Çağdaş dövrə xas olan mənəvi problematikanın aktuallığı onun tədqiqinin bütün
Yüklə 2,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 7. Şəxsiyyət, fərd və fərdiyyət anlayışları
- 8. Emosiyalar və hislər
103 rın əlaqəsini, təfəkkür formalarının (məfhum, hökm və istidlalın) psixoloji mahiyyətini geniş şərh etmiş, insan fikrinin nəticədən səbəbə doğru hərəkətinə diqqət yetirmişdir. Xaqani ünsiyyət prosesində mühüm rol oynayan doğruçuluq, təvazökarlıq, işgüzarlıq, mərd lik kimi psixoloji keyfiyyətlərə böyük əhəmiyyət verirdi. Dövrün elmi biliklərini bədii yaradıcılığında sintez edən dahi Nizaminin bədii əsərlərində çox zəngin, orijinal psixoloji ideyalar öz əksini tapmışdır. Nizami ruhla bədənin vəhdətini qeyd etmiş, insanın daxili aləminə dərindən nüfuz edərək əsərlərində dəqiq psixoloji təsvirlər vermiş, mühitin təsiri ilə şəxsiyyətdə baş verən psixoloji dəyişiklikləri, onun yeniləşməsi, ehtirasın dərin məhəbbət hissini özgələşdirməsi və s. kimi psixoloji problemlərə toxunmuşdur. XIIXVI əsrlərdə, xüsusən Nəsirəddin Tusi, Nəsimi, Füzuli yaradıcılığın da psixoloji ideyalar daha qabarıq surətdə özünü göstərmiş, “Əxlaqi Nasiri”, “Alicənab insanların xarakteri və keyfiyyətləri” (N.Tusi), “Mətləületiqad”, “Həqiqətüssüəda” (Füzuli) kimi xüsusi fəlsəfipsixoloji traktatlar yazılmışdır. İmadəddin Nəsimi şəxsiyyətin mənəvi azadlığının carçısı kimi insanı, onun yaradıcı düha sını tərənnüm etmişdir. O, yaradıcılığının ilk dövrlərində sufizm mövqeyində dayanmış, sonralar isə ömrünün axırına kimi hürufizmin əsas ideoloqlarından biri olaraq qalmışdır. Nəsiminin nöq teyinəzərincə, insan mürəkkəb struktura malik, həm genetik, həm də sosial cəhətdən şərtlənmiş dərin fərdiyyəti olan şüurlu varlıqdır. Onun fikrincə, bu amillər insanın davra nışını şərtləndirir, lakin şəxsiyyətin formalaşmasında üstün mövqeyi həyatda qazanılan keyfiyyətlər təşkil edir. Həm də belə insani keyfiyyətlərin təşəkkülü daha çox tərbiyə və özünütərbiyədən asılı olur. O, insan münasibətlərinin təhlilinə də bu cəhətdən yanaşırdı. Nəsimi qəzəb, həsəd, təkəbbür, hə rislik və s. kimi insanı alçaldan hislərdən uzaq olmağı xüsusi olaraq qeyd edirdi. Azərbaycanda psixoloji fikrin inkişafında XIX əsrin yazıçı və mütəfəkkir ləri daha mühüm rol oynamışdır. Psixi hadisələr haqqında mülahizələr materia list nəzəriyyəyə, xüsusən təbiətşü naslığın inkişafına istinad etmişdir. A.Bakıxanovun “Nəsihətnamə” və “Təhzibüləxlaq” əsərlərində müxtəlif etik problemlər müəyyən psixoloji kontekstdə təhlil olunmuşdur. Onun “mənə viyyat fəlsəfəsi” adlandırdığı etika və tərbiyə nəzəriyyəsində maraqlı psixo loji hadisələrə toxunulmuş, təlim və tərbiyənin köməyi ilə insanın əxlaq və mənəviyyatını məqsədəuyğun surətdə dəyişdirməyin mümkünlüyü ideyası əsaslandırılmışdır. Həmin ideya M.F.Axundovun əsərlərində daha bariz şəkildə özünü büruzə vermişdir. S.Ə.Şirvani, M.Ə.Sabir, C.Məmmədquluzadə, H.Zərdabi, Ə.Haqverdiyev, Ü.Hacıbəyli kimi görkəmli mütəfəkkirlərin əsərlərində də psixologiyanın müx təlif problemlərinə aid maraqlı mülahizələr vardır. Bu daha çox həmin sənət karların maarifçilik ideyası, insan psixologiyasını dəyişdirmək, onu yeniləşdir 104 mək, dövrün tələbləri səviyyəsinə qaldırmaq meyli ilə bağlı olmuş dur. Xüsusilə də M.Ə.Sabirin əsərlərində ayrıayrı qrupların, milli xüsusiyyətlərin sosial psixoloji baxımdan xarakteristikası diqqəti cəlb edir. XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində mütərəqqi rus pedaqoq və psixoloqları nın əsərləri vasitəsi ilə psixoloji biliklər Azərbaycan pedaqoqlarının əsərlərində pedaqoji psixologiya məsələlərinə daha geniş yer verilsə də, onlar psixoloji səpkidə də maraqlı idi. Bu halda aydın təsəvvür əldə etmək üçün təkcə görkəmli Azərbaycan pedaqoqu Məhəmməd Tağı Sidqinin “Nü muneyiəxlaq” əsərini xatır lamaq kifayətdir. XIX əsrin ortalarında psixologiya elmi bir sıra nailiyyətlər əldə etdi. Onlar dan ən başlıcası isə bundan ibarət idi ki, həmin dövrdən eksperimental üsullar tədricən psixologiya elminə nüfuz edirdi. Azərbaycanda ilk psixologiya laboratoriyası 1926cı ildə F.Ə.İbrahimbəyli tərəfindən yara dılmışdır. 7. Şəxsiyyət, fərd və fərdiyyət anlayışları Orqanizm geniş anlayışdır. Hər bir canlı varlıq – bitki də, heyvan da, insan da orqanizmdir. Psixologiya insanı orqanizm kimi deyil, fərd və şəxsiyyət kimi öyrənir. Hər bir insan, bir tərəfdən, bioloji varlıqdır, digər tərəfdən, sosial varlıq dır. Onun bioloji varlıq kimi psixoloji xüsusiyyətlərini fərd termini, sosial var lıq kimi psixoloji xüsusiyyətlərini şəxsiyyət termini ilə ifadə edirlər. İnsanın həyat fəaliyyətində bu iki cəhət birbiri ilə elə uzlaşır ki, biz çox vaxt nəinki onları aydın şəkildə fərqləndirmir, hətta bu haqda fikirləşmirikdə. Halbuki insanın fərd və şəxsiyyət kimi xarakteristikaları vəhdət təşkil etsə də, onları eyniləşdirmək ol maz. Fərd – özünəməxsus psixoloji xüsusiyyətləri olan, heç kəsə oxşamayan təbii varlıq de məkdir. Fərd anlayışının mənası da elə bundan ibarətdir. Bu baxımdan hər bir adam – həm təzə doğulmuş uşaq, həm də hər hansı bir yaşlı adam fərddir. Bir cəhəti dəqiqləşdirək: insan fərd kimi doğulur, cəmiyyətdə müəyyən sosial keyfiyyətlər kəsb edir və şəxsiyyətə çevrilir. Şəxsiyyətin inkişafında sosial amillər isə müəyyənedici rol oynayır. Sosial amillər müxtəlifdir və onlar qarşılıqlı əlaqədə şəxsiyyətin inkişafını şərtləndi 105 rir lər. Sosial amillər içəri sində insanın yaşadığı və fəaliyyət göstərdiyi konkret tarixi şərait, yəni məhsuldar qüvvələrin və müvafiq istehsal münasibətlərinin inkişaf səviyyəsi birinci yerdə dayanır. Konkrettarixi şərait öz əksini şəxsiy yətin maddi, siyasi və sosial həyat şəraitində, o cümlədən əmək şəraitində tapır. Uşaq doğulduğu gündən valideynlərin statusu və ya vəziyyətindən, iqti sadi, siyasi və hü quqi mövqeyindən, peşəsindən, təhsilindən və sairdən asılı olaraq müəyyən ictimai mühitdə for ma laşır. Ailənin maddi və mədəni həyat səviyyəsindən əmələ gələn kəskin dəyişikliklər şəxsiyyətin formalaşma sı şəraitinə bilavasitə təsir göstərir. Ailənin statusu bu və ya digər dərəcədə davamlı olduqda isə şəxsiyyətin ayrıayrı keyfiyyətlərinin möhkəmlənməsi üçün əlverişli şərait yaranır. Psixoloji baxımdan başlıca məsələ ondan ibarətdir ki, həyat şəraiti özözünə, yəni bila va sitə, birbaşa uşağın psixi inkişafını, o cümlədən onun bir şəxsiyyət kimi formalaşması prosesini müəyyən edə bilməz. Eyni bir şəraitdə uşaqlarda müxtəlif psixoloji xüsusiyyətlərin formalaşması da məhz bununla izah edilməlidir. A.S.Makarenko şəxsiyyətin formalaşması prosesini təhlil edərkən uşa ğın mühitlə müna sibətləri sisteminə xüsusi diqqət yetirirdi. O, düzgün ola raq göstərirdi ki, uşağın ətrafdakı aləmlə münasibətləri təkcə mühitin özünün təsirləri ilə deyil, həm də uşağın özünün fiziki və mənəvi inkişafı ilə əlaqədar olaraq mürəkkəbləşir, yeni məna çalarları kəsb edir. Mühitin təsirləri uşağın özünün inkişaf səviyyəsindən, psixoloji xüsusiy yətlərindən asılı olaraq dəyişilir. 8. Emosiyalar və hislər Hiss və emosiya insanın dərk etdiyi cisim və hadisələrə, başqa adamlara, həmçinin özünün rəftar və davranışına, fikir və arzusuna bəslədiyi münasibəti ifadə edən psixi prosesdir. Hissin obyekti ətrafdakı cisim və hadisələr, başqa adamlar, onun subyek ti isə şəxsiyyətin özüdür. Çünki hər bir şəxs ətrafdakı cisimlərə, adamlara başqabaşqa münasibət bəsləyir. Vətənə məhəbbət, öz xalqını sevmək insa nın müqəddəs hissidir. Həmin hiss, lazım gəldikdə, onu öz həyatını Vətən yolunda qurban verməyə təhrik edir. Lakin bu hiss adamların hamısında eyni səviyyədə təzahür etmir. Bu, insanın dünyagörüşündən, əqidəsindən, sərvət meylindən, həyat idealından asılıdır. Yalnız özünü düşünən eqoist insanla rın Vətənə, millətə münasibətini dahi Azərbaycan şairi M.Ə.Sabir vaxtilə çox dəqiq ifadə etmişdir: Yüklə 2,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|