Çağdaş dövrə xas olan mənəvi problematikanın aktuallığı onun tədqiqinin bütün
Yüklə 2,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2. Peşə etikası
91 2. Peşə etikası Peşə etikası insanların peşə fəaliyyəti ilə əlaqədar aralarındakı münasi bətlərin mənəvi xa rakterini təmin edən davranış kodeksidir. Bir çox əxlaq nor malarının ümumbəşəri xarakter daşı masına baxmayaraq (yəni bu prinsiplərin hər bir insana aid olması, məsələn, bütün fəaliyyətin borc, vicdan, sədaqət prinsipləri, dostluq, yoldaşlıq münasibətləri əsasında qurulması, böyüklərə hörmət etmək, yalan danışmamaq, xəyanət etməmək, ziyan vurmamaq və s.), müxtəlif peşələrlə əlaqədar fəaliyyət növlərinin də özünəməxsus davranış normaları var. İnsanın mənəvi həyatı rəngarəng olduğu üçün bəzən gündəlik həyatda nəinki yüksək mənəvi dəyərlərə, hətta adi əxlaq normalarına da riayət etmək asan olmur. Məsələn, işin xeyri üçün insan yalan danışır, müna sibətləri düzəltmək naminə nəyi isə başqasına xəbər verməli olur, həqiqəti üzə çıxar maq üçün şantaj üsuluna əl atmağa məcbur olur və s. Bəzi peşə sahibləri isə bu problemlərlə daha teztez rastlaşdıqları üçün onların işi xüsusi gərginlik tələb edir və mənəvi prinsipləri həyata keçirmək mürəkkəbləşir. Rəhbər işçinin, müəllimin, həkimin, hüquqşünasın, din xadiminin fəaliyyəti bu qəbildəndir. Məhz peşə etikası müxtəlif peşələrin əxlaq problemləri ilə əlaqədar konkret hadi sələri öyrənir, təhlil edir və müəyyən tip peşələrin mürəkkəb və qeyri adi fəaliyyəti zamanı əx laqi dəyərlərin gerçəkləşməsinə və həyata keçməsinə kömək edir. Lakin peşə etikası əxlaqi şüura aid yeni prinsip və anlayışlar yarat mır. O, bunları insanın həyat fəaliyyəti ilə bağlı müvafiq sa hələrlə uyğunlaş dırır. Beləliklə, peşə əxlaqını öyrənən peşə etikası əxlaq mədəniyyətinin əsas komponentidir. Peşə əxlaqının prinsip və normaları nisbi müstəqilliyə malik olduğu üçün peşə etikası özü də müstəqildir. Peşə latınca “professio” sözündən olub, mövcudluq mənbəyi sayılan və əmək fəaliyyətinin müəyyən hazırlığa ehtiyacı olan ixtisas, rəsmi məşğuliyyət mənasını verir. Peşə əxlaqının prinsip və normaları cəmiyyətin inkişafının müəyyən mərhələsində yaransa da, dəyişməz deyil. Peşə əxlaqı normaları sivi lizasiyanın, əxlaq mədəniyyətinin, insan münasibətlərindəki humanizmin inki şafı ilə bağlı olub, əxlaqi tərəqqinin bir forması kimi də nəzərdən keçirilə bilər. Peşələr mövcud olduqca tarixən formalaşmış peşə etikası normaları da yaşa yacaq. Bunlar hər kəsi öz çalışdığı sahədə məsuliyyətli olmağa sövq edir. Peşə etikasının bəzi prinsipləri hər bir cəmiy yətin, millətin bu və ya digər prinsipləri ilə uyğun gəlsə də, müəyyən konkret şəraitdə dəyişikliyə məruz qalaraq fərdiləşə bilər. Hər bir peşənin öz ictimai funksiyaları, ictimai məqsəd və vəzi fələri var. Bu peşə qruplarının daxilində insanların birbirinə və gerçəkliyə müəyyən müna sibətləri yarandığı üçün konkret əxlaq qaydaları və normaları məhz bununla əlaqədar formalaşır. Peşə etikası ictimai şüur formaları, o cümlədən əxlaqın özü kimi quldar lıq cəmiyyətində ictimai əmək bölgüsünün, peşələrin, spesifik peşə əxlaqının 92 meydana gəlməsi ilə əlaqədar yara nıb. Peşələr hamısı eyni zamanda yaranma dığı üçün, peşə qrupları da müxtəlif vaxtlarda for malaşıb. Yeniyeni peşələrin əmələ gəlməsi insanlar arasında da xüsusi münasibətlər yaradırdı. Əməyin obyektindən, istifadə etdiyi alətdən, metod və üsullarından asılı olaraq insan bənzəri olmayan situasiyalarla rastlaşır ki, bu da müvafiq metod, ritm, hərəkət, psixoloji reaksiya tələb edir. Hər bir peşənin məhz özünəməxsus ziddiyyətləri və bu ziddiyyətlərin dəfedilmə üsulları var ki, burada insanın subyektiv münasibətləri, mənəvi aləmi özünü göstərir. Peşə münasibətləri ilə əlaqədar çoxsaylı situasiyalar içərisində nisbətən teztez təsadüf olunanlar, həmin peşələrə aid əxlaq normalarının spesifikasını formalaşdırır. İnsanlar öz dav ranışlarını müvafiq situasiyalarda bu normalara uyğun qurmalı olurlar. Bütün bunlar peşə etikası və peşə əxlaqı problemlərinin mühüm əhəmiyyətə malik olmasını göstərir. Peşə əxlaqı məsələləri antik dövrdən mövcud olsa da, nə antik filosoflar, nə də onlardan sonrakılar bu problemləri lazımi səviyyədə işıq landıra bilməmişlər. Halhazırda mövcud olan peşələrin sayı 40 minə yaxındır. Bunlardan daha qədim tarixə malik olanlar həkim və müəllim peşələridir. Həkimlik eti kası (tibbi etika) anlayışı e.ə. VIV əsrlərdən yaranmağa başlayaraq, XIXXX əsrlərədək həkimlik əxlaqı anlayışı ilə sinonim kimi işlənirdi. Bu anlayış tibb işçilərinin gündəlik fəaliyyəti, davranış və hərəkətlərindəki mənəvi dəyərlərini bildirir. Həkimlik etikası anlayışına həkimin borcu haqqında təlim – həkimlik deon tolo giyası da daxildir. Həkimlik deontologiyası normaları yalnız həkim və xəstə arasındakı münasibətləri, həkimlik etikası isə həkimin kollektiv, cəmiyyət, dövlət, digər tibb işçiləri ilə münasibətlərini tənzimləyir. İlk elemen tar, ümumtibbi normalar, həkimlərin qarşısına qoyulan əxlaqi tələblər haqqında yazılar Qədim Misir və Çinə aiddir. Həkimin davranış normalarının nisbətən sistemləşdirilmiş variantı e.ə. VIIIVI əsrlərdə Qədim Hind həkimlərinin təlimlərində verilib. Bu yazılardan məlum olur ki, həkimlər xeyirxah olmalı, xəstəyə ürəyi yanmalı, özünü itirməməli, təmkinli, dözümlü olub xəstəyə atalıq etməli, sağalmağa doğru gedənləri qorumalı, sağlamların dostu olmalı, hamı nın sağalmasına ümid verməlidirlər. Qədim Hind etikasının başlıca tələbləri bu gün də maraq doğurur: “Təcrübə vaxtı uğur qazanmaq istəyən həkim sağ lam, dözümlü, təvazökar, xoşagəlimli olmalı, qısa saqqal saxlamalı, dırnaqları səliqə ilə tutulmuş və təmizlənmiş, geyimi ağ və ətirli olmalı, evdən çıxarkən çəlik və çətir götürməli, qadınlarla zarafat və boşboğazlığa qətiyyən yol verməməlidir. Həkimin nitqi asta, xoşagələn və həvəsləndirən olmalıdır. Onun təmiz və başqalarını düşünən ürəyi, sakit temperamenti olmalıdır. O, daim xeyirxahlığa və müdrikliyə can atmalıdır”. Qədim yunan həkimi Hippokratın məşhur “And”ındakı vəsiyyətləri bütün dövrlərdə populyar olub. Dahi həkim özünün “Həkim haqqında”, “Xoş rəftar haqqında”, “Nəsihətlər” əsərlərində Yüklə 2,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|