Çağdaş dövrə xas olan mənəvi problematikanın aktuallığı onun tədqiqinin bütün
Yüklə 2,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 9. Emosional halətlər
106 Millət necə tarac olurolsun, nə işim var?! Düşmənlərə möhtac olurolsun, nə işim var?! Qoy mən tox olum, özgələr ilə nədi karım, Dünyavü cahan ac olurolsun, nə işim var?! Deməli, hər kəsin emosiya və hisləri onun özünə, ətraf aləmə bəslədiyi və məxsusi səciyyə daşıyan şəxsi münasibətdir. İnsanın emosiya və hislər aləmi çox rəngarəng və mürək kəbdir. 9. Emosional halətlər Hislər qüvvə, davamlılıq və sürətə görə müxtəlif növlərə ayrılır. Bunları insanın emo sional haləti də adlandırırlar. Müasir psixologiyada insanın emosio nal halətlərinin öyrənilməsinə xüsusilə böyük əhəmiyyət verilir. Bu isə təsadüfi deyildir. İnsanda əmələ gələn, günlərlə, hətta, bəzən həftələrlə davam edən emosional halətlər təkcə onun əmək məhsuldarlığına deyil, həm də psixi sağ lamlığına mühüm təsir göstərir. Onlardan bəziləri ilə tanış olaq: Əhval – çox zəif cərəyan edən emosional halətdir. Mə sələn, insan qəm gin, şad, gümrah, qüssəli və s. əhvalda ola bilər, lakin onlar zəif cərəyan etdik lərindən o qədər də aydın surətdə nəzərə çarpmır və çox kəskin xarici ifadəyə malik olmur. Affektlər (latın dilində affektus – ruhi təlatüm, həyəcanlanma deməkdir) – coşqun surətdə əmələ gəlib, kəskin xarici ifadəyə malik olan azmüddətli, lakin qüvvətlə cərəyan edən hislərdir. Qeyz, dəhşət, həddən artıq şadlıq, kədər, qəzəb və s. affektə misal ola bilər. Affekt halları bəzi adamların fəaliyyətinə pozucu təsir göstərir, hətta onların belə mə qamlarda öz hərəkətləri, danışığı üzərindəki şüurlu nəzarəti də zəifləyir. Affekt anında bəzi adamlar qışqırır, kəskin hərəkətlər edir, aydın danışığını iti rir, ayrıayrı hallarda isə heç bir söz deyə bilmir, tutulur, “donub qalır”, “daşa dönür”, bayılır və s. Həmin vəziyyətlər beyində baş verən sinir prosesləri ilə əlaqədardır. Bu zaman beyində kəskin oyanma ocağı əmələ gəlir və ətrafdakı oyanmış sahələrə ləngidici təsir göstərir. Mənfi induksiyanın təsiri ilə başqa sahələrdəki oyanma ocaqları ləngimə halına keçdiyinə görə adam ətrafda baş verən hadisələri aydın dərk etmir. O, öz hərəkətləri və onun nəticələri barədə sanki düşünmür. Qabıqaltı sahələr beyin qabığının ləngidici təsirindən azad olduğundan öz fəaliyyətlərini gücləndirir və nəticədə affekt halında insanda bir sıra artıq, lüzumsuz, məqsədsiz hərəkətlərdə özünü büruzə verir. Affekt halından yaxa qurtarmaq üçün onun nəticəsini göz önünə gətirmək, onu dərk etmək zəruridir. Bununla yanaşı olaraq, affekti yaradan obyektdən diqqəti yayındırmaq, başqa səmtə yönəltmək də faydalıdır. Əlbəttə, affekt halı 107 nın qarşısını almaq insanın iradə qüvvəsindən, şüur luluğundan, mədəni rəftar vərdişlərinə möhkəm yiyələnməsindən çox asılıdır. Ehtiras – qüvvətli, uzunmüddətli və dərin hissdir. Ehtiras insanın şüurunun, daxili qüv vələrinin cəmləşməsində, müəyyən vahid məqsədə yönəlməsində öz əksini tapır. Bu zaman his lər iradi cəhd ilə birləşərək adamı müəyyən çətinlikləri aradan qaldırmağa təhrik edir. Ancaq ehtiras insanı həmişə fəallaşdıra bilmir. Bəzən bir obyektə olan ehti raslı münasibət insanı başlıca olaraq passiv surətdə əzab çəkməyə düçar edir. Bu cəhət ehtirasın ikili xarakterdə olduğunu: ya insanın qüvvəsini zəiflətdiyini, ya da artırdığını aydın surətdə göstərir. Ehtiras çox böyük qüvvəyə malik olur. Ancaq əsas məsələ ehtirasın nəyə, hansı obyektə yönəlməsindədir. Bu cəhətdən ehtiraslar iki qrupa: mənfi və müsbət ehtiraslara bölünür. İnsanın qumara, spirt li içkilərə, pula, varlanmağa və s. olan ehtirası mənfi ehtiraslardır. Azərbaycan ədəbiyyatında mənfi ehtirasların əsiri olan bir sıra tiplər yara dılmışdır. M.F.Axundovun Hacı Qara surəti (“Hacı Qara” əsərində) pul ehtira sına tutulmuş klassik xəsis tipidir. O, pul yığmaq üçün hər cür alçaqlığa, hətta ailə üzvlərini belə, fəda etməyə hazırdır. Yaxud N.Vəzirovun “Dağılan tifaq” pyesində qumara ehtirasın tipik nümunəsi verilmişdir. Həmin ehtiras evin, ailənin, (əsərin adından da göründüyü kimi) tifağın dağılmasına gətirib çıxarır. Mənfi ehtiraslar əsiri olan adamlar həyatda insanların nifrətindən başqa bir şey qazan mırlar. Elmə, musiqiyə, incəsənətə, zəhmətə və s. olan ehtiras isə müsbətdir. Əsl məsələ müsbət ehtirasları inkişaf etdirməkdir. Əməyə, elmə, incəsənətə, musi qiyə ehtiraslı məhəbbət bəsləmə dən, həmin sahədə heç bir yenilik yaratmaq mümkün deyildir. K.Marks ehtirasa çox yüksək qiy mət vermiş və onu insanın öz obyektinə ciddi surətdə cəhd edən mühüm qüvvəsi hesab etmişdir. Stress (ingiliscə stress – təzyiq, gərginlik deməkdir) – insanın gözlənilməz gərgin şəraitlə rastlaşarkən keçirdiyi emosional halətdir. Yəni qəflətən təhlükəli vəziyyətdə və ya mürəkkəb şə raitdə təcili surətdə müstəqil qərar qəbul etmək, hərəkət etmək lazım olarkən insanda özünü büruzə verən halətdir. Müasir dövrdə, elmitexniki tərəqqi şəraitində insanlarda belə emosional halətlər tez tez müşahidə olunur. Şagirdlər imtahan verəndə, sərnişinlər təyyarədə uçan da, ope rator qəza ilə rastlaşanda, rəhbər işçi mürəkkəb şəraitdə təcili surətdə müstəqil qərar qəbul edəndə çox vaxt gərginlik keçirir və onu stress haləti kimi yaşayır. Stress vəziyyətində adamlar çox vaxt ətraf cisimləri belə düzgün qavramır lar, hafizələri dolaşır, diqqətlərini başqa səmtə keçirə bilmirlər, gözlənilməz qıcıqlayıcılara qeyriadekvat reak siyalar verirlər. Bəzən bütünlüklə çaşır, məqsədyönlü hərəkət edə bilmirlər. Bəzən isə, əksinə, stress vəziyyəti elə bil Yüklə 2,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|