118
edir və digərlərinə nisbətən alçaldılmış sayırlar. Belə olan halda psixi sağ
lamlığa mənfi təsir daha qabarıq olur və “həyatdan bezənlər” çoxalır, intihar
və psixosomatik xəstəliklər artır. Sadalanan psixi stress faktorlarının insana
təsiri onun mənsub olduğu ictimai qrupdan, tərbiyəsindən, temperamentindən,
xarakterindən, həyat meyarlarından, sərvət meyil lə rin dən və adaptasiya
qabiliyyətindən bilavasitə asılıdır.
Son illərin stressorları sırasına baxaq:
1) iş, onun təşkili və iqtisadi çətinliklər;
2) ailə üzvlərinə çətinlik yaradan geniş tələbat malları ilə təchizat;
3) işləyən qadınlarda bu tələbatlarla əlaqədar əmələ gələn psixi gərginlik;
4) həll olunmamış ev problemi;
5) ailə münaqişələri, işdə və digər yerlərdə olan narazılıqlar;
6) gərginliyi, frustrasiyanı aradan götürmək məqsədilə toksik maddələrdən
istifadə (al ko qol, nikotin, narkotik maddələr və s.).
Bunları aradan qaldırmaq üçün psixi gigiyena və profilaktika tətbiq olun
malıdır:
1) Uşaqların tərbiyəsi sahəsində qadağalar, qorxu əmələgətirmə ilə yox,
davranış nümu nələri əsasında tərbiyəyə geniş yer verilməlidir;
2) Böyüklərdə əməyi düzgün qiymətləndirmə, düzgün işgüzar davranış,
tənqidi düzgün qəbul etmək, şəxsi uğursuzluğa, sarsıntıya qarşı dözümlü olmaq
təlqin edilməlidir;
3) Çox yorulmaqdan qorunmaq lazımdır. Çünki bu zaman görülən işə anti
patiya for ma laşır;
4) Boş vaxtdan, səmərəli aktiv istirahət formasından istifadə etmək lazımdır;
5) Toksik maddələrdən, tütündən, alkoqoldan imtina etməli.
Bütün bu vasitələr psixosomatik xəstəliklərin qarşısını alar və adamların
psixi sağlamlığını təmin edər.
19. Psixi sağlamlıq
İnsanın psixi sağlamlığını üç səviyyədə nəzərdən keçirmək olar: bioloji,
psixoloji və sosial səviyyədə. Qeyd edilən hər bir səviyyədə insan sağlamlığı
özünəməxsus təzahürlərə malik olur.
Bioloji səviyyədəki sağlamlıqda orqanizmin bütün daxili üzvlərinin dina
mik ahəngdarlığı və onların xarici təsirlərə adekvat reaksiyası əsas olur. Bu
sahədə təbabətin təsiri nisbətən səmərəli olur.
Psixoloji sağlamlıq isə başqa səciyyə daşıyır, yəni burada məsələyə şəxsiy
yət konteks tindən yanaşılır və onun psixi bütövlüyü əsas götürülür. Yəni
sağlam şəxsiyyət kimdir və ya nə deməkdir mülahizəsi ön plana keçir. Əgər
119
şəxsiyyətin bütün mühüm keyfiyyətləri kifayət qədər ahəngdar inkişaf etmişsə,
onlar o qədər də davamlı, müvazinətli olur və onun tamlığını pozmağa yönəl
miş təsirlərə qarşı durmağı bacarır.
İnsanın psixi sağlamlığı o zaman pozula bilir ki, şəxsiyyətin xarakterində,
inteqral psixi keyfiyyətlərində bu və ya digər neqativ cəhət özünü qabarıq
surətdə büruzə verir, xüsusən də mənəviəxlaqi sferada defekt nəzərə çarpır.
Psixoloji sağlamlıqdan sosial sağlamlıq səviyyəsinə keçid əsasən şərtidir.
Çünki hər iki sağlamlıq səviyyəsi birbirini həm müsbət, həm də mənfi
mənada asanlıqla şərtləndirə bilir. Lakin sosial şəraitin, ictimai münasibətlərin
şəxsiyyətin psixi sağlamlığında təsiri daha güclü olur. Yəni sosialmaddi və
sosialmənəvi şərait, ailə münasibətləri, ünsiyyətin xarakteri, digər qarşılıq
lı münasibətlərin səciyyəsi psixi sağlamlığa ciddi təsir edir. Burada əlverişli
sosial şəraitin olubolmaması əsas yer tutur. Məlum olduğu üzrə həmin amil
şəxsiyyətin psixi sağ lamlığına həm müsbət, həm də mənfi təsir göstərə bilər.
Pozğun tərbiyə şəraiti, əlverişli olmayan ətraf mühit insanlarda müxtəlif xarak
terli qeyriadekvat, hətta kriminal səciyyəli davranışın mənbəyi olur. Belə
olduqda şəxsiyyət mənəviyyatca pozulur, onun özünüidarə və özünütənzimi
lazımi səviyyədə ola bilmir.
Şəxsiyyətin psixi sağlamlığı onun idrak proseslərinin xüsusiyyətlərində də
özünü büruzə verir. Buraya özünü adekvat qavramaq, hafizədə lazımi informa
siyaların hifz edilməsində, infor masiyaları məntiqi təhlil etmək qabiliyyətində,
təfəkkürün tənqidiliyində, yaradıcılığa qabil ol maqda, intellektdən istifadə
etmək bacarığında, özünü yaxşı tanımaqda, ağılın, təfəkkürün intizamlı olma
sında, yəni fikir və düşüncələrini idarə edə bilməsində özünü göstərir. Əlbəttə,
şəxsiyyətin psixoloji cəhətdən sağlamlığının göstəricisi və meyarları həddən
ziyadə çox və rəngarəngdir. Əsl məsələ şəxsiyyətin özünü düzgün dərk edib
adekvat qiymətləndirməsində, mənəvi cəhətdən sağlam olmaq, həm də insanın
özünü idarəetmə qabiliyyətindədir.
Şəxsiyyətin sosial sağlamlığı daha çox onun sosial gerçəkliyi adekvat qav
ramasında, ətraf aləmə maraq, fiziki və ictimai mühitə uyğunlaşmaqda (müva
zinətdə) səmərəli fəaliyyətə yönüm, istehlak mədəniyyətində təmənnasızlıq,
davranışda demokratizm və sairdə ifadə olunur.
20. Özünüidarə və psixi sağlamlıq
Sağlam psixikanın təmin olunmasında müəyyənedici rol şəxsiyyətin ətraf
aləmə qarşılıqlı əlaqəsi və təsiri amilinə məxsusdur.
Psixoloji özünüidarəyə aşağıdakı mərhələlər daxildir:
a) idarəetmə məqsədinin qoyulması;
120
b) informasiyanın qəbulu və işlənməsi;
c) qərar qəbulu;
ç) qərarın həyata keçirilməsi və nəzarət.
Bu mərhələlərin hər birində psixi sağlamlığı təmin etməyə təsir göstərən
proseslər inkişaf edir.
Sağlam psixikaya malik olan şəxs cəmiyyətdə mövcud olan davranış nor
malarına zidd olan qərar qəbul etmir. Başqa sözlə, əgər insanın mənəvi statu
su deformasiyaya məruz qal ma yıbsa, onun qəbul etdiyi qərar həm özünə, həm
də ətrafdakılara xeyir verəcəkdir. Mənəvi cəhət dən etibarlı və sağlam psixikaya
malik olan şəxsiyyət əxlaqsız davranış və hərəkətlərə qabil ol ma yan alicənab,
vicdanlı insandır.
121
ƏDƏBİYYAT
Azərbaycan dilində:
1. Aristotel. Nikomax etikası (tərc.F.Təbibi). Bakı, 2007
2. Aristotel. Ritorika (tərc.Q.Abbasova, B.Səfərova). Bakı, 2008
3. Aristotel. Politika. Böyük etika (tərc.F.Həbibi). Bakı, 2006.
4. Bayramov Ə.,Əlizadə Ə. Psixologiya. Bakı, 2006.
5. Bakıxanov A.A. Təhzibüləxlaq. Bakı, 1984.
6. Cəfər Məmməd. Nizaminin fikir dünyası. Bakı, 1982.
7. Cəfərli T. Marksistleninçi etikanın nəzəri əsasları. Bakı, 1974.
8. Eyvazov F. Dahi alim və filosof. Bakı, 1981.
9. Əfəndiyev A. Müdriklik səlahiyyəti. Bakı, 1976.
10. Əliyev R. Ədəbiyyat nəzəriyyəsi. Bakı, 2008.
11. Əliyev S. Füzulinin poetikası. Bakı, 1986.
12. Göyüşov Z. Daxilə pəncərə. Bakı, 1978.
13. Göyüşov Z. Əxlaqi sərvətlər. Bakı, 1966.
14. Göyüşov Z. Müasir burjua əxlaqının iflası. M., 1961.
15. Göyüşov Z. Həzz və iztirab. Bakı, 1969.
16. Qasımzadə Fuad. «Qəm karvanı», yaxud zülmətdə nur. Bakı, 1968.
17. Quluzadə M. Füzulinin lirikası. Bakı, 1965.
18. Mir Cəlal. Füzuli sənətkarlığı. Bakı, 1994.
19. Xəlilov Q. Azərbaycanda humanizm ideyaları. Bakı, 1980.
20. Marksist etikası (tərcümə). Bakı, 1985.
21. Mədəniyyət tarixi və nəzəriyyəsi. Dərslik. Bakı, 2010.
22. Məmmədov Q. Nizami Gəncəvinin ictimai və siyasi görüşləri. Bakı, 1962.
23. Paşayev Q. Sadə əxlaq normaları. Bakı, 1974.
24. Sadıqov Q. Etika. Bakı, 1991.
25. Tusi N. ƏxlaqiNasiri. Bakı, 1989.
26. Şahhüseynova S. Etika. Dərslik. Bakı, 2009.
27. Zəkiyev Ə.K. Bəhmənyarın fəlsəfi görüşləri. Bakı, 1958.
Rus dilində:
28. Аристотель. Никомахова этика. V кн.: Соч. V 4x t. t.4, M., 1984.
29. Ахмедов Г. Философия азербайджанского просвещения. Б., 1983.
30. Aхундов M. Избранные философские произведения. Б.,1982.
31. Балашов Л. Этика: учебное пособие. M., 2008.
32. Бердяев Н. Философия свободного духа. M., 1994.
33. Васильев Л.С. История Востока. М., 1998.
122
34. Венедиктов В. О деловой этике и этикете. M., 1994.
35. Всемирная история в 13 т. М.,19551983.
36. Голубева Л. Этика: учебник. M., 2005.
37. Грибунина Н.Г. История мировой художественной культуры. В 4 ч.
Тверь, 1993.
38. Заводская Е. В. Эстетические проблемы живописи старого Китая. 1975
39. Зелинский Ф.Ф. История античной культуры. СПб.
40. Зеленкова И., Беляева Е. Этика: учебное пособие. Минск, 2007.
41. Ибн Сина. Избранные философские произведения. M., 1980.
42. Ильин Е. Пол и гендер.СПб.:Питер, 2010.
43. Карнеги Д. Как оказывать влияние на людей. М., 2005.
44. Коновалова Л. Прикладная этика. Вып.1. M., 1998.
45. Kонфуций. Древнекитайская философия. M., 1972. т.1.
46. Кропоткин Л. Этика. M., 1991.
47. Лосев А.Ф. Эстетика Возрождения. М., 1978
48. Мехтиева Д. Эстетическая активность культуры Б., 1990
49. Назаров В. Прикладная этика: учебник. M., 2005.
50. О. Коннор.Дж. НЛП (Популярная психология). М., 2008.
51. Платон. Соч.,в 3x т., т.1. M., 1970.
52. Проблемы этики и эстетики (сборник статей). Вып. 2. Л., 1975.
53. Скрипник A. Этика: учебник. M., 2004.
54. Соколов Н. Этическое и эстетическое воспитание. M., 1976.
55. Справочник практического психолога. М., 2006.
56. Учебный курс по культурологии. РостовнаДону. М. 1996.
57. Фрейд З. Психология бессознательного. M. 1979.
58. Этическое и эстетическое. Л., 1971
123
MÜNDƏRİCAT
Giriş ................................................................................................................................3
I HİSSƏ
Estetika elminin mövzusu və vəzifələri .......................................................................4
1. Estetika elminin predmeti və strukturu .....................................................................4
2. Estetikanın vəzifələri ................................................................................................5
3. Estetik tələbat ............................................................................................................7
4. Estetik tərbiyənin mahiyyəti .....................................................................................7
5. Estetik mədəniyyət ...................................................................................................8
6. Gözəllik nədir? ..........................................................................................................8
7. Gerçəkliyə estetik münasibət ..................................................................................11
8. Estetik fəaliyyətin subyekti .....................................................................................11
9. Elmitexniki tərəqqi və estetika ..............................................................................12
10. Yaradıcılıq və estetika .............................................................................................13
Estetikanın yaranma tarixindən ................................................................................14
1. Antik dövrün estetikası ...........................................................................................14
2. İntibah dövrü ...........................................................................................................15
3. Romantizm dövrü ....................................................................................................16
4. Maarifçilik dövrü ....................................................................................................17
5. Realizm dövrü .........................................................................................................18
6. Sosialist realizminin estetik prinsipləri ...................................................................19
II HİSSƏ
Etika elminin mövzusu və vəzifələri ..........................................................................21
1. Etika elminin predmeti ............................................................................................21
2. Qədim Hindistanda və Çində etik fikir ...................................................................25
3. Antik dövrün etik fikri .............................................................................................29
4. Orta əsrlərdə və yeni dövrdə etik fikir ....................................................................34
5. Azərbaycanda etik fikir tarixindən ..........................................................................36
6. İslam etikası ............................................................................................................45
7. Əxlaqın mahiyyəti və əsas funksiyaları ................................................................47
8. Əxlaq və ictimai şüurun digər formaları ...............................................................51
9. Əxlaq və şüur ........................................................................................................57
10. Əxlaqi fəaliyyət .....................................................................................................62
11. Etikanın əsas kateqoriyaları ..................................................................................67
12. Xeyir və şər ...........................................................................................................68
13. Borc və vicdan ......................................................................................................71
14. Şərəf və ləyaqət .....................................................................................................77
15. Həyatın mənası və xoşbəxtlik ...............................................................................81
III HİSSƏ
Peşə etikası ...................................................................................................................90
1. Tətbiqi etika nəyi öyrənir? ......................................................................................90
2. Peşə etikası ..............................................................................................................91
3. Peşə etikası peşə mədəniyyətinin tərkib hissəsi kimi .............................................96
4. Peşəetik metodların formalaşması .........................................................................97
5. Peşə etikası və peşə mədəniyyətinin formalaşmasının etapları ..............................97
IV HİSSƏ
Psixologiya elminin mövzusu və vəzifələri ...............................................................98
1. Psixologiya elminin predmeti .................................................................................98
2. Psixologiya elminin tarixindən ...............................................................................98
3. Psixi hadisələr .........................................................................................................99
4. Şüur psixikanın yüksək forması kimi ...................................................................100
5. İctimai münasibətlər və şəxsiyyət .........................................................................101
6. Psixologiya elminin təşəkkülü tarixindən .............................................................102
7. Şəxsiyyət, fərd və fərdiyyət anlayışları .................................................................104
8. Emosiyalar və hislər ..............................................................................................105
9. Emosional halətlər ................................................................................................106
10. Temperament .........................................................................................................108
11. Temperamentin xassələri .......................................................................................109
12. Peşə fəaliyyətində və təlim fəaliyyətində fərdi üslub ...........................................110
13. Xarakter. Xarakter və şəxsiyyətin motivasiya sahəsi ............................................111
14. Xarakter əlamətləri ................................................................................................111
124
125
15. Şəxsiyyət əmək və tədris kollektivlərində. Qrup və kollektiv ..............................113
16. Qrupların təsnifatı .................................................................................................114
17. Liderlik problemi ..................................................................................................114
18. Emosional stress və psixosomatik xəstəliklər .......................................................116
19. Psixi sağlamlıq ......................................................................................................118
20. Özünüidarə və psixi sağlamlıq ..............................................................................119
Ədəbiyyat ....................................................................................................................121
Qeyd üçün
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
Qeyd üçün
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
Dostları ilə paylaş: |