Çağdaş dövrə xas olan mənəvi problematikanın aktuallığı onun tədqiqinin bütün
Yüklə 2,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 4. Şüur psixikanın yüksək forması kimi
- 5. İctimai münasibətlər və şəxsiyyət
- 6. Psixologiya elminin təşəkkülü tarixindən
100 Psixologiya heyvanların və insanların psixikasını öyrənir. Müasir psixo logiyada insanı fərd (bioloji varlıq) və şəxsiyyət (sosial varlıq) kimi nəzərdən keçirirlər. İnsanın bir fərd və şəxsiyyət kimi xüsusiyyətləri onun psixi proseslərində, psixi hallarında və s. xassələrində bütün təfərrüatı ilə əks olunur. Məsələn, kinli adamın ayağını təsadüfən tapdalayarkən əvəzini çıxmaq üçün az qala bunu ömrü boyu yadında saxlayır; xeyirxah adamın ayağı tapdalananda isə o, buna əhə miyyət vermir, bu hadisəni elə oradaca yadından çıxarır. Kinli olmaq və xeyirxahlıq – bunlar insanın şəxsiyyəti ilə bağlı xüsusiyyətlərdir. Təsadüfi deyildir ki, müasir psixologiyada bu problemlərin öyrənilməsinə xüsusi əhəmiyyət verirlər. Halhazırda şəxsiyyət psixologiya elminin ən aktual problemlərindən birinə çevrilmişdir. 4. Şüur psixikanın yüksək forması kimi Psixikanın ən yüksək səviyyəsini şüur təşkil edir. Şüur da psixika kimi bey nin funksiyasıdır. Lakin şüur obyektiv aləmin insana məxsus inikasıdır, başqa sözlə, şüur ancaq insana məxsusdur, heyvanlarda şüur yoxdur. İctimai şüur nədir? İctimai şüur dedikdə bütöv lükdə müəyyən cəmiyyət üçün və ya müəyyən sosial qrup üçün səciyyəvi olan baxışlar, ideyalar nəzərdə tutulur. Cəmiyyətdə ictimai şüur müxtəlif formalarda: ictimaisiyasi və hüquqi nəzəriyyələr və baxışlar, fəlsəfə, əxlaq, din, incəsənət şəklində meydana çıxır, ictimai varlığı əks etdirib, ona fəal təsir gös tərən bu formalardan hər birinin öz inikas ob yekti və üsulu vardır, hər biri insanların ictimai varlığına özünə məxsus şəkildə təsir göstərir. Cəmiyyəti təşkil edən insanlar olmadan cəmiyyət mümkün deyildir və deməli, fərdlərin şüuru olmadan ictimai şüur da mümkün deyildir. Fərdi şüurun özünəməxsus xüsusiyyətləri vardır. Onun “tərcümeyihalı” ictimai şüurun “tərcümeyihalı”ndan fərqlənir. Fərdi şüur adamın doğulması ilə doğulur, ölümü ilə ölübgedir. Şüur fərdin həyat yolunun təkraredilməz əməllərini, tərbiyəsinin xüsusiyyətlərini, ona olan müx təlif siyasi və ideoloji təsirləri ifadə edir. Fərdi şüur – makro və mikromühitin (sosial qrupun həyat şəraiti), həmçinin ailənin, dostların, tanışların və nəhayət, şəxsi həyat şəraitinin təsirinin nəticəsi kimi meydana çıxır. Fərdi şüur insanın inkişaf səviyyəsi, şəxsi xarakteri və s. kimi amillərin də təsiri altında olur. İctimai şüurla, fərdi şüur daim birbirinə qarşılıqlı təsir göstərir, qarşılıqlı surətdə birbirini zənginləşdirir. Hər bir insan bütün həyatı boyu başqa insan larla münasibətləri vasitəsilə, təlim, tərbiyə yolu ilə ictimai şüur normalarını mənimsəyir. Bu, dialektik prosesdir. 101 5. İctimai münasibətlər və şəxsiyyət Şəxsiyyət psixologiya elmində əsas kateqoriyalardan biri hesab olunur. Lakin bununla belə, qeyd etmək lazımdır ki, həmin kateqoriya heç də xalis psi xoloji kateqoriya deyildir. Şəxsiyyət bir çox elmlər tərəfindən ayrıayrı istiqamətlərdə öyrənilir. Psixologiya elmini şəxsiyyətin psi xoloji siması, onun daxili aləminin, psixi həyatının formalaşması prosesinin qanunauy ğun luqları maraq landırır. Bu zaman psixologiya elmi yuxarıda nəzərdən keçirdiyimiz belə bir fundamental faktı əsas götürür ki, psixi hadisələr fəaliyyət və ünsiyyət prosesində formalaşır, inkişaf və təzahür edir. Lakin özözlüyündə onlar fəaliyyət və ünsiyyətə deyil, şəxsiyyətə məxsusdur. Bir halda ki, biz şəxsiyyət anlayışı ilə insanı ictimai varlıq, cəmiyyətin üzvü kimi səciy yələn diririk, o zaman zəruri surətdə məsələyə “Cəmiyyət və şəxsiy yət” problemi aspektində ya naşmalı, insanın cəmiyyətdə həyatını öyrənməliyik. Sosial qrupların, siniflərin və millətlərin iqtisadi, ictimaisiyasi, mədəni həyatı və fəaliyyəti prosesində onların arasında və öz daxilində əmələ gələn münasibətlərə ictimai münasibətlər de yilir. Ayrıayrı adamlar ictimai münasi bət lərə bu və ya digər sosial ümumilik və qrupun üzvü kimi daxil olur. Fərd lərin münasibətləri yalnız ilk baxışda daha çox şəxsi münasibətlər kimi görü nür. Əslində isə onlar birbiri ilə ünsiyyətə bu və ya digər sosial müəyyən liyə mənsub olan fərdlər kimi daxil olurlar. İctimai münasibətləri maddi və ideoloji münasibətlər olmaq üzrə iki böyük qrupa bölürlər: Maddi nemətlər istehsalı cəmiyyətin əsasını təşkil edir. Buna görə ictimai münasibətlər içərisində maddi münasibətlər – iqtisadi istehsal münasibətləri xüsusi yer tutur. Onlar aparıcı, müəyyənedici münasibətlərdir. Maddi ictimai münasibətlərin xarakteri cəmiyyətin məhsuldar qüv vələri ilə müəyyən olunur, onlar adamların şüuru və iradəsindən asılı deyildir. İdeoloji münasibətlərə siyasi, hüquqi, əxlaqi və başqa münasibətlər daxildir. Onlar maddi ictimai münasibətlərin əsasında meydana çıxır. İdeoloji müna si bətlərin xarakteri istehsal müna sibətləri ilə müəyyən olunur. Şəxsiyyət üçün cəmiyyət, sadəcə olaraq, xarici mühit deyildir. O, cəmiy yə tin üzvü kimi, cəmiyyətdə bərqərar olmuş ictimai münasibətlər sisteminə daxil olur və bu əsasda onun bir şəxsiyyət kimi özünəməxsus xassələri formalaşır. 102 6. Psixologiya elminin təşəkkülü tarixindən Azərbaycanda ilk psixoloji təsəvvürlərin təşəkkülü xalqın qədim adət ənənə, mərasim və ayinləri, əyləncə və oyunları ilə bağlı olmuşdur. Ailə və məişət (toy, yas və s.) mərasimlərində kütləvi psixoloji hadisələrin maraqlı xarakteristikalarına təsadüf edilir. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı da bu baxımdan diqqəti cəlb edir. Keçəl, küpəgirən qarı, kosa obrazları uzun müddət, həm də xalqın müəyyən eta lon və stereotiplərini ifadə etmişdir. Azərbaycan lətifələrində xalqın müxtəlif sosial hadisələr haqqındakı ictimai rəyi özünün parlaq ifadəsini tapmış dır. Molla Nəsrəddin, Bəhlul Danəndə eloba içərisində, “insan sərrafı” kimi məşhurlaşmışdılar. Onlar, necə deyərlər, əsl praktik psixoloq idilər. Ayrıayrı adamlara müəyyən ləqəblərin verilməsi də psixoloji baxımdan son dərəcə maraqlı hadisələrdir. Azərbaycan nağılları və dastanlarında müxtəlif psixoloji hadisələr geniş təsvir olunmuşdur. Vəzir, vəkil və başqa ob razlar, əgər müa sir terminlərlə desək, xalqın referent qruplar haqqında təsəvvürlərini ətraflı xa rakterizə etmək imkanı verir. Hələ e.ə. III minilliklərdə “Avesta”da ruh və psixi hadisələr haqqında müxtəlif məzmunlu təsəvvür və ideyalar öz əksini tapmışdır. Azərbaycan şifa hi xalq ədəbiyyatının ən qədim yazılı abidəsi “KitabiDədə Qorqud”da insa nın müxtəlif emosional halətləri təsvir edilmiş, davranış normalarında özünü büruzə verən xəyanət, həsəd, fərarilik kimi mənfi sifətlər tənqid edilmişdir. “KitabiDədə Qorqud” dastanı insanların qarşılıqlı münasibətlərinin psixo loji təhlili baxı mından diqqəti xüsusilə cəlb edir. Dədə Qorqud qonağa hörmət etməyən tənbəl qadınları pislə yir, yaxşı qadınları tərifləyirdi. Qazan xan oğlu nun öz yoldaşlarını döyüş meydanında qoyub qaçdığını güman etdikdə, ona ağır cəza verməyi qərara alır və s. “KitabiDədə Qorqud” nəinki tayfadaxili və tayfalararası münasibətlərin psi xoloji təhlili, həm də müxtəlif sosialpsixoloji fenomenlərin, xüsusilə stress şə raitində qrup üzvləri arasında münasibətlərin təsviri baxımından da əhə miy yətlidir. XI əsrdən başlayaraq Azərbaycanda psixoloji ideyalar fəlsəfi traktat və bədii ədəbiyyat nü munələrində daha geniş surətdə öz əksini tapır. Azərbaycanda psixoloji ideyaların inkişafında Nizami Gəncəvi, Bəh mən yar, Xaqani Şirvani, Nəsirəddin Tusi, İmadəddin Nəsimi, Məhəmməd Füzuli, Abbasqulu ağa Bakıxanov, Mirzə Fətəli Axundov, Üzeyir Hacıbəyli, Hüseyn Cavid, Cəfər Cabbarlı kimi görkəmli ictimaielmi fikir nümayəndələrinin, mütəfəkkir şair və yazıçıların böyük xidməti olmuşdur. Bəhmənyarın zəngin fəlsəfi irsində maraqlı psixoloji ideyalara rast gəlinir. O, fikri “insan zehninin hərəkəti” adlandırmış, idrakda hissin və rasional anla Yüklə 2,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|