93
həkimlik sənətinin zəngin təcrübəsini ümumiləşdirməklə yanaşı, tibbi etika
tarixində ilk dəfə olaraq həkimlik fəaliy yətinin uzun illər əhəmiyyətini itirmə
yən əsas əxlaqi prinsip və normalarını elmi cəhətdən formalaşdırmışdır. Onla
rın müəyyən hissəsi bu gün də aktuallığını qoruyub saxlayıb. “Hippokrat
and”ının bəzi müddəalarını nəzərdən keçirək: “Hansı evin kandarına ayaq bası
ramsa, xəstənin xeyrindən başqa heç nə düşünmürəm. ...Mən xəstələrin rejimi
ni onların xeyrinə yönəldərkən öz qüvvə və biliyimi nəzərə alır, hər cür ziyan
və ədalətsizlikdən uzaq olmağa çalışıram. Mən heç kimə özünü öldürmək üçün
yol və vasitə göstərmərəm”.
Tibb fakültələrini bitirənlər üçün “Hippokrat andı” əsasında müvafiq and
içmə mərasiminin keçirilməsi artıq çoxdandır ki, ənənə şəklini almışdır.
Orta əsrlərdə həkimlik etikasının əsas prinsipləri bir qədər də inkişaf etdi ri
lir, qədim dövr də formalaşmış ayrıayrı müddəaların ümumi cəhətləri konkret
ləşir, həkimlik sənəti və ləya qəti barədə aforizmlər geniş yayılmağa başlayır.
Orta əsrlərdə həkimlik etikası sahəsində ərəb filosofu, həkim İbn Sinanın
(9801037) böyük xidmətləri olmuşdur. “Həkimlik elminin qanunları” əsərində
xəstəliklərin öyrənilməsi, müalicəsi və qarşısının alınması ilə yanaşı, xəstənin
şəxsiyyətinə münasibət və həkimin özünün əxlaqi simasına olan tələblər də
şərh olunmuşdur. Müasir dövrümüzdə tibbi etika və həkimlik əxlaqı normaları
nın pozulması hallarına heç də az təsadüf olunmur. Saxta dərmanlar hazırlamaq
və satmaq, xəstə ilə pis rəftar etmək, ona soyuqqanlı münasibət göstərmək,
xəstəyə qarşı bilik və bacarığını əsirgəmək, öz xeyri üçün bahalı firma dər
manları yazmaq, xəstədən rüşvət tələb et mək, eləcə də uşaq alveri və s. buna
misaldır. Tibb sənəti laqeydliyi sevmir. Həkimin özünə arxayınlığı, təmkinliyi,
işə can yandırması, diqqətcilliyi, xoşniyyətliliyi, optimizmi, qayğıkeşliyi və s.
onun nüfuzunu qaldırır, xəstəyə isə ruh yüksəkliyi verir. Həkim dən başqa, heç
bir sənət sahibi xəstə ilə belə yaxın ünsiyyətdə olmur. Buna görə də həkimlik
əxlaqı hətta digərlərinə nü munə ola bilər. Həkim qədər heç bir sənət sahibi
insanın bioloji və sosial həyatına belə hərtərəfli və dərindən yanaşmır. Həkimin
qarşısındakı yalnız xəstə və onun xəstəlikləri deyil, bütün həyat tərzi, özünə
məxsus xarakter və həyəcanları olan insandır. Həm də həkimin insanla görüşü
ona məhz bədbəxtlik üz verəndə – yəni insan xəstələnəndə baş verir. Bu vəziy
yət həkimin daha diqqətli və qayğıkeş olmasını tələb edir. Həkimin əməyinin
əsas çətinliyi ondadır ki, o, digər lərindən fərqli olaraq, heç cür, hətta kiçicik
səhv və ehtiyatsızlıq edə bilməz. Burada səhlənkarlıq, etinasızlıq, formallıq
dözülməzdir. Həkimin işi yalnız diaqnozu düzgün qoymaq deyil, o həm də
pasiyentin vəziyyətini başa düşməli, onun iztirablarını azaltmağa çalışmalı,
xəstəliklə əlaqədar qorxusunu, çıxardığı nəticə və şübhələrini dağıtmalı, sağal
mağa inamını artırmalı, emosional vəziyyətini yüksəltməlidir. Təbabətdə peşə
və əxlaqi problemlərin vəhdəti psixoterapiyada özünü göstərir. Hansı xəstəliyi
94
müalicə etməsindən asılı olmayaraq, həkim maddi vasitələrlə yanaşı (dərman,
fizioterapiya, tibb alətləri, operativ müalicə, qida rejimi və s.), insanlara həmçi
nin mənəvipsixoloji və əxlaqietik təsir də göstərir. Psixoterapiya ilə həkimin
əxlaqı arasındakı bila vasitə mövcud olan əlaqə onunla şərtlənir ki, psixoterapi
ya xəstəliklə mübarizə aparmaqdan ötrü xəstənin fiziki və mənəvi qüvvələrini
səfərbərliyə almağı bacarmaq üçün tibb işçisinin davranış prinsiplərini forma
laşdırır. Çünki xəstəlik prosesi insanı xeyli dəyişə bilər. İnsan fikirli ola bilər,
xəstəliyi barədə çox və ciddi düşünər, özünün cəmiyyətdəki rolunu və imkanla
rını götürqoy edər ki, bu da onun ruhdan düşməsinə gətirib çıxarar. Həkim
bütün bunları nəzərə alaraq, xəstəyə çox diqqət və qayğı ilə yanaşmalı, əlindən
gələn köməyi göstərməklə onu həm fiziki, həm də mənəvi baxımdan həyata
qaytarmağa çalışmalıdır. Psixoterapiyanın bu elementləri, demək olar ki, bütün
xəstəliklərin müalicə metodlarında mövcuddur.
Həkimlik etikasına həkimlik sirri də aiddir. Bu, iki cür olur: 1) xəstə haq
qında xəstənin özündən alınan və ya müalicə prosesində üzə çıxan və gizli qal
malı olan məlumat; 2) xəstə haq qında o gizli məlumat ki, onu xəstənin özünə
qətiyyən demək olmaz. Məsələn, çarəsi olmayan xəstəlik haqqında diaqnoz
və s. Bu problem, yəni tibbi sirrin qorunması hələ qədim dövrdən mövcud
idi. Feodalizm dövründən başlayaraq isə tibbi sirrin saxlanması zərurəti bəzi
ölkələrin hətta qanunvericilik aktlarında öz əksini tapdı. Həkimlik etikasının
peşə kodeksi insanpərvərlik naminə “müqəddəs yalan” danışmağa, diaqnozu
“yüngülləşdirməyə” də yol verir.
Tibbi etikaya bir sıra başqa problemlər – evtanaziya, klonlaşdırma, orqanla
rın trans plan ta siyası, koma vəziyyətində uzun müddət həyatın süni surətdə sax
lanması və s. də aiddir. Dünə nədək fantastik sayılan bu əməliyyatların müm
künlüyü bu gün bir çox ənənəvi norma və təsəv vürlərə yenidən baxmağı, insa
nın həyatı və ölümü ilə əlaqədar məsuliyyətli qərarlar qəbul etməyi tələb edir
ki, bunlar da bir sıra əxlaqi problemlər yaradır. Bu problemlərlə nisbətən yeni
sahə olan bioetika məşğul olur. Bioetika XX əsrin 70ci illərində ABŞda daha
intensiv inkişaf ta paraq tətbiqi etikanın əsas hissələrindən birinə çevrilmişdir.
Bioetika terminini ilk dəfə 1971ci ildə amerikalı V.R.Rotter işlətmişdir.
Bioetikanın əsas anlayışlarından olan evtanaziya “gözəl (yüngül, xoş) ölüm”
deməkdir. Bu termin canverən insanın ölümünü asanlaşdırmağı, ölmə yinə kömək
etməyi bildirir. Qədim yu nan lar bu terminlə orqanizminin zəiflə diyini və ölü
münün yaxınlaşdığını başa düşən insanın vəziyyətini təsvir edir dilər. Həmin
söz bugünkü mənada VII əsr ingilis filosofu F.Bekonun dövründən işlənməyə
başlayıb. Hələ orta əsrlərdə Avropa dinşünas alimləri müqəddəs Avqustin və
Akvianlı Foma bunun əleyhinə çıxaraq söyləyirdilər ki, insanın ölümünə yalnız
Allah qərar verə bilər. Bu problem XX əsrin 30cu illərində ABŞda və Böyük
Britaniyada qalxmışdı. 1938ci ildə yaradılan Amerika evtanaziya cəmiyyəti
Dostları ilə paylaş: |