54
sinfə xidmət edir, həmin sinfə məxsus norma və qaydaları qoruyur. Hər iki
halda bu normalar hər bir vətəndaşa aid olur.
Hüquqa nisbətən əxlaqın tarixi daha qədimdir. Əgər əxlaq cəmiyyətin
təşəkkül tapdığı ilk dövrlərdən yaranıbsa, bəşəriyyət mövcud olduqca yaşaya
caqsa, hüququn xeyli sonra – siniflər mey dana gəldikdə yaranması diqqəti cəlb
edir. Hüququn yaranması dövlətin yaranması ilə əla qədardır. Hüquq – dövlətin
başlıca tərkib hissəsidir. Onun meydana gəlməsi şüurlu xarakter daşıyaraq
dövlət tərəfindən əsaslandırılır. Məhz dövlətin yaranması ilə qan düşmənçiliyi,
insanın qurban verilməsi kimi adətlərə son qoyuldu, müxtəlif cinslər arasındakı
münasibətlər nizama salındı. Dövlət, həmçinin, şər qüvvələrin tərksilah edil
məsi, vətəndaşların cinayətkarlardan qo runması, qarşıdurma, toqquşma və s.
halların aradan qaldırılması, o cümlədən mənəvi dəyərlərin həyata keçirilməsi
işində də müstəsna rol oynayır. Ayrıayrı imkanlı şəxslər 10, 20, ən çox isə 100
adama yardım edə bildiyi halda, məhz dövlət milyonlarla imkansız və kömək
sizi öz qanadı altına almağa qadir olub, onların hüquq və azadlığını qorumaq
iqtidarındadır.
Hər bir ictimaiiqtisadi formasiyanın özünəməxsus hüquq və əxlaq norma
ları olur. Hər bir cəmiyyət borc və vicdan, ədalət və ədalətsizlik haqqında
ümum bəşəri təsəvvürlərə malikdir. Hüququn əsas kateqoriyaları ədalət, əxla
qınkı – xeyirdir. Ədalətə nisbətən xeyir kateqoriyasının əhatə dairəsi daha
genişdir. Bəzi hüquq normalarının əxlaqla qətiyyən əlaqəsi olmur. Əxlaq nor
malarının da hamısı hüquq qaydalarında öz əksini tapmaya bilər. Hüquq qayda
ları, adətən, ümumi olduğu halda, əxlaq qaydaları fərdi də ola bilər. Çünki heç
bir hüquq məcəlləsi insan hərəkət lərinin rəngarəngliyini əvvəlcədən nəzərə ala
bilməz. Əxlaq normaları ayrıayrı insanlar və ya kollektiv qarşısında qoyulan
konkret tələblərdir ki, onların yerinə yetirilməsi hər bir kəsin vic danından asılı
olub, ictimai rəyə söykənir. Hüquq normaları isə dövlət orqanlarının nəzarəti
altın da olur və onların pozulması hüquq qaydaları ilə nəzərdə tutulmuş sanksi
yalarla müəyyənləşir. Hüquq normaları, adətən, yazılı şəkildə mövcud olduğu
halda, əxlaq normaları şifahi mövcud olub, xalqın şüurunda yaşayır və ictimai
rəy tərəfindən tənzim edilərək könüllü xarakter daşıyır. Hüquq qaydalarına
əməl edilməsi, lazım gəldikdə xüsusi qanunçuluq aparatının köməyi ilə səla
hiyyətli şəxslər tərəfindən həyata keçirilən güc vasitələri ilə (inzibati, cinayət
və iqtisadi sank siyalarla) təmin edilir.
Hüquq və əxlaqın münasibəti keçmişdə və indi mövcud olan etik nəzəriy
yələrin ayrılmaz hissəsi olaraq qalır. Sokrat, Platon, Aristotel hüququn ideolo
giyası
barədə fikir söyləyərək, etikanı qanunçuluqla bağlamağa çalışırdılar.
Elm və əxlaq. Elm və əxlaq ilk baxışdan ictimai şüurun müxtəlif formaları
olsa da, onlar müəyyən mənada birbirini tamamlayır. Elmin nəzəri təfəkkürə