Çap üçün deyil

19

18

1

Əməliyyat sistemi kompüter yandırıldıqda işə düşən, kompüterin bütün hissə-

lərinin əlaqəli işləməsini təmin edən və informasiyanı idarə edə bilən proq-

ramlar sistemidir. 

Əməliyyat sisteminin köməyi ilə:

- kompüter və istifadəçi arasında dialoq yaranır;

- kompüter idarə olunur;

- istənilən proqram başladılır və s.

Ən  məşhur  əməliyyat  sistemləri  bunlardır:  Windows,  Mac  OS,  Android, 

Linux.

Sistem proqramlarının  digər vacib hissəsini  xidməti proqramlar – utilitlər 

təşkil edir. Utilitlər əməliyyat sistemini tamamlayır və onun imkanlarını artırır. 

Eyni zamanda müstəqil olaraq bir çox vacib məsələləri də həll edir. Antivirus 

proqramları,  arxivləşdirmə  proqramları,  kompüter  qurğularının  iş  qabiliy-

yətini  yoxlayan  proqramlar,  qurğuların  işini  idarə  edən  proqramlar  (onlara 

drayverlər  deyilir) –  bunlar hamısı utilitlərdir.

Kompüterləri daha gərəkli edən onlarda quraşdırılmış tətbiqi proqram-

lardır. Tətbiqi proqramlar istifadəçiyə müxtəlif işləri (məsələn, şəkil çəkmək, 

mətn yazmaq, oyun oynamaq və s.) yerinə yetirmək üçün lazımdır. Tətbiqi 

proqramlar bir neçə qrupa ayrılır. Onlardan ən populyarları aşağıdakılardır:

- qrafik redaktorlar (Paint, TuxPaint, Photoshop və s.);

- mətn redaktorları (Microsoft Word, OpenOffice Writer, WordPad və s.); 

- təqdimat proqramları (PowerPoint, OpenOffice Impress və s.);

- elektron cədvəllər (Excel, OpenOffice Calc və s.);

- nəşriyyat sistemləri (Quark Xpress, Scribus

, 

Adobe InDesign və s.);

- verilənlər bazasının idarəolunması sistemləri (MS Access, MySQL, 

Oracle və s.); 

- kompüter oyunları, öyrədici proqramlar və s.

Araådıraq – öyränäk

Araådıraq – öyränäk

Aşağıdakı proqramları tapın və başladın:

Hər bir proqramın hansı qrupa aid olmasını müəyyən etməyə çalışın.

Calculator, WordPad, Paint, Windows Movie Maker, Windows Media 

Player, Internet Explorer.

Proqramlaşdırma  alətləri  sinfinə  aid  olan  proqramlar  sistem  və  tətbiqi 

proqramları yaratmaq üçün nəzərdə tutulub. Basic, Pascal, C++, Python kimi 

proqramlaşdırma dilləri bu sinfə aiddir. Bir çox insanlar proqramlaşdırmanı 

məhz  bu  dillər  əsasında  öyrənirlər.  Təhsil  sistemində  geniş  istifadə  olunan 

proqramlaşdırma dillərindən biri də LOGO dilidir. 

İstənilən proqram təminatının hazırlanmasına böyük əmək və zaman sərf 

olunur. Ona görə də kompüter proqramlarının əksəriyyətinin ödənişsiz istifadə 

olunması qanunsuz hesab olunur. Ancaq  sər-

bəst  yayılan  proqramların  sayı  günbəgün 

artır. Xüsusilə  də,  belə  proqramların  orta 

məktəblərdə  istifadəsi  genişlənir.  Artıq  sizə 

tanış  olan  OpenOffice  Writer,  OpenOffice 

Impress, ALPLogo belə proqramlardandır.  

Şəkildə  müxtəlif  sinif  proqram  təminat-

ları ilə kompüterin aparat hissəsinin əlaqəsi 

sxematik  təsvir  olunub.  Göründüyü  kimi, 

qurğuların işləməsi (aparat təminatı) birbaşa 

sistem proqramları ilə bağlıdır. İstifadəçiyə 

isə “ən yaxın” olan tətbiqi proqramlardır. Bu 

proqramların  aparat  hissəsinin  işinə  təsiri 

azdır  və  onun  əsas  işi  informasiyanı  emal 

edərək nəticələri istifadəçiyə çatdırmaqdır.

 

Öyrändiklärinizi yoxlayın

Öyrändiklärinizi yoxlayın

1. Proqram təminatının hansı növləri var?

2. Sistem proqramlarının vəzifəsi nədir?

3. Tətbiqi proqramlar nə üçündür?

4. Proqramlaşdırma alətləri dedikdə nə nəzərdə tutulur?

5. Supermarketlərin kassalarında ödənişlərin qeydiyyatı üçün istifadə olunan 

proqramı hansı növə aid etmək olar?

İstifadəçi

Uzun müddət ən geniş yayılmış əməliyyat sistemi DOS idi. Demək olar ki, 

fərdi kompüterlər yaranandan bu əməliyyat sistemindən istifadə olunub. Ha-

zırda DOS-a yalnız köhnə, gücü az olan kompüterlərdə rast gəlmək olar. Bun-

dan başqa, bəzi əski proqramlar da vardır ki, təkcə DOS sistemində işləyir.

Tətbiqi proqram təminatı 

 Proqramlaşdırma alətləri

Sistem proqram təminatı 

Aparat təminatı

Windows

Mac OS

Android

Linux

Müxtəlif sinif proqram təminatları ilə 

kompüterin aparat hissəsinin əlaqəsi

Çap üçün deyil

---

1

Kompüterdə bütün proqram və verilənlər fayllarda saxlanılır. Fayl müəy-

yən daşıyıcıda (məsələn, diskdə, maqnit lentində) bir ad altında saxlanılan hər 

hansı informasiyadır. Bu, mətn, şəkil, proqram, videogörüntü və s. ola bilər. 

Faylda  informasiya  kodlaşdırılmış  şəkildə  saxlanılır.  Fayla  elə  ad  vermək 

lazımdır ki, həmin adla  verilənləri asanca tapmaq mümkün olsun. 

Faylın adı iki hissədən ibarət olur: adın özündən və faylın tipini göstərən 

uzantıdan. Faylın adında hərf və rəqəmlərdən istifadə etmək olar. Məsələn: 

“İnformatika-7”, “Lesson1”, “sgfg123”, “Bölüm_1”. Bəzi simvolların xüsusi 

təyinatı olduğundan onlardan faylın adında istifadə etmək olmaz.

 

Diqqät ! 

 

Diqqät ! 

Kompüter üçün faylın adının böyük və ya kiçik hərflərlə yazılması-

nın fərqi yoxdur. Faylın adı ən çoxu 255 simvoldan ibarət ola bilər, ancaq çalışın 

ki, o, yetərincə qısa olsun. Əməliyyat sistemi  faylın adında 

simvollarından istifadəyə imkan vermir. Həmin simvolların hər birinin əməliyyat 

sistemi üçün xüsusi anlamı var.

*/ : < > ? \ | “ 

uzantısı”  anlayışından  istifadə  olunur.  Faylın  adına  qo-

yulan qadağalar onun uzantısına da aiddir. Bundan başqa, 

faylın  uzantısında  nöqtədən  də  istifadə  etmək  olmaz. 

Faylın adı və uzantısı nöqtə ilə ayrılır. Məsələn, BAY.DOC 

yazısında BAY faylın adı, DOC isə onun uzantısıdır. Fayl-

ların tipləri (uzantıları) ilə bağlı bəzi razılaşmalar vardır:

doc, docx, txt

bmp, jpg, png

avi, mpg, flv

wav, mp3

ppt, pptx

exe

Mətn faylı

Qrafik fayl 

Video fayl 

Səs faylı 

Təqdimat faylı

İcra faylı, çalışdırılabilən fayl

Hər bir faylın öz simgəsi olur ki, o, faylın tipinə uyğun gəlir. 

Faylın  əsas  parametrləri  bunlardır:  ölçüsü,  yaranma  tarixi  və 

zamanı.  Faylın  ölçüsü  onda  saxlanılan  informasiyanın  həcmini   

5. 

FAYL VƏ QOVLUQ

· 

· 

Sənədlər nə üçün qovluqlara yığılır?

Kompüterdəki qovluqlarda nə saxlanılır?

Faylın tipi (uzantısı)

Açıqlaması

21

20

Kompüterdə  hər  hansı  bir  qovluğu  açın  və  orada  olan  obyektləri  gözdən 

keçirin. 

Nəticəni müzakirə edək:

- Qovluqda neçə obyekt var?

- Eyni simgəli obyektlər bir-birindən nə ilə fərqlənir? 

Fäaliyy t

ä

Fäaliyy t

ä

Kompüterdə  faylları  rahat  tapmaq  üçün  onların  nizamlı  saxlanması  çox 

vacibdir.  Bu  məqsədlə  qovluqlardan  istifadə  olunur.  Həqiqətən,  onların  iş 

Faylın tipi orada saxlanılan verilənlərin tipini göstərir. İnsanın soyadı kimi, 

faylın tipinə görə orada saxlanılan verilənlər haqqında fikir yürütmək olar: o, 

mətn, qrafika, səs, yaxud proqramdır. Çox hallarda “faylın tipi” deyil, “faylın 

bildirir və kilobaytla, meqabaytla və ya daha böyük ölçü vahidləri ilə ifadə 

olunur.  Hər  bir  fayl  yaradılarkən  onun  tarixi  və  zamanı  da  sistemdə  faylın 

parametri kimi qeyd olunur. 

Sözlük

Sözlük

Fayl 

Faylın adı 

Faylın tipi

Faylın uzantısı

Qovluq

Fayl birbaşa diskdə, diskdəki hər hansı qovluqda, qovluğun içərisindəki baş-

qa  bir  qovluqda,  başqa  sözlə,  iç-içə  qovluqlarda  yerləşə  bilər.  Faylın  yer-

ləşdiyi yeri dəqiq göstərmək üçün yol anlayışından istifadə olunur. Məsələn, 

əgər 

 adlı fayl   diskindəki (

) 

qovluğunda 

yerləşirsə, həmin fayla yol aşağıdakı kimi olacaq:

Buradakı sola əyik cizgi (\) ayırıcı funksiyasını yerinə yetirir. Tutaq ki, yolu 

aşağıdakı kimi olan faylı tapmaq lazımdır:

Bunun üçün siz C diskindəki 

qovluğunu, sonra onun 

içərisindəki 

 qovluğunu, sonra isə 

qovluğunu açsanız, 

 faylını orada tapa bilərsiniz.

Orman.bmp

C

C: İNFORMATİKA7

 

C:\İNFORMATİKA7\Orman.bmp

C:\My Documents\Azərbaycan tarixi\Şəxsiyyətlər\Nizami.doc

My Documents

 

Şəxsiyyət-

lər 

Nizami.doc

Azərbaycan tarixi

Çap üçün deyil

---