Çağdaş dövrə xas olan mənəvi problematikanın aktuallığı onun tədqiqinin bütün
Yüklə 2,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
48 digər oyunların şərtləri, nəqliyyatın idarəolunma qaydaları, sanitargigiyena normaları və s. Bütün bunlar bəzən əxlaq normalarının spesifikasını aydınlaş dırmağa bir qədər mane olur. Əxlaqa “bu belədir” anlayışı ilə yanaşı, belə olmalıdır” daha çox uyğun gəlir. Bəzi təsir formaları, məsələn, milli ənənələr, məişətdəki estetik normalar, əmək vərdişlə ri nin tərbiyə edilməsi və s. əxlaqla yanaşı, digər sahələrə də aid dir. Ayrıayrı insanların tərbiyəsinə təsir edən ictimai formalar – adət və ənənələr, ictimai rəy, tərbiyə və s. əxlaqla bağlı olsa da, bütünlükdə ona məxsus ola bilməz. Hər bir dövrün və cəmiyyətin özünəməxsus əxlaq qaydaları, prinsip və nor maları olduğu üçün, hər bir insan da, əsasən, yaşadığı dövrün və cəmiyyətin əxlaq qaydalarına tabe olur. Tarixi hadisə olan əxlaq bəşəriyyətin ictimai tərəq qisi gedişində dəyişir və inkişaf edir. Cəmiyyət sinifl ərə bölünən zaman əxlaq qaydaları da sinfi xarakter daşımağa başladı. Hər sinfin özünəməxsus əxlaq qaydaları yarandı. Müəyyən sinfə xidmət edən əxlaq sinfi xarakter daşıyaraq hakim sinfə xidmət edir. Tarixdə əxlaqın aşağıdakı əsas tipləri var ki, bunlara əxlaqın konkrettarixi tipləri də deyilir: 1) ibtidai icma əxlaqı; 2) quldarlıq əxlaqı; 3) feodal əxlaqı; 4) burjua əxlaqı və s. Əxlaqın inkişafında bəşər mədəniyyətinin tarixi tərəqqisini əks etdirən varislik elementlərinə də rast gəl mək olar. Əxlaq bir formadan digərinə keçərkən insanlar arasındakı münasi bətlərdə humanizm ünsürləri də artır. Artıq ibtidai icma dövründə qarşılıqlı yar dımın sadə formaları yaranır. Adam əti yemək adəti yox olur. Tayfa ittifaqları və dövlətin yaranması ilə qan düşmənçiliyinə son qo yulur. Feodal əxlaqı təh kimli kəndlini öldürməyə yol vermir, halbuki quldarın öz qulunu öl dürməsi onun şəxsi işi idi. Burjua əxlaqında şəxsiyyətə hörmət prinsipi təsdiqlənir. Zaman keç dikcə, cəmiyyət inkişaf etdikcə əxlaq qaydaları da dəyişir. Çox vaxt hətta zahirən əbədi gö rünən əxlaq qaydaları belə dəyişikliyə uğrayır, öz əvvəlki məzmununu itirir və ya onlara heç bir ehtiyac qalmır. Əxlaq – gerçəkliyi dərketmə vasitəsi olub, insanın praktikmənəvi dünyagö rüşüdür. Mü rək kəb və ictimai hadisə olan əxlaqın təbiətini öyrənmək üçün onun strukturunu aydınlaşdırmaq lazımdır. İctimai şüurun digər formaları kimi, əxlaqın da strukturu ictimai münasibətlərlə müəy yənləşir. Əxlaqi münasibətlər ictimai münasibətlər sistemində mühüm yer tutur ki, bunlar da əxlaq haqqında elm olan etika tərəfindən öyrənilir. Əxlaq insanı birgəyaşayış şəraitində yaşamaq qabiliyyətləri baxımından xarakterizə edir. Əxlaqın məkanı – insanlar arasındakı münasibətlərdir. İnsanın güclü və ya ağıllı olmasını müəy yən etmək üçün onu digər insanlarla müna sibətdə görmək və ya müqayisə etmək vacib deyil, çünki bu, fərdin özünə məxsus xüsusiyyətləridir. Lakin insanın nə dərəcədə xeyirxah, əliaçıq, meh riban olmasını və bu kimi digər xüsusiyyətlərinin şahidi olmaq üçün, onu məhz 49 başqaları ilə ünsiyyət prosesində görmək zəruridir. Məsələn, Robinzon Kruzo nə qədər ki, adada tək idi, onun mənəvi keyfiyyətlərinin olubolmamasının heç bir əhəmiyyəti yox idi. Məhz Pyatnitsa peyda olan dan sonra bu xüsusiyyətlərin üzə çıxmasına imkan yarandı. Əxlaq normaları hər yerdə, müxtəlif şəraitlərdə təzahür edərək universal, bəşəri xarakter daşıyır. Onlar həm cəmiyyətin, həm də ayrıayrı şəxslərin rə yinə əsaslanır. Əxlaq normaları kifayət qədərdir. Bunlara ətrafdakılarla nəza kətli rəftar tələb edən sadə normalardan tutmuş, “öldürmə!”, “oğurluq etmə!”, “böyüklərə hörmət et!”, “yalan danışma!” kimi mürəkkəb, insanın həyat prin sipinə çevrilmiş normalaradək aid etmək olar. Lakin əxlaqı normalar məc musu kimi təsəvvür etmək o qədər də düz deyil. Çünki, əvvəla, bu normaların özləri əsaslandırılmalıdır, məsələn, “nəyə görə oğurluq etmək olmaz?”, “öldürmək olmaz?”; ikincisi, konkret situasiyalarda bu normalar birbirini inkar da edə bilər. Məsələn, bir cani qadının ardınca qaçır və yol dakılardan onun hansı tərəfə getdiyini soruşur, məgər bu zaman adamlar caniyə sözün düzü nü deməlidir lərmi? Və yaxud həkim öz xəstəsinə həmişə diaqnozu olduğu kimi deməlidirmi? Ümumiyyətlə, nəzərə almaq lazımdır ki, yaranmış situasiyalar elə rəngarəng ola bilər ki, onların hərəsi üçün ayrıca norma fikirləşmək heç mümkün də deyil. İnsan əxlaqi şüurla birgə doğulmur. O, əxlaq normalarını və davranış qayda larını tədricən mənimsəyir. Bu normalar və qaydalar müəyyən vaxtdan sonra onun fərdi şüurunda özünə yer tapır ki, bu da “yaxşını pisdən”, “əxlaqı əxlaq sız lıqdan” ayırmağa kömək edir. İnsan çox vaxt hətta öz istəyinin əksinə gedərək, ictimai rəyi nəzərə alıb, hamı tərəfindən qəbul edilmiş davranış qaydalarına və əxlaq normalarına uyğun hərəkət etməli olur. Çünki cəmiyyətdə yaşayan insan ondan təcrid oluna bilməz. O, bu və ya digər mənada cəmiyyət qaydalarına tabe olmaq məcbu riyyətində qalır. Çox vaxt, əsasən, “öz ürəyinin hökmü ilə” hərəkət edən insan cəmiyyət və ya ayrıayrı şəxslər qarşısındakı borc və vicdan hislərinin təhriki ilə hər hansı addımı atır və bu zaman özü də hiss etmədən icti mai mənafe şəxsi mənafedən üstün tutulur. Belə olmasaydı, nə maddi və mənəvi nemətlər istehsal oluna bilər, nə də insan cəmiyyəti mövcud ola bilərdi. Hər hansı addımın, hərəkətin hansı cəmiyyətdə baş verməsindən asılı olma yaraq, o həmişə “xeyir və şər”, “ədalət və ədalətsizlik” mövqeyindən qiymət ləndirilibdir. Əxlaqın mahiyyətini daha yaxşı başa düşmək üçün onun əsas funksiyalarını da nəzərdən keçirmək lazımdır. Əxlaqın formalaşması və mədəniyyətin müstə qil sahəsinə çevrilməsi prose sində müəyyən əxlaq funksiyaları yaranıb ki, onlar bu gün də aktualdır. Əxlaqın funksiyaları içə risində ən əsasları bunlardır: 1) qiymətləndirici; 2) idraki; 3) dünyagörüş; 4) tərbiyəvi; 5) tənzimləyici. Qiymətləndirici funksiya əsas funksiya olub, onu yalnız əxlaqa deyil, digər ictimai şüur for malarına – incəsənətə, dinə, hüquqa, siyasətə və s. də aid etmək Yüklə 2,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|