Çalışma Yaşamında Annelik Sorunu: Amerikan Çıkmazı Feminist Politika, Bahar 010, sayı: Alev Özkazanç

Çalışma Yaşamında Annelik Sorunu: Amerikan Çıkmazı
Feminist Politika, Bahar 2010, sayı:6
Alev Özkazanç
T.C Anayasası’nın “kanun önünde eşitlik” maddesine, devletin kadın-erkek eşitliğini sağlamak için alacağı önlemlerin eşitlik ilkesine aykırı sayılmayacağı ibaresinin eklenmek üzere olduğu şu günlerde eşitlik üzerine dönen feminist tartışmaya yeniden bakmakta fayda var. Çünkü eşitlik hiç de sanıldığı kadar düz bir talep değil. Kadınlar yüzyıllardır eşitlik ve adalet mücadelesi veriyorlar ancak bu mücadelenin stratejileri konusundaki feminizm-içi tartışma ve ayrışmalar giderek derinleşiyor. Son zamanlarda tipik olarak “eşitlik mi, farklılık mı” olarak kodlanan bu tartışma, temel olarak şu soru etrafında şekilleniyor: Kadın ile erkeği aslen benzer konumda varlıklar olarak algılayan, aralarında simetri varsayan ve simetri yaratmaya çalışan stratejiler mi, yoksa asimetriyi tanıyan özel-farklı düzenlemeler mi eşitliği sağlamak için daha uygundur? Feministler bu soruya yanıt verirken bölünüyorlar, çünkü cinsiyetçi sistemin karmaşıklığı kadınları çok zor ikilemlerle karşı karşıya bırakabiliyor. Geçmişten günümüze, bu tür ikilemlerin en görünür olduğu en tartışmalı alanlardan birisi, hiç kuşkusuz gebe ve anne kadınların istihdamıyla ilgili sorunlar oldu. Ben bu kısa yazıda Amerika’da bu tartışmanın nasıl seyrettiğine dikkat çekmek istiyorum. Amerika, hem yaratığı kuramsal zenginlik sayesinde feminizmin kavramsal setini çokça belirleyen bir yer hem de başka coğrafyalarla karşılaştırmalı olarak değerlendirilmesi gereken özgül bir bağlam olarak ilgiyi hak ediyor.
Amerika 20. yüzyılın başında ve sonunda iki farklı konjonktürde çalışan kadınların haklarıyla ilgili önemli bir tartışmaya sahne oldu. Yüzyıl başında Amerikan Federal Yüksek Mahkemesi, çalışma saatleri, asgari ücret ve çalışma koşullarını tüm çalışanlar için düzenleyen yasaları, erkekler için sözleşme hakkının ihlali anlamına geleceği gerekçesiyle reddederken, aynı yasaları kadınlar için kabul etmişti. Buradaki mesele kadınların, üreme sağlığının korunması adına farklı ve özel bir koruma altına alınmalarının gerekli görülmüş olmasıydı. O zamanlardan günümüze bu uygulamanın kadınlar için sonuçlarının ne olduğu konusunda feministlerin bölünmüş olduğunu görüyoruz. Bir kısım feministler, bu özel korumanın, özellikle kadınların yoğun olarak çalıştıkları işkollarında kadınların durumunu iyileştirdiğini teslim ederken, öte yandan kadın emeğini daha pahalı kılarak, kadınların belirli sektörlerden dışlanmalarına ve kadın işsizliğinin artmasına neden olduğunu söylüyorlar. Dahası, istihdam alanındaki bu paternalist yaklaşımın, daha sonra refah, medeni hukuk ve ceza hukuku gibi diğer alanlara yansıdığında hiç de arzu edilmeyen sonuçlar doğurduğuna da işaret ediyorlar.
Günümüzdeki “eşitlik mi farklılık mı” tartışmasını yeniden alevlendiren ise, 1970’lerden itibaren zorunlu gebelik izniyle ilgili yaşanan hukuksal sorunlar oldu. 1970’lere kadar, gebelik, ultra liberal bir iş kültürünün hakim olduğu Amerika’da işverenler tarafından kadınlara karşı bariz bir ayrımcılık gerekçesi olarak kullanılıyordu. Amerikan Federal Yüksek Mahkemesi,1974 yılında, California sigorta programının, diğer işgöremezlik biçimlerini zorunlu izin ve sigorta kapsamına alırken, gebeliği dışarıda bırakmış olmasının cinsiyet ayrımcılığı sayılamayacağına karar vermişti. 1976’da verilen başka bir kararda ise Mahkeme, kadın ve erkeklerin ortak işgöremezlik biçimleri açısından eşit olarak kapsandığını belirterek, gebeliğin sadece kadınlara özgü olan ekstra bir işgöremezlik nedeni olarak kapsanmasının, kadınlara erkeklerden daha fazla hak tanımak anlamına geleceği ve eşitliği bozacağına hükmetti. Mahkeme, bu yorumlarıyla, kadınların talebini, eşitlik talebi değil, ekstra olan için, “farklı olan” için “özel koruma” talebi olarak kodlayıp reddediyordu. Gebelik de böylece, norm olarak kabul edilen erkek bedeni karşısında “ekstra” durum olarak görülmüş ve ayrımcı uygulamayı meşrulaştıran bir “fark” olarak kodlanmış oluyordu.
Bu tür ayrımcı uygulama ve hukuki yorumlara karşı giderek artan tepkiler sayesinde 1978 yılında, Gebeliğe Yönelik Ayrımcılık Yasası çıkarıldı. Zamanında tüm feministler tarafından desteklenmiş olan bu yasa, gebelikle ilgili ayrımcılıkların cinsiyet ayrımcılığı anlamına geldiği açıkça belirtiyor ve istihdamla ilgili her konuda, gebelik ve doğumla ilgili tıbbi durumlara, diğer işgöremezlik durumları ile tamamen aynı şekilde muamele edilmesini hükmediyordu. Yasanın, gebeliği herhangi bir işgöremezlik biçimi olarak kabul etmesinin ima ettiği sorunlar dizisi, başka bir gelişme üzerine patlak vererek, Amerikalı feministleri, hala içinden çıkamadıkları bir çıkmaza sürükledi. Montana eyaleti, işverenleri (diğer işgöremezlik biçimlerini dışarıda bırakarak) makul süre doğum izni vermeye zorlayan bir yasa çıkardığında, kadınlara tanınan bu özel korumanın feminist politika için ne anlama geldiği sorusu üzerine çok derin bir tartışma başladı.
Tartışmadaki belli başlı konumları şöyle ayırt etmek mümkün: bir uçta, simetrik eşitlik yaklaşımını savunan feministlerin, özel durum saptaması ve özel muamele karşıtı eleştirileri var. Örneğin, Williams “diğer kadın-erkek çalışanlar, başka hastalıklar nedeniyle işini kaybederken gebe kadının işine devam etmesini nasıl savunabiliriz”? diye sorar. ¹ Ona göre, kadınlar için özel avantajları savunmak dikkati, işveren ve kamunun tüm çalışanlara yetersiz koruma sağlama politikasından başka yöne çevirmekte ve bir kısım çalışanı, diğerlerinin aleyhine koruma haksızlığına yol açmaktadır. Üstelik özel korumalar, iki uçlu kılıç gibidir. İşvereni, kadınları hiç işe almamaya teşvik edebilir. Diğer uçta, asimetrik eşitlik yaklaşımını savunanların tezleri var. Örneğin Littleton’a göre gebeliği herhangi bir işgöremezlik durumu olarak gören yaklaşımlar hatalıdır çünkü izin hakları dışında daha temel bir hak olan üreme hakkını ve bu hakkın kullanımındaki cins ayrımcılığını görmezden gelmektedir. ² Erkekler çalışma yaşamında iken üreme haklarından serbestçe yararlanırken kadınların yararlanamaması eşitsizlik yaratmaktadır. Üremeyi erkek ve kadınları ortaklaşa ilgilendiren bir insanlık durumu olarak gören ve eşit kabul görmesini talep eden bu yaklaşım “farkçı” bir yaklaşım olarak görülmeyebilirdi. Ancak Littleton’un asimetri vurgusu, kültürümüzde askerliğin cinsiyet muadili olan anneliğin, haklar ve statü açısından aynen askerlik gibi muamele görmesi önerisinde uç noktaya varır. Elbette bu tartışmada “eşitlik mi farklılık mı” ikileminin sınırlarını zorlayan bir dizi ara konumda da sözedilebilir. Nitekim Rhode, kadının doğuran kadına indirgenmemesi için, gebelik izni konusundaki feminist politikanın, tüm çalışanlar için mümkün olan en geniş kapsam için mücadele etmek olması gerektiğini savunur.³ Gebelik meselesi ne çok abartılmalı ne de yoksayılmalıdır, çünkü kadınlar gebelik dışında diğer hastalıklar ve çocuk bakımı için de izne gerek duyarlar. Üstelik bu izinler sadece kadınlar için değil, tüm çalışanlar için gereklidir. Benzer şekilde, feminist stratejilerin kadına dair özsel vasıflar ileri sürmekten kaçınarak, bağlama göre farklılaşması gerektiğine işaret eden Flax, gebelik ve annelik rolleri için talepler ileri sürmenin gerekli-uygun ya da gereksiz-yersiz olduğu bağlamlar arasında bir ayrım yapar. ⁴ Ona göre, kadın emeğinin eşdeğer olmasını ve değer kazanmasını gerektiren stratejiler kadar, kadınların geleneksel olarak kadın işi olmayan alanlara girmesini sağlamaya yönelik stratejiler de anlamlıdır. Ama ne kadın olmayı anne olmaya indirgemek ne de kadın olmanın kadınları belirli işler için uygun kıldığını söylemek doğru olmaz.
Yukarıda kısaca özetlemeye çalıştığım tartışmanın, bizleri, feminizmin felsefi, siyasi ve stratejik sorunları üzerine düşünmeye zorlayan verimli bir tartışma olduğunu düşünüyorum. Sosyal politika alanına dair hukuksal bir tartışma olarak somutluk kazanan bu tartışma aslında feminist politikanın en derin ikilemlerini yansıtıyor. Dahası, bu tartışma en derinde, “kadın nedir?” sorusuna ve oradan da “biz kimiz?”, “ne olabiliriz, ne olmak istiyoruz, nasıl yaşamak istiyoruz?” gibi sorular etrafında feminizmin ütopik vizyonuna bağlanıyor. Bu açıdan bu tartışmadan pek çok şey öğrenebiliriz. Öte yandan bu tartışma, birçok yönüyle “Amerikan” olarak belirli bir özgüllük ve sınırlılık da barındırıyor. “Eşitlik mi farklılık mı” tartışmasının, Amerikan eril bireyci kültürü ve hukuk düzeninin sınırlarını zorlamak gibi bir niteliği olsa da, aynı zamanda o kültür tarafından belirlendiğini, bazı açılardan onun sınırlarını ve zaaflarını da yansıttığını görmek gerekiyor. Feminist politikayı Amerikan çıkmazına sokan iki temel bağlamdan birisi, tartışmanın terimlerinin liberal bireyci çerçeveyi aşamıyor olmasıdır. İkincisi ise, özellikle kadınların hak mücadelesinin, tüm çalışanların hakları temelinde savunulmasını mümkün kılacak güçlü bir emek hareketinin yokluğu bağlamında yürütülüyor olmasıdır. Bu iki bağlam nedeniyle, kadınların hak talepleri, zorunlu olarak, kamu-devlet ile kadın-bireyin karşıkarşıya geldiği dar bir hak-hukuk dilinin sınırlarına çarpmakta, kurucu güç olma potansiyelini gerçekleştirmekte başarısız olmaktadır. Bu açıdan Amerikan deneyimini, liberal birey ve hak-hukuk geleneğinin zayıf olduğu ve toplumsal mücadele dinamiklerinin daha farklı şekillendiği Türkiye ile karşılaştırmalı olarak değerlendirmek de feminist politika için önem taşıyor.

1 W. Williams, “The Equality Crisis: Some Reflections on Culture, Courts and Feminism”, D. T. Meyers, (der) Feminist Social Thought içinde, Routledge, 1997.

2 C. Littleton, “Reconstructing Sexual Equality”, D. T. Meyers, (der) Feminist Social Thought içinde, Routledge, 1997.

3 D.L. Rhode, “The Politics of Paradigms: Gender difference & Gender Disadvantage”, G. Bock, S. James (der9 Beyond Equality and Difference içinde, Routledge, 1992.

4 J.Flax, “Beyond Equality: Gender, Justice and Difference”, G. Bock, S. James (der9 Beyond Equality and Difference içinde, Routledge, 1992.