29
pərvərlik kimi tərcümə edilən “jen”dir. “Lunyuy”da bu anlayışın rən ga rəng
interpretasiyaları verilir. Jen həm də cəmiyyətdə və ailədə insanlar arasın dakı
münasibətləri müəyyən edən əxlaq prin sipidir. Jenlə bağlı olan syao –
valideynlərə və bö yüklərə hör mət; li – mərasim, ritual; tzyuntzı isə əxlaq
nümunəsi
olan sa diq,
ədalətli, nəzakətli ər deməkdir.
Moizm. Motzı (Mo Di e.ə. 470400) Konfutsinin etiksiyasi konsepsiyası
ilə rəqabət apa rır və hətta e.ə. IVIII əsrlərdə onu üstələyirdi. Şər – konkretdir,
onun daşıyıcısı isə varlılardır.
Qanunçular (Fatzyun). Bu məktəb “leqistlər” və ya “fa” da adlandırılır.
Ölkənin idarə olun ması, konfutsiçilərin dediyi kimi, mərasimlər, ənənələr,
rituallarla deyil, qanunlar əsasında olmalıdır. Qanun imperatordan da yüksəkdə
dayanır. Qanun qarşısında hamı bərabərdir. Cə miyyətin həyatı üçün əxlaq yox,
qanunlar əsas idi.
Materialist etika (Yan Çju və Van Çun). Yan Çjuya görə, əgər fəzilətlər
xoşbəxtliyə, sakit və sevincli həyata xidmət etmirsə, onda nəinki neytral deyil,
hətta ziyandır. Van Çun hesab edir ki, xeyirxah adamlar öz təbiətlərinə görə
belədirlər. Pis adamları isə tərbiyə etmək və yaxşılıq etməyə həvəsləndirmək
olar. İnsanın fəaliyyətdə olması onu həm əxlaqlı, həm də əxlaqsız edə bilər. Van
Çun konfutsiçilik və Qədim Çin dinlərini tənqid edir, səma, ruhlar və qurban
vermə haqqında dini təlimlərdən imtina edirdi.
3. Antik dövrün etik fikri
Qədim Yunanıstan. Həm ibtidai, həm də qədim dövrün əxlaq problemləri
nəinki mifo logiya, epos, poeziya və dramaturgiyada, həmçinin antik mütəfək
kir lərin ilk fəlsəfi konsepsi yalarında öz əksini tapdı. E.ə. VII əsrdə mövcud
olan və ilk fəlsəfi məktəb sayılan Milet məktə binin nümayəndələrinin (Fales,
Anaksimandr, Anaksimen) sadəlövh materializmi və Efesli Heraklitin dialek
tikası mifoloji ənənələri inkar etdi.
E.ə. IVIII əsrlərdə Afina fəlsəfi mərkəz oldu. Bu, əvvəlcə digər pólislərdən
(şəhərdöv lətlər) olan sofistlərin (məsələn, Abderdən Protaqor, Leontindən
Qorgi, Keosdan Prodik, Eleydən Gippi) və onlarla daim mübahisə edən
Sokratın, sonra isə Platonun Akademiyasının və Aris to telin Likeyinin fəaliyyəti
nəticəsində baş verdi. Sokratın söhbətləri, Demokrit və sofistlərin tə lim ləri ilə
yanaşı, kirenaiklər (Sokratın şagirdi Aristipp), kiniklər (Qorgi və Sokratın
şagirdi An tisfen), stoiklər (Kitiondan olan Zenon), skeptiklər (Karneaddan olan
Arkesilay) məktəbləri də yarandı. Bunlarla mübarizədə Epikur özünün
materializmə yaxın optimist konsepsiyasını yaratdı. E.ə. II əsrdə Yunanıstan
Romanın əyalətinə çevriləndən sonra Qədim Yunan fəlsəfəsi tənəzzülə uğradı.