Çağdaş dövrə xas olan mənəvi problematikanın aktuallığı onun tədqiqinin bütün
Yüklə 2,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 12. Xeyir və şər
68 lardır. Əxlaq prinsipləri əsasında inkişaf edən etik kateqoriyalar onlardan asılı olaraq insanın mənəvi simasını, əxlaqi sifətlərini, davranış qaydalarını və baş qalarına münasibəti müəyyən edərək etikada mərkəzi yer tutur. Əxlaq kateqoriyaları öz məzmununa görə obyektiv, həyatakeçmə formasına görə isə sub yektivdir. Bir tərəfdən, onlar həyata aid olub, onu qiymətləndirənin şüurundan asılı olmayaraq mövcuddur; digər tərəfdən, onların subyekt tərəfin dən seçimi azaddır, yəni insan ya xeyri, ya şəri seçir; eqoizmi və ya altruiz mi üstün tutur. Kateqoriyaların bir qismi əks qütblü, digər qismi isə qarşılıqlı şərtləndirilmiş olur. Birincilərə xeyir və şər, ədalət və ədalətsizlik, ikincilərə borc və vicdan, şərəf və ləyaqət və s. aiddir. Özünəməxsus xüsusiyyətlərə malik olan hər bir etik kate qo riya elmi idrakın müxtəlif pillələrini ifadə edərək, şəxsiyyət və cəmiyyət əlaqələrinin müəyyən tərəfini əks etdirir. Əvvəlki dövrlərin filosofları, adətən, bu kateqoriyalardan hər hansı birini ön plana çəkir, digərlərini ona tabe edirdilər. Məsələn, Aristotel və Platon xeyri, Kant borcu, Hegel vicdanı, Demokrit, Epikur, Helvetsi, Feyerbax xoşbəxtliyi üstün tuturdu. Hər bir tarixi mərhələnin özünəməxsus əxlaqi dəyərlər sistemi olduğun dan insanların müxtəlif dövrlərdə xeyir və şər, borc və vicdan və s. haqda təsəvvürləri də fərqli olur. Bu anlayışların formalaşmasına ümumbəşəri mənəvi təcrübə də təsir edir. Etikanın əsas, ənənəvi kateqoriyaları bunlardır: xeyir və şər, borc və vicdan, şərəf və ləyaqət, xoşbəxtlik və həyatın mənası. Bu kateqoriyalar yalnız etika nın nəzəri anlayışları deyil, həm də əxlaqi şüurun əsas anlayışlarıdır ki, onların vasitəsilə cəmiyyət insanların davranışını tənzimləyir. 12. Xeyir və şər İnsanın hər hansı bir fəaliyyəti əxlaqi şüurun mərkəzi anlayışı olan xeyir və şər kate qoriyaları prizmasından qiymətləndirilir. Əxlaqi şüurun daha əsas, ümumi və spesifik anlayışları olan xeyir və şər insanlara aid olub, yalnız etika tərəfindən öyrənilir. Etikanı bəzən hətta xeyir və şər haqqında təlim də adlan dırır, əxlaq və əxlaqsızlığı isə xeyir və şərin sinonimi kimi nəzərdən keçirirlər. İnsanların xeyir və şər haqqında təsəvvürləri bəşəriyyətin ilk çağlarında yaranaraq dövrdəndövrə, zamandanzamana adladıqca dəyişmişdir. Antik dövrdə xeyir və şər vəhdətdə nəzərdən keçirilirdi. Hegelə görə, təzə doğu lan insan nə xeyirxah, nə də bədxah olur. O, bu keyfiyyətlərə sonradan nail olur. Hegel bu kateqoriyaları vəhdətdə nəzərdən keçirirdi. Russo hesab edir di ki, insan təbiətən xeyirxahdır, Freydə görə isə insan əzazildir (83, səh.193). Ümumiyyətlə, xeyir və şərə yalnız insani keyfiyyət kimi baxan etikada onla rın fitri və ya sonradan qazanılan olması barədə fikirlər də müxtəlifdir. Bəziləri 69 bunların fizioloji, bioloji təbiətə malik olduğunu israr edirlər. Aristotelə görə, fəzilətlər fitri olmayıb, təcrübə vasitəsilə əldə edilir. Müsbət və mənfi keyfiyyətlər olan xeyir və şər daha ümumi anlayışlar olub, bütün mə nəviyyatı xarakterizə edir və hətta insanlar arasındakı münasibətlər çərçivəsindən çıxaraq təbiət hadisələrinə də şamil olunur (məsələn, “şər qüv vələr”, “qorxulu epidemiya”, “xeyirli səhər” və s). Bir sözlə, xeyir – insanların xeyrinə olan, şər – zərərinə olandır. Xeyir – hamının arzuladığı, dəyərli, nümunəvi, şər isə məhv edilməli, yolverilməz olan dır. Bununla əlaqədar, xeyir, adətən, müsbət – mənəvinin, şər isə əxlaq sızlığın sinonimi olur. Bu anlayışlar insanların şüurlu hərəkət lərini qiymətlən dirir. Adətən, insanlar şüurlu surətdə xeyirxahlığa can atır, öz fəaliyyətlərini xeyirlə eyniləşdirirlər. Şər haqqında isə heç kəs açıq danışmır, onu fəaliyyətin məqsədi kimi təqdim etmir, məcburi addım kimi qələmə verirlər. Hətta şərin hədələmək və ya daha böyük qəbahətlərdən qaçmaq məqsədi daşıdığını söylə yirlər. İnsan xeyir işlər gördükcə onun hüdud larını genişləndirir, şərin hüdudla rını isə daraldır. Xeyirxahlıq idealı insanı özünükamilliyədək yüksəldir. İnsan çox vaxt xeyri intuisiya vasitəsilə hiss edir. İnsan şəri ona görə tanıyır ki, xeyir haqqında kifayət qədər anlayışı var; xeyrə ona görə qiymət verir ki, öz təcrübə sində şərlə qarşı laşıb. Beləliklə, xeyir və şər birbiri vasitəsilə dərk edilir. Xeyir və şər anlayışları vasitəsilə insanlar ətraf aləmi də dərk edirlər. Hər hansı bir qiymət ləndirilmə (yəni əxlaqın, mənəvi keyfiyyətlərin, insanlar və ya siniflər arasındakı münasibətlərin, cəmiyyətdəki durumun) xeyir və şərin daha konkret: prinsip, norma, mənəvi keyfiyyət formasına düşməsinə səbəb olur. Digər mənəvi keyfiyyətlər kimi, bu anlayışlar da tarixən dəyişkəndir. Məsələn, inkvizisiya dövründə insanların tonqalda yandırılması, insan qur banlarının verilməsi, totalitarizm və s. insanların xeyir və şər haqqında yanlış təsəvvürlərindən irəli gəlirdi. Xeyir anlayışı vasitəsilə insanların ümumi və mühüm maraqları, gələcəyə olan ümid və arzuları ifadə olunur. Nəyə aid və nədən asılı olaraq xeyir daha konkret mənalarda işlənir: xeyirxahlıq, ədalət, fəzilət və s. Abstrakt anlayışlar olan xeyir və şərdən fərqlənən ədalət daha konkret tarixi xarakter daşıyır. Ədalət konkrettarixi məzmun daşıyan bərabərlik və bərabərsizliyin inikasıdır. İbtidai cəmiyyətdə ədalət o dövr üçün nəzərdə tutu lan davranış qaydaları və normalarını pozanların cəzalandırılmasını tələb etmək kimi başa düşülürdü. Bunlara qan düşmənçiliyi də aid idi. Yunan mifo logiyasında ədalət ilahəsi olan Femida gözübağlı təsvir edilirdi. Bu, hökm çıxaran zaman onun düzgün mövqe tutmasına işarə idi. O dövrdə icad edilən tərəzi də Femidanın simvolu idi. Pifaqorçular deyirdilər ki, tərəzi bir tərəfə əyilməməlidir, yəni cəza ciddi şəkildə cinayətə tən gəlməlidir. Demokritə və digərlərinə görə, ədalət təbiətə uyğun hərəkət etmək və öz borcunu yerinə Yüklə 2,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|