uşaqda olduğuna dəlalət edir. Belə isə uşağın tərbiyəsinə xüsusi fikir etikanın mövzusu insanın iradəsindən asılı yaxşı və təriflənən, qə- bahətli və pislənən işlərin hamısının əlaqədar olduğu in- sani nəfsdir. İnsani nəfs, yaxud düşüncəli nəfs idrak vasi- təsidir, «ağlın dərk etdiyi nə varsa, hamısı onun sayəsin- də olur», «bədəndə nə kimi dəyişiklik və fəaliyyət baş verirsə, hamısı onun qüvvə və təsiri nəticəsində əmələ gəlir». Başqa filosoflar kimi, nəfsi ontoloji və qnoseoloji aspektdə mənəvi «can» mənasında şərh edən Nəsirəddin Tusi etik-əxlaqi planda onu «ehtiras istəyi» məzmununda götürmüşdür. Nəsirəddin Tusinin fikrincə, insan yaranarkən orta dərəcədə, kainatdakı təkamül mərhələlərinin ortasında olur, fitrətinə görə aşağı dərəcədəkilərlə əlaqədardır, yal- nız iradəsi sayəsində ali dərəcədə yüksələ bilir. İnsan heyvanlardan fərqli olaraq maddi ehtiyacları təbiətdə ha- zır şəkildə almır, həmin şeyləri ağıl, bilik, əmək, sənət və peşəyə yiyələnməklə, özü də bacardığı üçün yaxşı üsullar əldə edir. Nəsirəddin Tusi yazır ki, insanın mənəvi ehti- yacları fikir, ağıl, şüur və iradə vasitəsilə təmin və idarə edilir. İnsanın xoşbəxtlik və bədbəxtlik açarı kamillik və naqislik sükanı onun ağıl və iradəsinin ixtiyarına verilmiş- dir. Yüklə 1,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|