Çağdaş dövrə xas olan mənəvi problematikanın aktuallığı onun tədqiqinin bütün
Yüklə 2,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
78 şısında konkret tələblər məcmusu mövcuddur. Öz növbəsində ictimai əxlaq “kişi şərəfi”, “qadın şərəfi”, “əsgər şərəfi”, “fəhlə şərəfi”, “ailə şərəfi”, “zavo dun şərəfi”, “məktəbin şərəfi” və s. anlayışlarla əlaqədardır. Hətta əvvəllər “qəbilənin şərəfi” kimi anla yış lar da mövcud olub. Şərəf insanları birbirindən fərqləndirərək onların şöhrətində, qazan dıqları ad və etibarında öz əksini tapır. Şərəf kimi ləyaqət də həm cəmiyyətin insana, həm də insanın özünə qarşı münasibətlərini aydınlaşdıraraq əxlaqi qiymətləndirməni və özünü qiymətləndirməni ifadə edir, insanlar ara sın dakı münasibətləri və insanın dav ranışını tənzim edir. İnsanın öz ləyaqətini başa düşməsi özünüdərketmənin və özünənəzarətin bir formasıdır ki, insanın özünə qarşı tələbkarlığı bunun əsasında formalaşır. Öz ləyaqətinin qorunması və təsdiq lənməsi üçün insan elə müvafiq addımlar atır ki, ləyaqətinin ləkələnməsi üçün səbəb ol masın. Şəxsi ləyaqətinin dərk edilməsi insanın ilk növbədə özü qarşısında məsuliyyətini artırır. Ləyaqət – digər adamlardan öz hüquqlarının qorunması üçün özünə qarşı hörmət tələb etməkdir. Şəxsi ləyaqətini yüksək tutan insan alçaqlıq və satqınlıq etmir, nə özünü, nə də başqasını alçaltmır, həyatını nəyəsə tabe etmir. Ləyaqət insanların bərabərliyi prinsipini əsas tutur. Ləyaqət həm həqiqi, həm də aldadıcı ola bilər. Birinci halda ictimai rəy ədalətli olaraq insana xeyirxah işlərində, insanlara etdiyi yaxşılığa görə müsbət qiymət verir. İkinci halda isə bu rəy düzgün olmur, çünki haqqında söhbət gedən adam hamını aldatmağa müyəssər olur, öz hərəkətlərini həddindən artıq şişirdir. Əslində, onun ictimaifaydalı əməkdə rolu çox cüzidir, onun borc və vicdanla bağlı əxlaqi hissləri də çox zəif inkişaf edib. Şərəf və ləyaqətlə çox bağlı olan məsələlərdən biri də şöhrətpərəstlikdir. Məşhur olmaq, hamıdan irəlidə getmək şöhrət qazanmaq, tanınmaq, müasir lərindən seçilmək, şəxsiyyət kimi parlamaq çoxlarının arzusudur. Bu, müəyyən mənada yaxşı nəticələr verə bilər. Yəni insan, məqsədindən asılı olmayaraq, xeyirxah işlər görmüş olur. Lakin əksər hallarda bu hisslər şöhrət pərəstliyə apa rıb çıxarır. Bunu eqoizmin nəticəsi kimi də başa düşmək olar. Ancaq unutmaq olmaz ki, şöhrət insana özü gəlir. Onu süni yolla çox yaşatmaq mümkün deyil. Şişirdilmiş şöhrət gectez partlayır. Şöhrətpərəstlik cəmiyyət üçün qorxulu hala çevrilə bilər. Bəzi adamlar şöhrət naminə, adının tarixə pis cəhətdən olsa belə düşməsi xatirinə hətta cinayətə əl atırlar. Hitler, Mussolini və bu kimilər belələrindəndir. Şöhrətpərəstliyə əks olan keyfiyyət – təvazökarlıqdır. O, insanda daha çox diqqəti cəlb edir və hörmətlə qarşılanır. Şərəf və ləyaqət kateqoriyaları ilk dəfə Roma stoikləri Seneka, Epiktet və Mark Avreli tərəfindən işlənib. Onların fikrincə, bu kateqoriyalar insanın ali dəyərləridir, bunlarsız həyat öz mənasını itirir. Onlar hətta intiharı şərəfsiz 79 və ləyaqətsiz həyatdan üstün tuturdular. Epiktet yazırdı ki, insanın doğulub həyatdan getməsinə, pulundan və evindən məhrum olmasına heyf silənmək lazım deyil, yalnız o vaxt heyfsilənmək olar ki, insan əsl mülkiyyəti olan ləyaqətini itirsin. İntibah dövründə Piko della Mirandola, Lorenso Valla, Rot terdamlı Erazm bu kate qo riyaları nəzəri cəhətdən daha çox əsaslandırırdılar. Azərbaycan filosofu Ziyəddin Göyüşov da bu kateqoriyaları özünəməxsus şəkildə nəzər dən keçirib: “İnsan cəmiyyətinin inkişafı tarixində yaranıb forma laşmış mühüm əxlaqi sərvət lərdən biri şərəf, namus və ləyaqətdir. Vicdan, insaf və həya kimi şərəf, namus və ləyaqət də eyni mənalı əxlaqi anlayışlardır. Bunlar insanın əxlaqi şüurunun eyni bir cəhətini əks etdirir. Başqa əxlaqi kate qoriyalar kimi şərəf, namus və ləyaqət də uzunsürən əxlaqi tərəqqinin məhsullarıdır”. Şərəf – insanın və onun hərəkətlərinin sinif, millət, xalq, kollektiv, cəmiy yət tərəfindən bəyənilməsi və qiymətləndirilməsi deməkdir. Şərəf insanın öz şəxsi ləyaqətini dərk etməsidir. Ləyaqət isə onun bir şəxsiyyət kimi özünü başa düşməsindən ibarətdir. Namus insanın öz şərəf və ləyaqətini əzizləyib qoruması və qiymətləndirməsi deməkdir. Göründüyü kimi, bu üç anlayış arasında keçilməz bir sədd qoymaq və bunları birbirindən ayırmaq olmaz. Bunlar birbirini ta mam layan və birbiri ilə qırılmaz dialektik vəhdət halında mövcud olan eyni ümumi anlayış və əxlaqi sərvətlərdir, qoşa əxlaqi kateqori yalardır. Şərəf, namus və ləyaqət haqqında təsəvvür formaca fərdi, müstəqil xarak ter daşısa da, məzmun etibarilə həmişə ictimai xarakter daşıyır. Çünki şərəf, namus və ləyaqət insanın başqa insanlarla, insan qrupları ilə, bütövlükdə cəmiyyətlə əlaqə və münasibətlərini nəzərdə tutur. Şərəf və ləyaqət şəxsiyyətə verilən ictimai qiymətlə şəxsiyyətin özünün özünə verdiyi qiyməti təcəssüm etdirir. Bu iki cür qiymətin mütənasibliyi olmadan şərəf, namus və ləyaqət kimi əxlaqi sərvətlərin təbiəti düzgün aydınlaşdırıla bilməz. …Bəzi əxlaq nəzəriyyəçiləri şərəf kateqo riyası nın məzmununu müəyyən etməyə cəhd edər kən şəxsiyyətə verilən ictimai qiyməti nəzərə alma yıb, şərəfi ancaq şəxsiyyətin özünün özünə verdiyi qiymətlə məhdudlaşdırırlar. Məsələn, T.Lipps “Etikanın əsas məsələləri” adlı kitabında yazır ki, şərəf ancaq mənim şərəfim, yəni mənim vicdanlılığım və namusluluğum ola bilər. Başqa adamlar məndə şərəf olduğunu təsdiq edə bil sələr də, onlar mənə şərəf verə bilməzlər. Şərəf və namusun məzmununu bu cür şərh etmək, şəxsiyyətin özünə verdiyi qiyməti icti maiyyətin şəxsiyyətə verdiyi qiymət hesabına şişirtmək və ictimai qiyməti nəzərə almamaq, əlbəttə, yanlışdır. Çünki, ümumiyyətlə, cəmiyyətdən kənarda şəxsiyyəti düşünmək mümkün olmadığı kimi, ictimai qiymətdən kənarda namus, şərəf, ləyaqət də təsəvvür etmək olmaz. Əs lində, elə Yüklə 2,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|