Çağdaş dövrə xas olan mənəvi problematikanın aktuallığı onun tədqiqinin bütün
Yüklə 2,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 14. Şərəf və ləyaqət
76 həyatı, daxili aləmi, məslək seçimi azad olmalıdır. Dar mənada bu, dini ayinlərə riayətetmə ilə əlaqədardır. Vicdan, hər şeydən əvvəl, ayrıayrı şəxslərə məxsusdur. Lakin “ictimai vic dan” haqqında da fikirlər mövcuddur. Kütləvi informasiya vasitələri, ictimai təş kilatlar ictimaiyyətin rəyini ifadə edir və formalaşdırır. Bu rəy, adətən, bitərəf və olduqca ciddi olur. Beləliklə, vicdan insanın bütün mənəvi həyatını fəallaş dırır, xeyirxahlıq və ədalətin təsdiqinin mühüm “mexanizmi” kimi çıxış edir. “Vicdan” anlayışına Demokritin dövründə hələ rast gəlməsək də, “utancaqlıq”dan danı şarkən, görünür ki, Demokrit məhz vicdanı nəzərdə tutur muş: “Adam pis iş tutanda əvvəlcə özözündən utanmalıdır” – söyləyən filosof, “Başqalarından utanmaqdan daha çox özündən utan mağı öyrən” tezisini irəli sürürdü. Demokritin bu fikri də məlumdur ki, yaxşı adam yalnız həmişə yax şılıq edən adama deyil, ömründə bir dəfə də olsun pislik haqqında fikirləşməyi bacarmayan və pis hərəkət etməyən adama deyilməlidir. Aristotel “Nikomax etikası”nda yazır ki, ağıl və vicdanı insana təbiət bəxş edib. Siseron “Allah ların təbiəti” adlı traktatında bütün ümid lərini vicdana bağlayır: “O, hər hansı ilahi zəkadan asılı olmayaraq, fəzilət və qəbahəti öl çübbiçmək qabiliy yətinə malikdir. O olmasa – hər şey batar”. Naturalist nəzəriyyənin nüma yəndələri olan Darvin, Spenser, Leturno, Kropotkin vicdanı qeyriictimai, insanla bərabər heyvana da məx sus bir hadisə kimi nəzərdən keçirirdilər. Vicdanın mənbəyini ictimai instinktlərdə görürdülər. Darvin hətta deyirdi ki, ictimai instinktə malik olan hər hansı heyvan mənəvi hiss və vicdan əldə edir. Z.Göyüşov bu problemi də yuxarıda adı çəkilən əsərində araşdıraraq ona tarixi baxımdan yanaşmış və maraqlı tədqiqat apara bilmişdir: “Böyük rus yazıçısı L.N.Tolstoy öz əsərlərində vicdana müstəsna əhəmiyyət verərək yaz mışdır ki, “mən dünyada iki həqiqi bədbəxtlik tanıyı ram: biri vicdan əzabı, o biri xəstəlikdir”. Vicdan – insanların həyatının doğru yol göstəricisidir. Bö yük fransız filosofu və riyaziyyatçısı L.Paskala görə: “vicdan – bizim malik olduğumuz ən yaxşı əxlaq kitabıdır, yoldan azmamaq üçün ona teztez baxmaq lazımdır”. Dahi Norveç yazıçısı H.İb senə görə: “saf vicdan – ən yumşaq yas tıqdır”. Görkəmli fransız yazıçısı və əxlaq nəzəriy yəçisi O.Balzakın nəzərincə, vicdan, hələ ki, biz onu ləkələməmişik, çox qabil və səhv etməyən ha kimdir. Görkəmli amerikan yazıçısı Heminquey yazırdı ki, “saxtakarlıqdan qorunmaq üçün Parisdə saxlanan metr – etalon kimi mütləq surətdə dəyişməz vicdana malik olmaq lazımdır”. Çex xalqının qəhrəman oğlu Yulius Fuçik demişdir ki, “vicdanı ləkələnmiş adamlara baxmaq döyülüb əzilmiş adamlara baxmaq dan daha qorxunc və daha dəhşətlidir”. Böyük proletar yazıçısı M.Qorki dönə dönə qeyd etmişdir ki, “vicdan insanın mənəvi saflığının mühüm əlamətidir”. Onun fikrincə, yalnız özünü yalan, abırsızlıq və həyasızlıq zirehinə bürüməyən adam vicdan mühakiməsi qarşısında titrəməyə bilər. Vicdansız olsan, böyük 77 ağlın olsa belə yaşaya bilməz sən. …Qeyd etmək lazımdır ki, Şərqin Şeyx Sədi, Şirazi, Hafiz, Nəziri, Cəlaləddin Rumi, Mahmud Şəbüstəri kimi əxlaq nəzəriyyəçiləri də vicdan və insafı məhz yüksək əxlaqlılığın, fə zilətliliyin mühüm əlaməti kimi tərənnüm etmişlər. Onların hamısı vicdanlı və insaf lı olmağı əxlaqi məziy yətlərin əsası saymışlar. Bu cəhətdən Azərbaycanın görkəmli maarifçisi və mütəfəkkirlərinin fikirləri də çox xarakterikdir. Gör kəmli maarifçimiz və əxlaq nəzəriyyəçimiz A.Bakıxanov öz fəlsəfi traktatı “Təhzibüləxlaq”da insaf kateqoriyasının şərhinə ayrıca bir fəsil həsr etmişdir”. 14. Şərəf və ləyaqət Şərəf və ləyaqət digər kateqoriyalar kimi şəxsiyyət və cəmiyyət arasın dakı münasibətləri tənzim edir, insanın özünə qarşı münasibətlərini aydınlaşdırır, onun mənəvi dəyərlərini ifadə edir və onların əxlaqına təsir edəcək vasitəyə çevrilir. Birbiri ilə bağlı olan bu kateqoriyalar sosial qrupların, siniflərin, insanla rın əxlaqi fəaliy yəti prosesində formalaşır. Onların məzmunu son məqamda mövcud cəmiyyətin iqtisadi quruluşu ilə müəyyənləşir. Məsələn, feodal cəmiyyətinin hakim dairələri şərəf və ləyaqətdən çox danı şırdılar. Müxtəlif cəngavər adətləri məhz bu anlayışlarla bağlı idi. Lakin onlar çox vaxt zahiri xarakter daşıyırdı. Zadəgan özünə layiq olmayan işlər görməklə özünü alçalt mamalı, “aşağı” təbəqəyə qoşulmamalı, özünü “yüksək” tutmalı idi. Orta əsrlər zadəganlarının ləyaqət və şərəf ko deksində duellər mərkəzi yer tuturdu. Məlumdur ki, arvadının doğrudan və ya yalandan təhqir edil məsinə görə ər qarşı tərəfi duelə çağırmalı idi, özü isə başqasının arvadını yoldan çıxarmağı yüksək cəngavər şücaəti hesab edirdi. Feodal cəmiyyətinin qanunlarını ləğv edən burjuaziya orta əsrlərdəki şərəf və ləyaqət haq qında olan təsəvvürləri altüst etsə də, təbəqələşmə ilə bağlı, insanın ictimai vəziyyəti ilə əla qədar məsələlərə münasibətini saxla mışdı. Bununla yanaşı, hər bir xalqın, millətin şərəf və lə yaqət haqqında öz təsəvvürləri var idi. Birbirinə yaxın olsalar da, bu kateqoriyalar arasında həm insanın əxlaqi dəyərlərini ifadə etmək baxımından, həm də digər aspektlərdən müəyyən fərqlər var. Şərəf insanın əxlaqi dəyərlərini onun konkret ictimai vəziyyəti, fəaliyyət növü, ictimai həyatdakı rolu, əxlaqi xidmətləri ilə əlaqədar ifadə edir. Hər bir insan cəmiyyətin bir hissəciyi olduğu halda, ictimai rəydən qaça bilməz. “Şərəf” anlayışının məzmunu müəyyən qrupun üzvü, müəyyən icti mai funksiyaların daşıyıcısı olan insanın hərəkətləri, davranışı, həyat tərzinə ictimai əxlaq tərəfindən qoyulan tələblərə riayət etmək baxımından açılır. Bu baxımdan kişi, qadın, əsgər, fəhlə, həkim, müəllim, gənc və başqaları qar Yüklə 2,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|