56
Din və əxlaq. Din əxlaqdan sonra yaranan ictimai şüur formasıdır. Müxtəlif
adət və ənənələr, əxlaq qaydaları (primitiv şəkildə də olsa) dindən xeyli əvvəl
mövcud idi və insanlar bu na riayət edirdi.
Dünya dinlərindən hər biri öz inkişafında müəyyən iqtisadi, sosial amillərlə
yanaşı, əxlaqa da dəfələrlə müraciət ediblər. Bütün dini sistemlərdə əxlaq
prinsipləri, norma və qaydaları haqqında kifayət qədər informasiya var. Din heç
də yarandığı gündən cəmiyyətin əxlaqi funksiyalarının daşıyıcısı olmamışdır.
Məsələn, qədim misirlilərin, babillilərin və yunanların dini ilk vaxtlar əxlaq
məsələləri ilə bağlı deyildi. Din cəmiyyətin hakim əxlaq nəzəriyyələ rinin daşı
yıcısı olaraq ibtidai icma quruluşunun sonunda tədricən əxlaqın məzmununa
qatıldı və ona güclü təsir göstərməyə başladı. Artıq əxlaq qaydaları insanların
dini təsəvvürlərindən asılı oldu ki, bu da kahinlər və rəhbərlərin şəxsi maraqla
rına xidmət edirdi.
Dinə yalnız inam sistemi kimi deyil, həmçinin mədəniyyət, dünyagörüş,
əxlaq və hüquq kimi də yanaşmaq lazımdır. Bütün dini abidələr insanların
həyatını, əxlaqını, məişətini, adət və ənənələrini əks etdirir. Belə dini kitablar
tarix və mədəniyyət abidələridir.
Ən möhtəşəm və son din olan İslam və onun müqəddəs kitabı “Qurani Kərim”
bütün bəşəriyyətə Allah tərəfindən göndərilən və vacib buyurulan əvəzedilməz
nemətdir. “Qurani Kərim” dini abidə olmaqla yanaşı, həm də insanların ictimai
həyatının bütün sahələrini əhatə edərək istənilən məsələ və problemlərin həlli
yollarını göstərir. Burada müxtəlif elmi (elmin bü tün sahə lərinə – astronomiya,
okeanologiya, embriologiya, coğrafiya, fizika, kimya, sosiologiya, etika, biolo
giya, hüquq, tarix və sairə aid), tərbiyəvi və digər məsələlər işıqlandırılıb.
Bütün bunları ilk dəfədən anlamaq asan olmadığından, İslam dini insanların ilk
növbədə elmli olması zərurətini yaradır. “Qurani Kərim”də dini tərbiyə ilə
yanaşı, insanların hüquq və əxlaq tərbiyəsi
də ön plana çəkilərək, konkret vəziy
yətlərdə necə hərəkət etməyin lazım olması məsləhət və ya zəruriyyət kimi
göstərilir. Bu baxımdan “Quran” bütün dövrlər, bütün xalqlar və millətlər üçün
dəyişilməz qalan əxlaq kodeksidir. Bu gün olduqca dəbdə olan gender prob
leminə, ümumiyyətlə qadının həm cəmiyyətdə, həm ailədə mövqeyinə hələ VII
əsrdə “Quran”da münasibət bildirilmiş və bütün məsələlərdə qadının mənafeyi
üstün tutulmuşdur. Vərəsəlik, övladgö türmə və s. kimi hüquqi problemlər, insa
nın həyat yoldaşına, valideynlərinə, övladlarına, qonaqlara, dövlət başçı sına və
digər insanlara olan münasibəti, hətta geyimi, yerişi ilə əlaqədar bəzi əxlaqi
problemlər islami dəyərlərin üstünlüklərini nümayiş etdirir.
57
9. Əxlaq və şüur
Müasir tədqiqatçıların çoxu əxlaqda iki, nisbətən müstəqil sahə olduğunu
söyləyir:
1)
əxlaqi şüur;
2)
əxlaqi fəaliyyət (praktika və ya təcrübə).
Bəziləri əxlaqda 3cü elementi də ayırır ki, bu da əxlaqi münasibətlərdir.
Lakin əxlaqi münasibətlər əxlaqi fəaliyyətlə (praktika ilə) əlaqədar olduğu
üçün əksər hallarda hər iki element vəhdətdə nəzərdən keçirilir.
Əxlaqi şüur ictimai şüurun spesifik forması olub, ictimai münasibətləri əks
etdirən anlayış və təsəvvürlərin məcmusundan ibarətdir. Anlayışlar sistemi hər
hansı bir təlimin – siyasi, dini, estetik və s. özünəməxsus “dilidir” və bunlarsız
əsas ideyaları ifadə etmək mümkün deyil. Ən ümumi anlayışlar kateqoriyalar
adlanır ki, bunların vasitəsilə gerçəklik müxtəlif səviyyələrdə dərk edilir.
Əxlaqi şüur anlayışlarının spesifikliyi ondan ibarətdir ki, onlar cəmiyyətin və
şəx siyyətin mənəvi həyatını özünəməxsus şəkildə əks etdirir. Bu anlayışlardan
hər hansı bir hərə kətin qiymətləndirilməsi zamanı da istifadə olunur. Əxlaqi
şüurun əsas anlayışlarına xeyir və şər, borc və vicdan, şərəf və ləyaqət, əxlaqi
hislər, əxlaq normaları, əxlaqi prinsiplər, əxlaqi ideal, əxlaqi qiymətləndirmə və
s. aiddir. Əxlaqi şüur insan həyatının əhəmiyyətli tərəflərini – insan ların bir
birinə, cəmiyyətə və bütün dünyaya münasibətlərini əks etdirən norma, adət,
ənənə, dəb, baxış, ideya, emosiya, hiss və təsəvvürlərdən ibarətdir ki, bunlar da
xeyir, şər, ədalət, vicdan, ləyaqət və s. anlayışlarla ifadə olunur.
Əxlaqi şüur anlayışının təşəkkülü hələ qədim dövrlərdən başlayır. Etika ilə
məşğul olan ilk filosoflar – Platon, Aristotel, Epikur və başqaları əxlaqın əsas
anlayışlarının bir çoxunun, mə sələn, ədalət, xoşbəxtlik, müxtəlif fəzilətlər və
sairini dərin təhlil etmişlər. Hətta müxtəlif anla yışların təsnifatına, içərilərindən
ən əsaslarının seçilməsinə də cəhd göstərmişlər. Əsas anlayışın müəyyən
edilməsinə, digər anlayışların onun üzərində qurulmasına da təşəbbüs edilmiş
dir. Bu istiqamətdə hərə öz variantını qurmağa çalışsa da, antik etikanın əsas
anlayışı xoşbəxtlik sayılırdı. Həzz (zövq almaq) də bu qəbildən idi. Epikur
hesab edirdi ki, bütün fəzilətlər öz təbiətinə görə gözəl həyatla əlaqədardır,
həzz isə həyatın bizə verdiyi ilk və fitri xoşbəxtlikdir. Sonralar İ.Kant əsas anla
yış kimi borcu diqqət mərkəzinə qoydu və onun vasitəsilə digər anlayışları
müəyyən etməyə çalışırdı.
Antik etikanın diqqət mərkəzində, həmçinin əxlaqi şüurun əsas anlayışların
dan olan şəx siyyətin mənəvi keyfiyyətləri dururdu ki, bunlar da “fəzilət” və
“qəbahət” adlanır. “Fəzilət” dedikdə müsbət əxlaqi keyfiyyətlər – əməksevər
lik, təvazökarlıq, nəzakət, xeyirxahlıq, səmimi lik, vicdan, düzlük, cəsarət, mərd
lik, öz səhvini etiraf etmək, başqasının halına yanmaq və s., “qəbahət” dedikdə