Çağdaş dövrə xas olan mənəvi problematikanın aktuallığı onun tədqiqinin bütün
Yüklə 2,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 7. Əxlaqın mahiyyəti və əsas funksiyaları
46 “ilm əlhədis” – yəni “hədis haqqında elm” adlanır. Hədislər “səhih” və “qeyri səhih” və ya zəif olur. Hədislərin “səhih” kimi təsdiq edilməsi uzun, ciddi və dəqiq tədqiqatdan sonra mümkün olurdu. “Səhih” hədis müəllifl ərindən əlBuxari və Muslimi göstərmək olar. Müəyyən tərəfləri “fikx”lə (dinihüquqi fikir) uzlaşan müsəlman etikasında qiymətlən dir mə sistemi 5 əmələ əsaslanır: 1) vacib (fərz); 2) məsləhət görülən (müstəhəb); 3) fərq etməyən (mubah); 4) məsləhət görülməyən (məkruh); 5) qadağan edilən (haram). Bu əməllər Yaradanın əmri və ya qadağası ilə əla qədar olub, axirətdə mükafat və ya cəza, savab və ya günah qazan maqla nəti cələnir. Vacib əməlləri yerinə yetirdikdə insan mükafatlanır, onlara əməl etmə dikdə isə cəzalana bilər (“cəzalanacaq” demək olmaz, çünki insan yalnız Allahın qərarı ilə cəzalanır, Allahın yerinə heç kim bu hökmü çıxara bilməz, əks halda Allahın mərhəmətini şübhə altına almış olar). Qadağan edilən əməlləri icra etməyəndə insan mükafatlanır, edəndə – onu cəza gözləyə bilər. Məsləhət görülən əməllərə görə insan mükafatlandırılır, onları etmədikdə isə cəzalanmır. Məsləhət görülməyən (məkruh) əməlləri icra etdikdə insan cəzalandırılmır, onlardan çəkinəndə isə mükafatlandırılır. Fərq etməyən əməllərə görə isə nə cəza, nə də mükafat nəzərdə tutulmayıb. İnsan fikxə görə də onları icra etməkdə və ya etməməkdə azaddır. İslam etikasında insanların hərəkətlərinin xeyir və ya şər kimi qiymətləndirilməsinin əsas göstəricisi niyyətdir. Çox vaxt hakim də əməlin motivini bilmədən hökmü çıxarmaqda çətinlik çəkir. Beləliklə, Quran Sünnəsiz, Sünnə isə Quransız mövcud ola bilmədiyindən və bunlar birbirini tamamladığından müsəlman etikası bunlardan hansısa biri nin olmadığı halda, tam dərk edilə bilməz. Klassik ərəb müsəlman mədəniy yətində “müsəlman etikası” xüsusi sahə kimi mövcud olmasa da, daha çox elmi xarakter daşıyan Quran və Sünnə, eləcə də fikx, ədəb və s. təlimlər bütövlükdə etik problemlərin daşıyıcısıdır. Həm də bunlar yalnız müsəlmanlar üçün deyil, bütün bəşər övladları üçün nəzərdə tutulub. Çünki sonuncu səmavi kitab olan “Quran” və ümumiyyətlə müsəlman dini, ümumbəşəri xarakter daşıyır. Sonda toxunacağımız vacib bir məsələ də var ki, o da ədiblərin dinə müna sibətidir. Əfsus ki, sovet dövrü ədəbiyyatında bu münasibət, o cümlədən ədib lərin tənqid obyekti bizə birtərəfli və təhrif olunmuş şəkildə təqdim edilirdi. Bunun nəticəsində ədiblərin, əslində, “nəyi” tənqid etmələri kölgədə qalır və bu, “dinin tənqidi” kimi nəzərdən keçirilirdi. Bunun əsas səbəbi bizim özümü zün (yəni sovet dövrü adamlarının) İslam dinindən, müqəddəs “Quran”dan kifayət qədər xəbərdar olmamağımız idi. Digər tərəfdən, yazıçıların bir qis minin “göz açıb” islamı bəzi təri qətlərin timsalında görüb qavraması da əsərin idrakitərbiyəvi funksiyasına müəyyən qədər təsir göstərmişdir. Lakin əksər ədiblərimizin əsərlərinə bir daha nəzər salsaq, orada tənqid hədəfinin İslam dini deyil, başqa təzahürlər olduğunu görərik: mövhumat, cəhalət, nadanlıq, avam 47 lıq, savad sızlıq, fanatizm, pirlərə inam, bidət, yəni peyğəmbərdən sonra dinə yenilik gətirmək, pey ğəm bərin etmədiklərini “şəriət” adı ilə təqdim etmək, islamı “matəm dininə” çevirmək, “siğə” adı ilə əxlaqsızlıq yaymaq və s. söylə diklərimizə sübutdur. Öz çirkin əməllərini “din” adı ilə həyata keçirən, savadsızlıqdan və ya bilərəkdən xalqı çaşdıran yalançı mollalar, heç bir dini təhsili və səlahiyyəti olmadan fəaliyyət göstərən ruhanilər və başqaları da ədiblərimiz tərəfindən teztez tənqid atəşinə tutulurdu. İnsanların əxlaqı ilə əlaqədar məsələlər – valideynlərə təmənnasız münasi bət, öz ailəsinə sədaqət və qayğı, düzlük, doğruçuluq, imkansızlara yardım etmək və s. İslamda mühüm yer tutur. Sələmçilik (faizlə pul vermək), adam öldürmək, zina, oğurluq, əyyaşlıq, dələduzluq, vəfa sızlıq, xainlik, acgözlük, yalançılıq, kobudluq və s. isə dinimizdə pislənən əxlaqi keyfiyyətlər dəndir ki, bugünkü ədəbiyyatımız məhz belə ideyalarla silahlanmalıdır. Beləliklə, fana tizm, mövhumat və bidətçilikdən uzaq olaraq müqəddəs “Quran”a və peyğəm bərin hədislərinə istinad edən islam əhli bütün dünyada nümunəvi əxlaq nüma yiş etdirməyə qadirdir! 7. Əxlaqın mahiyyəti və əsas funksiyaları Əxlaq bugünkü vəziyyətinə birdənbirə, “hazır şəkildə” gəlib çıxmamışdır. Primitiv norma və təsəvvürlərdən yetişməyə başlayan əxlaq, bəşəriyyətin bütün tarixi boyu mövcud olmuş və olduqca mürəkkəb, uzun və hətta çətin bir yol keçmişdir. Tarixi inkişafın hər bir pilləsində maddi və mənəvi istehsal prosesi zamanı insanlar müəyyən davranış normaları, prinsipləri, qay daları, adət və ənənələr, dəblər yaratmışlar. Cəmiyyətin təşəkkül tapdığı ilk günlərdən insanlar birbiri ilə münasibətlərini tənzim etmək üçün yaratdığı bu birgəyaşayış qayda larına riayət edir, öz hərəkətlərində nəyin pis, nəyin yaxşı olduğunu, hansı hərəkətin bəyənilibbəyənilmədiyini xeyir və şər kateqoriyaları vasitəsilə qiymətləndirmişlər. İctimai şüurun qədim formalarından olan əxlaq insanlar arasındakı müna sibətləri əks etdirir. Əxlaq insanların birbirinə, dövlətə və cəmiyyətə olan münasibətlərini nizama salır, ic timai həyatın bütün sahələrində insanların hərə kətlərini tənzimləyir. Məsələn, əməkdə, məişətdə, siyasətdə, elmdə, ailədə, icti mai yerlərdə və s. Bunların hər birində o, müxtəlif rol oynayır. Bununla əlaqədar, “peşə etikası”, “ailə və nikah etikası” və s. terminlər yaranıb. Bütün bu sahələrdə əxlaqla yanaşı, insanların hərəkətlərinin digər tənzimləyiciləri də var. Məsələn, dövlətin hüquq normaları və dekretləri, istehsalatdakı qanunqay dalar, təşkilatın nizamnamələri və təli mat ları, vəzifəli şəxslərin göstərişləri, diniritual xarakterli qaydalar, takt, etiket, ədəb, davranış qaydaları, idman və Yüklə 2,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|