Çağdaş dövrə xas olan mənəvi problematikanın aktuallığı onun tədqiqinin bütün
Yüklə 2,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 15. Şəxsiyyət əmək və tədris kollektivlərində. Qrup və kollektiv
- 16. Qrupların təsnifatı
- 17. Liderlik problemi
113 Xarakterin strukturunda insanın başqa adamlarla, əməyə, özünə və şeylərə (əşyalara) mü nasibətlərini bilavasitə ifadə edən xarakter əlamətləri müəyyənedici rol oynayır. Eyni bir xarakter əlamətinin müxtəlif adamlarda, müxtəlif çalarlarla təzahür etməsinə bir amil də təsir göstərir: biz xarakter əlamətlərinin formalaşmasın da temperamentin rolunu nəzərdə tuturuq. Adətən, temperamentin mühüm xassələrindən biri – emosionallıq xarakterin strukturuna daxil olur. Hər bir xarakter əlamətinin emosionallıq baxımından çalarları məhz bununla bağlıdır. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, temperament tipləri xarakterin ancaq dina mik xüsusiyyətlərinə təsir göstərir, onlar xarakter əlamətlərinin məzmununu müəyyən etmir və edə də bilməz. Xarak terin məzmun baxımından bütün xüsusiyyətləri sosial amillərlə müəyyən olunur. Xarakter ailədə, uşaq bağça sında, məktəbdə, əmək kollektivlərində insanlarla birgə fəaliyyət və ünsiyyət şərai tində formalaşır. Bu prosesdə tərbiyə ilə yanaşı, özünütərbiyə də mühüm rol oynayır. Özünütərbiyə yeniyetmə və gənclərin qiymətli xarakter əlamətləri haq qında etalon və stereotipləri ilə bilavasitə bağlıdır. Psixoloji tədqiqatlar əsaslı surətdə göstərir ki, insan özündə, birinci növbədə, yüksək qiymətləndirdiyi keyfiyyətləri, o cümlədən xarakter əlamətlərini tərbiyə edir. Şagirdlər hansı xarakter əlamətlərini yüksək qiymətləndirirlər? Onlar özlərində hansı xarak ter əlamətlərini tərbiyə edirlər? Hər bir müəllim və tərbiyəçi böyük əhəmiyyətə malik olan bu sualları psixoloji cəhətdən vaxtında və düzgün həll etməlidir. 15. Şəxsiyyət əmək və tədris kollektivlərində. Qrup və kollektiv Psixologiyada qrup dedikdə tarixən müəyyən cəmiyyət çərçivəsində yaran mış ümumi mənafe, sərvətlər və davranış normalarına malik olan adamların nisbətən sabit məcmusu nəzərdə tutulur. Hər bir qrupda fərdlərin birbiri ilə və bütövlükdə cəmiyyətlə özünəməxsus qarşılıqlı rabitələri təcəssüm edirlər. Qrup özünəməxsus sistemdir və müəyyən struktura malikdir. Qrupa daxil olan hər bir adam onda müəyyən rol və vəzifə ifadə edir. Hər bir qrup özü nün məqsədlərinə, normalarına, sərvət meyillərinə, sosial gözləmələrinə və s. müvafiq olaraq, müxtəlif formalarda öz üzvlərinə nəzarət edir: onla rı rəğbətləndirir və ya cəzalandırır. Qrup üzvləri müvafiq normaları və sərvət meyillərini mənimsədikcə, sosialpsixoloji cəhətdən qrupun həyatında köklü dəyişikliklər əmələ gəlir: qrup üzvlərində qrupa mənsubluq hissi – “biz” hissi yaranır. Bunun psixoloji baxımdan ilk əlaməti ondan ibarətdir ki, qrupun hər bir üzvü qrupun nailiyyətlərini öz nailiyyətləri, müvəffəqiyyətsizliyini isə öz müvəffəqiyyətsizliyi hesab edir, onları öz şəxsi nailiyyəti və ya məğlubiyyəti 114 kimi yaşayır: birinci halda sevinir, ikinci halda kədərlənir və s., yəni qrup doğma qrupa çevrilir. Qrup mahiyyət etibarilə, bu andan əsl qrup kimi fəaliyyət göstərməyə başlayır. 16. Qrupların təsnifatı Böyük qruplar bütövlükdə cəmiyyət (ölkə) miqyasında mövcud olan adam ların məc musudur: siniflər, sosial təbəqələr, peşə qrupları, etnik birliklər (millət, xalq, qəbilə), yaş qrupları (gənclər, təqaüdçülər və s.) böyük qrupla ra misal ola bilər. Fərdlərin böyük qruplara mənsu biyyəti müəyyən obyektiv əlamətlər əsasında təyin olunur. Eyni bir müəssisə işçilərini, istehsal birliklərini və ərazi birliklərini (bir kəndin, bir şəhərin, rayonun əhalisini) sosiologiyada orta və ya lokal qruplar adlandırırlar. Lakin özünün strukturuna görə orta qrupların böyük qruplara əsasən uyğun gəldiyini nəzərə alaraq, sosial psixologiyada onları xüsusi olaraq ayırd etmirlər. Kiçik qrupların üzvləri nəinki birbiri ilə müxtəlif formalarda gündəlik ünsiyyət və rabitəyə girir, birbiri haqqında müəyyən təsəvvürə malik olurlar, həm də onların arasında müəyyən qeyrirəsmi münasibətlər formalaşır. Başqa sözlə, onlar kontakt (təmasda olan) qruplar kimi təşəkkül tapıb, inkişaf edirlər. Bu xüsusiyyətlərdən heç biri böyük qruplar üçün səciyyəvi deyil. İnkişaf etmiş qrupun ən yüksək forması kollektivdir. Kollektivin sosialpsi xoloji tədqiqi sovet sosial psixologiyasının ən aktual problemi olmuşdur. Hər bir kollektiv qrup hesab olunur. Hər bir qrup isə kollektiv deyildir. Kol lektiv cəmiy yətin bir hissəsi olan, birgə fəaliyyətin ümumi məqsədlərinə tabe olan insan qrupudur. Qrup, adamları yalnız cəmiyyət üçün tamamilə faydalı fəaliyyət vəzifələri ətrafında birləşdirəndə kollektiv kimi formalaşır. Əmək, uşaq, hərbi, idman və digər kollektivləri, habelə tədris müəssisələ rində pedaqoji kollektivi və şagird kollektivini fərqləndirirlər. Onlardan hər birinin özünəməxsus xüsusiyyətləri vardır. Kollektivlər eyni zamanda özlərinin inkişaf səviyyəsi etibarilə birbirindən fərqlənir. 17. Liderlik problemi Hər bir qrupun öz başçısı olur. Psixologiyada kollektivin idarə edilməsi prosesində iki cəhəti – rəhbərlik və liderliyi fərqləndirirlər. Rəhbərlik – nisbətən yüksək səviyyəli təşkilatlar tərəfindən rəsmi su rət də təsdiq edilmiş əsasnamə çərçivəsində rəsmi səlahiyyətin tətbiqi yolu ilə kol 115 lektivin idarəolunması prosesidir. Liderlik dedikdə işçilərdən birinin şəxsi nüfuzunun kollektivin bir çox və ya bütün üzvlərinin davranışına təsiri nəzərdə tutulur. Lider özünün işgüzar və şəxsi keyfiyyətləri, ünsiyyətə girmək, adamlar la rabitə yaratmaq qabiliyyəti ilə fərqlənir. O məhz bu xüsusiyyətlər hesabı na insanların psixologiyasına təsir gös tərə bilir. Bir sıra hallarda lider rolunda müəyyən adamlar qrupu da çıxış edirlər. Sosial psixo logiyada belə qrupa kol lektiv subyekt deyilir. Liderlik funksiyasının həyata keçirilməsi dinamikası istər liderin özü nün, istərsə də qrupun sosialpsixoloji xarakteristikaları ilə bilavasitə bağ lıdır. Qrupun öz məqsədlərini müvəffəqiyyətlə həyata keçirməsi və ya müvəffəqiyyətsizliyə uğraması, qrupda həmrəylik səviyyəsi və ya konflikt şəraitinin yaranması – bunların hamısı özünəməxsus formalarda liderlik funksi yalarının həyata keçirilməsi dinamikasında əks olunur. Beləliklə, rəhbərlik və liderlik idarəetmə prosesinin iki müxtəlif tərəfi – hüquqi hakimiyyət (rəhbərlik) və psixoloji təsir (liderlik) – kimi özünü göstərir. Kollektiv səviyyəsində onların hər ikisi rəhbər işçinin nüfuzunda təcəssüm edir. Sosial psixologiyada liderin müxtəlif tiplərini fərqləndirirlər. Onlardan ikisi – rəsmi (formal) və qeyrirəsmi (qeyriformal) liderlər diqqəti xüsusilə cəlb edir. Rəsmi lider kollektivdə xidmət və peşə nüfuzuna malik olan inzibati və icti mai rəhbərdir. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, rəsmi lider olmaq üçün yalnız müəyyən inzibati və ictimai və zifə tutmaq hələ kifayət deyildir. Bunun üçün həm də işgüzar və şəxsi keyfiyyətlərin elə çul ğalaşması zəruridir ki, onların fəal təzahürü rəhbər işçinin, sözün əsl mənasında, şəxsi nüfuzunu təmin etsin. Rəhbər işçi ancaq bu zaman liderə çevrilir. Rəhbər işçi eyni zamanda lider rolunda çıxış etdikdə kollektivin ahəngdar inkişafı üçün əlverişli psixoloji şərait yaranır. Rəhbər işçinin lider olması həm də bu gün – işçilərin mədənitexniki səviyyəsinin yüksək dərəcədə artdığı bir şəraitdə xüsusilə böyük əhəmiyyət kəsb edir. Əksər hallarda kollektivin rəhbəri həm də onun lideri olur. Bu mürəkkəb proses olub, yu xarıda nəzərdən keçirilən müxtəlif amillərlə şərtlənir. Psixo loji səpkidə onlardan biri – rəhbər işçinin özünün şəxsi keyfiyyətləri diqqəti bilavasitə cəlb edir. Həmin məsələnin əhəmiyyətini düzgün qiymətləndirmək üçün nəzərə almaq lazımdır ki, işçilər rəhbər işçini, adətən, onun şəxsi keyfiyyətləri vasitəsilə “görürlər”, başqa sözlə, rəhbər işçidə müşahidə üçün ən münasib cəhət məhz onun şəxsi keyfiyyətləridir. Rəhbər işçi yüksək peşə keyfiyyətlərinə malik olduqda liderlik hüququ kəsb edə bilər. Bundan başqa, işçilər rəhbər işçiyə istehsalat və müəssisənin təşkilatçısı və tərbiyəçisi kimi də yüksək tələblər verirlər. Yüklə 2,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|