Çağdaş dövrə xas olan mənəvi problematikanın aktuallığı onun tədqiqinin bütün
Yüklə 2,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
42 “Ən yüksək dərəcədə arzu edilən xeyir və səadət haqqında” adlanan fəsildə xeyir və səadət arasında olan fərq aydınlaşdırılır, xeyir və səadətin növlərindən danışılır, bəzi qədim alimlərin rəyi verilir. “Xasiyyətin (xarakterin) mahiyyəti, həddi (tərifi) və əxlaqın dəyişdi rilmə sinin mümkün lüyü haqqında” adlanan fəsildə xasiyyətə tərif verilir, xasiyyətin fitri olubolmaması barədə fikirlərin müxtəlif olduğu söylənir. Bununla əlaqə dar Aristotel və digər filosoflardan misal gətirilir: “Sonrakı alimlərin xasiy yətin fitri olmaması haqqında dəlilləri bundan ibarətdir. Onlar deyirlər ki, xasiyyətlər dəyişkəndir, dəyişkən isə fitri ola bilməz. Buradan belə nəticə çıxardırlar ki, heç bir xüsusiyyət fitri deyil”. Sonrakı fəsillərdə fəzilət cinslərinin sayı, növ ləri, onlara zidd rəzilət zümrələri, fəzilətlərin oxşarları və fərqləri, ədalət və s. məsələlərdən danışılır. “Evdarlıq elmi haqqında” adlanan ikinci məqalədə “Mənzilə olan ehtiyacın səbəbi, onun əsasları və ən mühüm cəhətləri”, “Ailə dolandırmaq və evdarlıq qaydaları haqqında”, “Övlad saxlamaq və tərbiyə etmək qaydaları haqqında”, “Xidmətçiləri və qulları idarə etmək qaydaları haqqında” fəsillər, “Söz demək qaydaları”, “Oturubdurmaq adətləri, hərəkət və sükut qay da ları”, “Yemək qay daları haqqında”, “Şərab içmək qaydaları” kimi yarımfəsillər mövcuddur. Nəhayət, “Ölkə (şəhərlərin) idarəetmə qaydaları” adlanan üçüncü məqalədə “İctimaların əlaqəsi üçün zəruri olan məhəbbətin fəziləti və növləri haqqında”, “İctimaların növlərinin və şəhərlərin əmələ gəlməsi haqqında”, “Sədaqətin fəziləti və sədaqətli adamlarla (dostlarla) davranış qaydaları haqqında”, “Ölkə dolandırmaq siyasəti və şahların xisləti haqqında”, “Şah xidmətində olmaq və rəiyyətin qaydaqanunları haqqında”, “Xalqın bütün təbəqələr ilə davranış qay daları (xüsusiyyətləri) haqqında” fəsillərindən sonra isə sonda: “Bütün fəsillər üçün faydalı olan Əflatunun vəsiyyətləri haqqında” fəsil gəlir ki, bununla da əsər bitir. Füzuli (14981556) yaradıcılığında məhəbbət problemi ön plandadır. Füzuli məhəbbəti ilahi məhəbbət olub, insanın mənəvi gözəlliyini təsdiq edir. Füzuli məhəbbəti həm də ideal məhəbbətdir. Şair onu təzadların inkarı kimi göstərir. “Fəzliyə nəsihət” əsərində Füzuli yazır ki, hər kəs özünə əməklə yol açır, cəmiyyətdə etibar sahibi olur və şöhrətlənir. Ona görə də əmək sevər olmaq lazımdır. İnsanın zəhmətə, əməyə qatlaşması onu ədalətli, yüksək əxlaqi sifətlərə sahib edir. “Şikayətnamə”, “Rind və Zahid”, “Ənisülqəlb” əsərlərində ictimati ədalətsizlik və zülm tənqid edilir. Şairin fikrincə, bədxah adamlar heç vaxt həyatda xoşbəxt ola bilməzlər”. Füzulinin fəlsəfi, etik və estetik görüşlərini diqqətlə tədqiq etmiş akademik Fuad Qasım zadə “Qəm karvanı, yaxud zülmətdə nur” əsərində yazır: “Füzuli öz əsas fəlsəfi traktatı olan “Mətləületiqad”da yunan fəlsəfəsinə dərindən bələd olduğunu büruzə verir. Əsər bir çox yunan mütəfəkkirləri haqqında dol 43 ğun və yığcam, həm də, əsasən, düzgün məlumat verdiyindən, o, bir növ fəl səfə tarixinə aid olan əsərə, ayrıayrı filosoflar və cərəyanlar haqqında biliklər verən məlumat kitabçasına, ensiklopediyaya oxşayır... “Mətləületiqad”da qədim yunan fəlsəfəsinin Fales, Heraklit, Demokrit, Anaksaqor, Empedokl kimi materialist, Aristotel (materializm və idealizm arasında tərəddüd edən), Pifaqor, Sokrat, Platon, Prokl kimi idealist nümayəndələrinin və başqalarının, habelə bir sıra alimlərin adları çəkilir, yaradıcılığı izah olunur. Füzuli bədii əsərlərində də yunan alim və mütəfəkkirlərini, tarixi şəxsiyyətləri teztez qeyd edir, onların işlə rinə yüksək qiymət verir. Onun şeirlərində Ərəstunun (Aristo tel), Əflatunun (Platon), Make doniyalı İskəndərin (Aleksandr), Buqratın (Hip pokrat) və başqalarının adına rast gəlirik. Farsca yazılmış qəsidələrdə Füzuli Aristotelin fəlsəfəsini, Hippokratın tibbi görüşlərini tərifləyir, onları İbn Sina və Loğmanla yanaşı təbliğ edir. Şair su, od, torpaq və havadan danışaraq (şüb həsiz ki, Empedokla işarədir) yunanlarda böyük alimlərin olduğunu yazır. “Ənisülqəlb”də də yenə Əfl atunun adı çəkilir, onun həqiqət sirlərini aça bilmə diyi qeyd olunur və bununla belə, yunan mütəfəkkirlərinə, ümumiyyətlə, yüksək və layiqincə qiymət verən Füzuli onları “yunan bili ciləri” adlandırır. Əsərdə Əflatunun (Platonun) adını hörmətlə çəkən şair oxucuya xitabən deyir ki, hətta Əflatunu belə hikmətdən xəbərdar güman etmə. Məhz platonik eşqi nəzərdə tutan Füzuli “qərəz” rədifli qəzəlində göstərir ki, xalqın qərəzi gözəl vüsalından rahatlanmaqdır, aşiq üçün isə qərəz bu deyildir, təsərrüfsüz tamaşa dır (seyr etməkdir). Platonik eşqin müəyyən təzahürləri “Leyli və Məcnun”da da vardır. Əsərin başlanğıcında verdiyi rübailərdə Füzuli ilahi eşqə, pla tonik eşqə işarə edərək yazır ki, o, həqiqət tələbinə görə məcaz yolunu tutmuşdur. Füzulinin etik görüşlərini təhlil edən müəllif daha sonra yazır ki: “şair əxlaq məsələləri ilə elmin məşğul olması zərurətini dərk etmiş və əxlaqdan xüsusi olaraq bəhs etməyi bir elm saymışdır. Yəni ...o, etika nın – bu istilahın özü onda olmasa da – əxlaq haqqında təlim, əxlaqi anlayış və qaydalardan bəhs edən elm olduğunu bilmişdir. ...Şair etikanı (fünuniədəb, yəni ədəb elmi) bir elm kimi qəbul etsə də, nəhayətdə insan əxlaqının əvvəlcədən təyin edildiyi kimi təzahür edəcəyini, pis təbiətli adamın bütün ömrü boyu məhz belə qalacağını söyləmiş və beləliklə də, əxlaqın çıxış nöqtəsi kimi ilahi başlanğıcı, Allahı qəbul etmiş dir. Əxlaqın mənşəyi məsələsində onun idealist mövqeyi bir çox şeirlərində aydın görünməkdədir və şair bunu dəfələrlə, dönədönə söyləmişdir. “Leyli və Məcnun” poemasındakı minacatlardan birində o, Məhəmməd peyğəmbəri mədh edərək yazır ki: Keyfiyyətihalı rövşən etdin, Xeyrüşər işin müəyyən etdin. Yüklə 2,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|