Çağdaş dövrə xas olan mənəvi problematikanın aktuallığı onun tədqiqinin bütün
Yüklə 2,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
60 Gündəlik əxlaqi şüur hələ ibtidai icma dövründə kortəbii şəkildə yaranaraq müxtəlif əxlaq problemləri, onların qiymətləndirilməsi, əxlaqi hislərlə əlaqədar gündəlik mülahizələri ifadə edir. Bu anlayışlar, adətən, ziddiyyətli və anlaşıl maz olur. Gündəlik əxlaqi şüur nəzəri əxlaqi şüur la sıx əlaqədardır. Onların arasında “Çin səddi” çəkmək düzgün deyil. Nəzəri əxlaqi şüur əqli əməyin fiziki əməkdən ayrılması, peşələrin yaran ması və bu peşə sahiblərinin – filosofların, müəllimlərin, din xadimlərinin, drama turqların və başqalarının gənc lərin təlimtərbiyəsi ilə məşğul olması, mənəvi həyatın müxtəlif problemlərini nəzərdən keçir məsi ilə əlaqədardır ki, burada da əsas rolu əxlaq fəlsəfəsi olan etika oynayır. O daha məqsəd yönlü şəkildə formalaşır və əsasən, insan varlığının mərkəzinə, həyat, əhəmiyyətli məsələlərə doğru tuşlanaraq ardıcıllığı, rasionallığı, sistemliliyi, aydınlığı ilə xarakterizə edilir. İnsanın mənəvi həyatında inam və hislər daha çox iştirak etdiyindən, məhz onlar əxlaqi şüurun bütün səviyyələrinə nüfuz edirlər. Bəzi müəlliflər əxlaqi şüurun 2 səviyyəsini ön plana çəkir: 1) hissiemosional; 2) rasional. Əxlaqi şüurun hissiemosional səviyyəsi əxlaqi hiss və həyəcanların məcmusundan ibarətdir. Hislərin ümumpsixoloji təsnifatına görə zehni və este tik hislər kimi ali hislərə aid olan əxlaqi hislər, şəxsiyyətin mənəvi tələbatları və maraqları ilə bağlıdır. Əxlaqi hislər insanların düzgün addım atmasına və düzgün hərəkət etməsinə kömək edir. Bu hislər hərəkətin motivi olduğu üçün əxlaqi əhəmiyyətə malik olur. Onlar, adətən, müxtəlif emosional vəziy yətlərdə yarana bilən borc və vicdan hislərindən ibarətdir. Belə vəziyyətlər utancaqlıq, peşmançılıq, vicdan əzabı və s. ilə əlaqədardır. Şəxsi ləyaqət və şərəf hissi də bu qəbildəndir. Lakin əxlaqi hislər bununla bitmir. İnsanın hər hansı bir hissi əxlaqi əhəmiyyətə malik ola bilər, belə ki, o, əməl xarakteri daşıyan hərəkətdən törəyir. Məsələn, hər bir insana xas olan qorxu hissi təbii hiss olub, əsasən özünümüdafiə instinkti ilə bağlı olduğu üçün heç bir əxlaqi əhəmiyyətə malik deyil. Lakin müxtəlif situasiyalarda o həm qorxaqlıq kimi, həm də qorxunu dəf etməyə yönəlmiş cəsarət, igidlik, şücaət və s. kimi üzə çıxır. Bunu digər hislərə də aid etmək olar: mə həbbət, nifrət, sevinc, heyfsilənmək, məğrurluq və s. Bu əxlaqi hislər şəxsiyyətin, kollektivin, qrupun spesifik reaksiyasıdır ki, bunlar da insanla insan və ya insanla cəmiyyət arasında baş verir. Şüur, əxlaqi hislər və emosiyalar gerçəkliyi əksetdirmənin və hərəkətin motivinin ayrıayrı tərəfləri olsa da, birbiri ilə qarşılıqlı əlaqədədirlər. Əxlaqi şüuru yalnız qaydalardan ibarət olan insan, real həyatla, insanın hiss və iztirab ları ilə qarşılaşdıqda, ətrafdakılar üçün, adətən, qu ru, aciz, sxematik təsir bağış layır. O, insanlara qarşı laqeyddir, sevməyə və nifrət etməyə layiq deyil, onun 61 “normaları” insan qəlbinin dərin qatlarına nüfuz edə bilmir. Emosiya və hislər insa nın mənəvi həyatını daha dolğun edir, əxlaqi şüura sabitlik və aydınlıq gətirir, hərəkətin qəbul edilibedilmədiyini, qənaətbəxş olubolmadığını, alqışa və ya məzəmmətə səbəb olduğunu düz gün müəyyən etməklə əlaqədar əxlaqi şüurun qiymətləndirmə bacarığını gücləndirir, hadisələrə olan reaksiyasını tamamlayır. Əxlaqi şüurun rasional səviyyəsi normativdəyər məzmunlu xüsusi tip anla yışlardan ibarət dir ki, bunlara əxlaq normaları, mənəvi prinsip və ideallar, düz gün olan və olmayanlar haqqında ideyalar, əxlaqi qiymətləndirmə aiddir. Şüu run digər formalarında olduğu kimi, əxlaqi şüurda da emosional tərəflə rasional tərəf birbiri ilə qovuşur, hissi təcrübə ilə idrak (ağıl) birləşir. İ.Kant yazırdı ki, ağıl hissi təcrübəsiz boşdur, hissi təcrübə isə ağılsız kordur. Ağıl hislərə müəyyən ictimai istiqamət verir, şüur isə emosional hislərin intellektual əsası kimi çıxış edir. Əxlaq normaları insanların hərəkətlərini müəyyənləşdirir, istiqamətləndirir, nəyi etmək olar, nəyi yox, hansı şəraitdə nə cür hərəkət etmək lazımdır və s. kimi suallarda onlara yardımçı olur, davranış qaydalarının çərçivəsini, standart larını bildirir. Əxlaq normaları mənəvi və praktik tərəflərin vəhdətindən ibarətdir. Onlar əxlaqi şüurun özəyidir. Əxlaq normaları yalnız davranış qayda ları qarşısında tələblər qoymur, həm də cəmiyyətin buna münasibətini ifadə edir, onları qiymətləndirir. Əxlaq normaları eyni zamanda həm tələb, həm də qiymətləndirmədir. Bunlara normatələblər, normaqiymətləndirmə deyilir. Bun dan başqa, hər hansı davranış xəttini müəy yən edən normaməqsədlər və hərəkəti məhdudlaşdıran və ya qadağan edən normaçərçivələr də mövcuddur. Bunlar vasitəsilə cəmiyyət şər əməlləri mühakimə edir, xeyir əməllərə bəraət qazan dırır. Beləliklə, əxlaq normaları sonuncuların (xeyrin) katalizatoru kimi çıxış edir. Əxlaqi şüurun tərkib hissəsi olan adət və ənənələr insanların məişətinə möhkəm daxil olaraq davranış qaydalarının sabit tərəfi kimi çıxış edir. Onların formalaşması böyük insan birliklərinin iştirakı ilə illərlə, hətta on illərlə davam edir. Bu zaman insanların tələbatı və ictimai rəy nəzərə alınır. “Ənənə” anlayışı “adət” anlayışından daha genişdir. Ənənəyə bir neçə adət daxil ola bilər, məsələn, qonaqpərvərlik, toy adətləri və s. Hərbi, vətənpərvərlik, inqilabi, mədəni, məişət, milli, beynəlmiləl və s. ənənələr də mövcuddur. Bir çox ənənələr minilliklərin sı nağından keçib. Öz dövrünü yaşamış, mürtəce xarakter almış adətənənələrlə cəmiyyət heyf silən mədən vidalaşır, insanların xeyrinə olan adətlərin isə qoruyucusuna çevrilir. Əxlaq prinsipləri əxlaqi şüurun daha mürəkkəb forması olub, ayrıca əxlaq normalarında konkretləşir. Əxlaqi norma və prinsiplərin məcmusu əxlaq kodeksini yaradır. Bütün dini kitablar (əlbəttə, orijinal variantları), ən başlıcası Yüklə 2,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|