Çağdaş dövrə xas olan mənəvi problematikanın aktuallığı onun tədqiqinin bütün
Yüklə 2,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
38 etməz. Eyni zamanda nəzakətli və nəcib adamlar söz gəzdirməklə məş ğul olub, başqasının nüfuzuna toxunmamalıdırlar. Bu barədə ideal cəmiyyət adamlarının adından danışan Nizami “İqbalnamə”də yazır: Xəbərçilik bilməz bir nəfərimiz, Özgənin eybinə göz yumarıq biz. Şair bununla insanları pis əməllərdən əl çəkib, xeyirxah olmağa çağırır. Nizami öyrədir ki, ağıllı və xeyirxah adamlar özlərinin yaxşı əməllərini öz mən fəətlərindən daha çox, başqalarının mənfəətinə sərf etməlidirlər. Nizami göstərir ki, birisi hirsli və ya qəzəbli olarsa, xeyirxah adamın borcu özünün mülayim və ağıllı məsləhətləri ilə əsəbiləşmiş adamı sakit edib, ona kö məklik etməkdir ki, həmin adam pis yola getməsin, fitnə törədib nahaq yerə qan tökül məsinə səbəb olmasın. Digər tərəfdən Nizami göstərir ki, birisinə qarşı bir bədbəxtlik üz verərsə, cəmiy yət üzvləri onun qəminə şərik olmalıdırlar. Şad günlərdə – toyda, bayramda hamı bir yerdə şadlıq edib, şən həyat keçirmə lidir... Nizaminin fikrincə, cəmiyyət üzvləri lazımi qaydalara əməl etsələr, onda xəstəliklərin qarşısı alınar və insanlar vaxtsız ölməzlər... Nizami göstərir ki, yüksək tərbiyəli cəmiyyətdə möhkəm əxlaqi qaydalar olmalıdır. Bu cəmiyyətin adamları əxlaqi cəhətcə təmiz və xüsusilə tamahkar olmamalıdırlar. Nizaminin fikrincə, ideal cəmiyyətdə əxlaqi təmizlik, yəni insanların əxlaqlı olması bir adət kimi həyata keçirilməlidir. Hər kim cəmiyyətin bu müqəddəs qaydalarını pozarsa, o, həmin cəmiyyətdən qovulmalıdır. Nizami həmçinin göstərir ki, “... təlim və tərbiyə cəmiyyətin inkişafında böyük əhəmiyyəti olan vasitələrdən biridir”. “Sir lər xəzinəsi”ndə Nizami təlim, tərbiyə və əxlaq qaydalarından bəhs edir. Qitələrin bəzilə rində şair yaxşı insanları tərənnüm, pis adamları isə tənqid etməklə, birincilərə hüsnrəğbət, ikincilərə isə nifrət bəslədiyini bildirir. Nizami vətənpərvər, bacarıqlı və əxlaqlı insan tərbiyə etməyi cəmiy yətin əsas vəzifələrindən biri hesab edirdi. Çünki cəmiyyətin səadəti insanın kamilli yindən, onun xalqa düzgün münasibətindən çox asılıdır. Şair “Leyli və Məc nun” əsərində belə deyir: Səadət kamalla yetişir başa, Xalqa hörmət elə, ədəblə yaşa! Böyük şairin fikrincə, yaxşı təlimtərbiyə almış adam sağlam və tərəqqi pərvər ideyalar irəli sürməklə, yaxud bu ideyalara tərəfdar olmaqla, həyatda yaxşı yaşamağa adət edər, qarşıya çıxan bütün çətinliklərin öhdəsindən asanlıq la gələr. İnsan gərək heç kəsi aldatmasın, cəmiyyət üzvləri qorxmaz, cəsarətli, işgüzar və şən olsunlar. Onlar birbirinə ziyan vermədən, ədavət bəsləmədən 39 kinsizküdurətsiz olaraq daim səmimi yaşasınlar. Nizami göstərir ki, gözəl bir həyat qurub səa dətlə yaşamaq ən böyük xoşbəxtlikdir. O, adamların yüksək tərbiyəli, nəcib sifətli, nəzakətli, gözəl, mülayim xasiyyətli və xüsusən elmli olmasını gözəl həyat qurmaq üçün nəcib bir şərt hesab edir. ...Şair göstərir ki, insan yaxşı tərbiyə alıb kamal sahibi olarsa, həyatda həmişə hörmətlə qarşıla nar... Səadət ancaq kamal nəticəsində başa gələ bilər... Nizami hiyləgərlik və fitnə ilə məşğul olanlara həmişə nifrət etmişdir. İnsan çalışıb həyatda və məişətdə həmişə təmiz və namuslu olmalıdır. Nizami ...insanları səmimi yaşa mağa çağırırdı. Nizami dünyadakı bəlaların “bir səbəbini də cəmiyyətdəki əxlaq pozğunlu ğunda, xud pə səndlik, lovğalıq, şöhrətpərəstlik, ikiüzlülük, hiyləgərlik, saxta karlıq, paxıllıq, kinlilik, xəsislik, tamahkarlıq, tüfeylilik, əməyə, əməkçiyə xor baxmaq, kobudluq, qərəzçilik, eyşişrət düşkün lüyü, hədsiz varlanmaq həris liyi, məsləksizlik kimi mənfi əxlaqi keyfiyyətlərdə görürdü. “Xəm sə”də biz bu mənfi əxlaqi keyfiyyətləri zülmkar şahlarda, saray əyanlarında, böyük rütbə və ixtiyar sahiblərində, sələmçi tacirlərdə, yalançı dindarlarda – bir sözlə, başqala rının əməyi ilə ya şayan tüfeylilərdə görürük (“Sirlər xəzinəsi”ndə əmanətə xəyanət eyləyən şeyx, rəiyyəti incidən zalım padşah, “Xosrov və Şirin”də Bəhram Cubi, Şiruyə, “Yeddi gözəl”də Yəzdigürd, Simnarın ölümünə hökm verən şah, xalqa divan tutan vəzir RastRövşən, tamahkar tacir Məlixa, şöhrət pərəst slavyan qızı, “İskəndərnamə”də Dara, onu öldürən rütbə sahibləri...). Bunların əksinə, “Xəmsə”də nə qədər gözəl mənəviəxlaqi keyfiyyətlər varsa, hamısı: düzlük, doğruluq, sadəlik, təvazökarlıq, mehribanlıq, xeyirxahlıq, qay ğıkeşlik, əməksevərlik ...rəiyyətdə, yoxsullarda, zəh mət adamlarında, qismən də alimlərdə görünür (“Sirlər xəzinəsi”ndə kərpickəsən qoca, “Xosrov və Şirin”də Fərhad, “Leyli və Məcnun”da Zeyd, “Yeddi gözəl”də Fitnə, kəndli kürd, onun qadını, qızı, qoca çoban, qoca bağban, 7 məzlum, “İskəndər na mə”də çinli kəniz, qoca çoban). Belə bir əxlaqi fərqləndirmə özözlüyündə şai rin əxlaq məsələlərinə də ictimai məna verdiyini və əxlaq pozğunluğunu da, əsasən, despotizm üsulidarəsi ilə əlaqələndirdiyini göstərir”. Ədalətli olmaq fikri XIIIXIV əsr Azərbaycan filosofu Şəbüstərinin (12871320) yara dıcı lığında da öndədir. O, hamını bir gözdə görmək, insanlara səda qətlə xidmət göstərmək, dostluq etmək kimi nəcib keyfiyyətləri təbliğ edir. Demək olar ki, o, bütün əsərlərində gözəl əxlaqa malik olmaqdan bəhs edir: “Ədalətli olmaq – gözəl əxlaqın əsas xüsusiyyətlərindən biridir, ona görə ki, ədalətə sahib olan hər kəsin əxlaqı gözəl olur, çünki ondan heç vaxt zülm baş verməz”. Yaxın və Orta Şərq xalqlarının ictimaifəlsəfi həyatında mühüm yer tutan Nəsirəddin Tusinin (12011274) “ƏxlaqiNasiri” (Nasir əxlaqı) əsəri Azərbay canın etik fikir tarixində mühüm hadisədir. Elmiədəbi irsi olduqca rəngarəng Yüklə 2,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|