ÇAŞIOĞlu 2018 Rəyçilər

ƏHMƏD-CABİR ƏHMƏDOV

SUSUZ HƏYAT YOXDUR
(Monoqrafiya)


Möhtərəm _____________________________
Sizə həyat mənbəyi olan su qədər uzun ömür və

sağlam həyat arzulayıram.

Hörmətlə ______________ Hacı Əhməd-Cabir

ÇAŞIOĞLU

2018

Rəyçilər:

ADİU-nun “Fizika və kimya” kafedrasının müdiri,

prof., fizika elm.doktoru R.M.Rzayev

ADİU-nun “İstehlak mallarının ekspertizası”

kafedrasının prof., tex. elm.doktoru R.Ə.Seidov

və dos., tex. üzrə f/d N.F.Alverdiyeva

ADİU-nun “Qida məhsullarının texnologiyası”

kafedrasının dos., t.e.n. N.H. Qurbanov

Ə 96. Əhmədov Ə-C. İ. Susuz həyat yoxdur. Monoqrafiya. Bakı: “Çaşıoğlu”, 2018, 213 səh.
Kitabda “Qurani-Kərim”də su haqqında buyuru-lan ayələr təfsir edilmiş və suyun insan həyatındakı müstəsna əhəmiyyəti qeyd edilmişdir. Burada ərzaq məhsullarının tərkibindəki suyun miqdarı və onun məhsulların istehsalında və saxlanılmasında keyfiyyətə təsiri haqqında ətraflı məlumat verilmişdir. Kitabda suyun faydaları, onun kimyəvi tərkibi, içməli suyun keyfiyyətinə verilən tələblər, mineral sular haqqında maraqlı məlumatlar toplanmışdır. Monoqrafiyada suyun keyfiyyət göstəricilərinin ekspertizasına geniş yer verilmiş və içməli suya, eləcə də yeyinti məhsullarının istehsalında işlədilən suyun keyfiyyətinə nəzarət qaydaları öz əksini tapmışdır.

Kitab geniş oxucu kütləsi və əsasən də, müvafiq sahələrdə çalışan mütəxəssislər üçün nəzərdə tutulmuşdur.
Müəlliflik hüququ qorunur və kitabın

icazəsiz nəşr olunması qadağandır.
© Əhməd-Cabir Əhmədov – 2018

	ÖN SÖZ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
	I FƏSİL. Susuz həyat yoxdur .. . . . . . 11
1.1.	Təmiz içməli suyun üstün cəhətləri . . . . . . . . . . .12
1.2.	Canlı su . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
1.3.	Ev şəraitində canlı suyun hazırlanması. . . . . . 15
1.4.	Su və inanclar . . .. . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . .16
1.5.	İslam dinində suya dua etməyin fəziləti . .. . . . . . 19
1.6.	Firudin Batmanqılıncın su ilə bağlı düşüncələri 20
1.7.	Su haqqında kəlamlar . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . 24
	II FƏSİL. “Qurani-Kərim”də su haqqında . . .25
2.1.	Zəm-zəm suyu . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
2.2.	Zəm-zəm suyunu ayaq üstə içmək . . . . . . . . . . . .30
2.3.	Zəm-zəm içmək . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . .. . . . 31
2.4.	Zəm-zəm suyu ilə bağlı fərzlər . . . . . . . . . . . . . .31
2.5.	Ən sağlam su: zəm-zəm . . . . . .. . . . . . . . . . . . . 32
2.6.	Zəm-zəm - altı min illik möcüzə . . . . . . . . . . . 33
2.7.	Suyun ruha təsiri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
2.8.	Su haqqında hədislər . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
	III FƏSİL. BIR DAMLA SUYUN HƏYAT ÜÇÜN ƏHƏMIYYƏTİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
3.1.	İnsanın həyat fəaliyyəti üçün suya tələbat . . . . . 36
3.2	İsti suyun faydaları . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38
3.3.	Suda olan əsas elementlər. . . . . . . . . . . . . . . .39
3.4.	Suyun codluğu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
3.5.	Üzvi və qeyri-üzvi maddələr . . . . . . . . . . . . . . 49
3.6.	Maqnezium çatışmazlığının əlamətləri . . . . . . 51
3.7.	Maqnezium nəyə gərəklidir? . . . . . . . . . . . . . . 52
3.8.	Kifayət qədər maqnezium qəbul edilməsə nə baş verər? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
3.9.	Suyun elektrik keçiriciliyi ... . . . . . . . . . . . . . . .56
3.10.	Suyun tərkibindəki minerallar nə üçündür?. . . .57
3.11.	Meyvə və tərəvəzlərin mineral tərkibləri . . . . . . . . .61
3.12.	Hansı qidalardan nə qədər qəbul etmək olar? . . . . . 65
3.13.	Suyun minerallarla zəngin olması . . . . . . . . 68
3.14.	Qablaşdırılmış su haqqında nəyi bilməliyik? 69
	IV FƏSİL. MİNERAL SULAR . . . . . . . . . . . . . . 70
4.1.	Mineral su . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
4.2.	Mineral suların kimyəvi tərkibi, fiziоlоji və müalicəvi əhəmiyyəti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
4.3.	Azərbaycanın mineral suları təbabətdə . . . . . . . . . . 80
4.4.	Mineral suların məlum olmayan tərəfləri . . 82
4.5.	Mineral su ilə sağlam həyat . . . . . . . . . . . . . . 84
4.6.	Mineral su haqqında səhv düşüncələr . . . . . . . 86
4.7.	Azərbaycanda mineral suların mənbələri . . . . . . . . 89
4.8.	Mineral suların təsnifatı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
4.9.	Azərbaycanın mineral suları . . . . . . . . . . . . . . . 99
4.10	Süni mineral suların çeşidi . . . . . . . . . . . . . . . 107
4.11	Mineral suların orqanoleptik xüsusiyyətləri . . . 109
4.12.	Mineral suların keyfiyyət və zərərsizlik göstəriciləri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
4.13.	Mineral suların ekspertizası . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
4.13.1.	Karbon qazının miqdarının təyini . . . . . . . . . . . . 113
4.13.2.	Mineral suda hidrokarbonat () anionunun təyini . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
4.13.3.	Mineral suda ionunun təyini . . . . . . . . . . . . 117
4.13.4.	Mineral suda ionunun təyini. . . . . . . . . . . . 118
4.13.5.	Mineral suda Cl ionunun təyini . . . . . . . . . . . . . . . 119
4.13.6.	Mineral suda PH-ın təyini . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
4.13.7.	Mineral suların orqanoleptiki göstəricilərinin öyrənilməsi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
4.13.8.	Mineral suların fiziki-kimyəvi göstəricilərinin ekspertizası . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
4.13.9.	Tədqiqat nəticələrinin riyazi-statistik işlənməsi və müzakirəsi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
	V FƏSİL. Azərbaycanın içməyə yararlı yerüstü və yeraltı su ehtiyatları haqqında məlumat. . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
5.1.	Yerüstü su ehtiyatları. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
5.2.	Yer üzündə neçə növ su var? . . . . . . . . . . . . . . .128
5.3.	Ağır su (deyterium, D2O) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
5.4.	Ağır suyun əhəmiyyəti . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . 129
5.5.	İçdiyimiz su şəfa, yoxsa xəstəlik mənbəyidir? . . 132
5.6..	Orqanizmdə turşuluq miqdarının yüksək olması 133
	VI FƏSİL. ƏRZAQ MƏHSULLARINDAKI SUYUN KEYFİYYƏT VƏ SAXLANILMA ÜÇÜN ƏHƏMİYYƏTİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
6.1.	Ərzaq məhsullarında su və onun formaları. . . . . . . 138
6.2.	Ərzaq məhsullarının istehsalında suyun keyfiyyətinə verilən tələblər . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
6.3.	Ərzaq məhsullarının saxlanılması zamanı suyun miqdarının dəyişməsinə təsir edən amillər . . . . . . . 146
6.4.	Ərzaq məhsullarında suyun miqdarının təyini üsulları . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .153
	VII FƏSİL. SUYUN KEYFİYYƏTİNİN EKSPERTİZASI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
7.1.	Ekspertiza üçün su nümunəsinin götürülməsi . . . . 154
7.2.	Suyun fiziki xassələrinin tədqiqi üsulları . . . . . . 156
7.2.1.	Suyun iyinin təyin edilməsi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
7.2.2.	Şəffaflığın tiəyini . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
7.2.3.	Suyun rənginin təyini . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158
7.2.4.	Suyun dadının təyini . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . 158
7.2.5.	Bulanıqlığın və çöküntünün təyini . . . . . . . . ... . 159
7.2.6.	Suda asılı qalmış maddələrin təyini . . . . . . . . . . . . . 159
7.2.7.	Quru qalığın miqdarının təyini . . . . . . . . . . . . . . . 159
7.3.	Suyun kimyəvi xassələrinin tədqiqi üsulları. . . . 160
7.3.1.	Suyun reaksiyasının təyini. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160
7.3.2.	Suyun codluğunun təyini . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160
7.3.3.	Karbonat codluğunun təyini . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160
7.3.4.	Ümumi codluğun təyini . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
7.3.5.	Trilon B-nin köməyi ilə suyun ümumi codluğunun təyini . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162
7.3.6.	Suyun oksidləşməsinin laboratoriyada təyini . . . . 165
7.4.	Suda azotlu mineral maddələrin təyini . . . . . . . . . 166
7.4.1.	Suda ammonyakın və ammonium duzlarının təyini 167
7.4.2.	Suda azotlu turşuların (nitritlərin) təyin edilməsi . . 170
7.4.3.	Suda nitratların təyin edilməsi . . . . . . . . . . . . . . . . 173
7.5.	Suda xloridlərin təyini . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175
7.6.	Suda sulfatların təyini . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
7.7.	Suda dəmirin təyini . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178
7.8.	Xlorlu əhəngdə aktiv xlorun olmasının təyini . . . . 179
7.9.	Suda tələb olunan aktiv xlorun təyini . . . . . . . . . . 180
7.10	Xlorlaşdırılmış suda qalıq xlorun təyin edilməsi .. . 181
7.11.	Kaoqulyantların tələb edilən dozasının təyini . . . . .183
7.12.	Suyun sanitar bakterioloji müayinəsi . . . . . . . . . 184
7.12.1.	Suda bakteriyaların ümumi miqdarının təyini . . . . . 184
7.12.2	Suyun koli-titri və koli-indeksinin təyini . . . . . . . . .186
7.12.3	Suda bağırsaq çöplərinin aşkar edilməsinin sürətləndirilmiş ekspres müayinə üsulu . . . . . . . . .188
7.12.4	Suyun helmint yumurtalarına görə müayinəsi . . . . .190
7.12.5	Suyun mikroflorası, su mənbəyindən asılı olaraq bakteriyalarla çirklənmə dərəcəsi . . . . . . . . . . . . . .192
7.12.6	Suda mikrobların ümumi sayının təyini . . . . . . . . 193
7.12.7	Içməli suyun ümumi sanitariya cəhətdən qiymətləndirilməsi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 196
	SON SÖZ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .199
	İstifadə olunmuş ədəbiyyat . . . . .. . . . . . . . . . . . . . 203

M Ü N D Ə R İ C A T


ÖN SÖZ
İnsan bədəninin orta hesabla 65-70%-i sudan ibarətdir. Beynin 80%-i, qanın 83-90%-i, əzələlərin 75%-i, piy toxumasının 20%-i, sümüklərin 22-24%-i sudan ibarətdir. Odur ki, orqanizmin sağlam olmasını nizamlamaq üçün gün ərzində müəyyən miqdarda su qəbul etmək lazımdır.

İnsan sutkada bədəninin kütləsinin hər kq-na 40 q su qəbul etməlidir. Deməli, orta çəkili (70-75 kq) insan gündə 2800-3000 ml su istehlak etməlidir. İnsanın suya tələbatı onun əməyinin xarakterindən və iqlim şəraitindən asılıdır. Gündəlik su normasının bir hissəsini (1000-1200 ml) insan çay, qəhvə və başqa içkilərin hesabına, bir hissəsini (500-600 ml) duru xörəklərlə, bir hissəsini də (600-700 ml) çörək, meyvə-tərəvəz və başqa bu kimi məhsullarla qəbul edir. Bunlardan başqa orqanizm üzvi maddələrin oksidləşməsindən gündə 300-400 ml su əldə edir. Çünki, 100 q yağın toxumadaxili oksidləşməsindən 107 ml, 100 q karbohidratın oksidləşməsindən 55 ml, 100 q zülalın oksidləşməsindən isə 41 ml su əmələ gəlir. İnsan orqanizmindən suyun xaric olunması böyrək (1,5 l), bağırsaq (0,15 l), dəri (0,6 l) və ağciyər (0,35 l) vasitəsilə baş verir.

Qida məhsullarında suyun faizlə miqdarı aşağıdakı kimidir: kartof – 67-83; xiyar – 95; alma – 83-88; bərk qabıqlı meyvələr – 6-14; süd – 87-90; ət – 58-74; balıq – 62-84; pendir – 42-52; çörək-kökə məmulatı – 34-51; kərə yağı – 16-20; kartof nişastası – 20; bal – 22; un – 13-15; yarma – 12,5-15,5; çay – 7; kakao tozu – 6; quru süd – 4; ərinmiş yağ – 1; rafinad şəkər – 0,2-0,4; toz şəkər – 0,14.

Məhsullarda su sərbəst və birləşmiş formada mövcuddur. Sərbəst su, adından məlum olduğu kimi, məhsullarda sərbəst halda rast gəlinir və bunu məhsulu qurutmaqla ondan ayırmaq mümkündür. Sərbəst su məhsulların toxumaarası şirəsində və diametri 10-5 sm-dən çox olan kapilyarlarda yerləşir. Sərbəst suda həll olmuş halda üzvi və mineral maddələr olur. Sərbəst suyun xüsusi çəkisi 4^oC temperaturda vahidə bərabərdir. 0^oC-də donur.

Birləşmiş su diametri 10-5 sm-dən az olan mikrokapilyarlarda yerləşir və məhsulun başqa maddələri ilə az və ya çox dərəcədə birləşmiş olur. Bu su saxarozanı həll etmir və çox aşağı temperaturda (-71^oC) donur. Birləşmiş suyun xüsusi çəkisi adi sudan fərqli olaraq 1,2-1,7-dir.

İçməli suya müəyyən tələblər verilir. Suyun keyfiyyəti onun şəffaflığına, rənginə, dad və iyinə, mikroorqanizmlərlə zədələnməsinə və həmçinin onda həll olmuş kalsium və maqnezium duzlarının miqdarına (suyun codluğuna) görə müəyyən edilir. Cod suda yarma və tərəvəz pis bişir, çay yaxşı dəm almır.

Suyun çirklənməsini təyin etmək üçün koli-titr və koli-indeks müəyyən edilir. Suyun ən az miqdarında bağırsaq çöplərinin tapılmasına koli-titr deyilir. Dövlət standartına görə içməli suyun koli-titri 300 ml-dən az olmamalıdır. Koli-indeks isə bir litrdə 3 mikrobdan artıq olmamalıdır. Suyun ümumi quru maddəsi 1000 mq/litr, ümumi codluğu 7,0 mq-ekv/litrdən çox olmamalıdır.

Bəzi elementlərin miqdarı 1 litrdə mq/l-lə çox olmamalıdır: qurğuşun – 0,1; arsen (mışyak) – 0,05; dəmir – 1,0; ftor – 1,5; manqan – 0,1; sink – 5,0; mis – 3,0; berillium – 0,0002; selen – 0,05. Suyun pH-ı 6,5-8,5 arasında olmalıdır. Pestisidlərin və politsiklik ətirli karbohidrogenlərin olmasına yol verilmir.

Su haqqında yuxarıda deyilənlərdən aydın olur ki, doğrudan da susuz həyat yoxdur. Lakin biz suyun insan orqanizmi üçün əhəmiyyətini, bu barədə islami dəyərləri, müxtəlif mənbələrdən alınan suların istifadəsi, mineral su, ərzaq məhsullarındakı suyun məhsulların keyfiyyəti və saxlanılması üçün əhəmiyyəti və suyun keyfiyyət ekspertizasını daha geniş izah etsək, zənnimcə oxucular üçün maraqlı olar.

Kitab VII fəsildən ibarətdir.

I fəsildə “Susuz həyat yoxdur” başlığı altında təmiz içməli suyun üstün cəhətləri, canlı su və onun ev şəraitində hazırlanması, canlı suyun istifadə olunması şərtləri, su və inanclar, islam dinində suya dua etməyin fəziləti, su ilə bağlı düşüncələr və kəlamlar öz əksini tapmışdır.

II fəsildə “Qurani-Kərim”də su haqqında buyurulan ayələr (35 surənin 65 ayəsi), zəm-zəm suyu ilə bağlı məlumatlar, suyun ruha təsiri və su haqqında hədislər geniş şərh edilmişdir.

III fəsildə suyun həyat üçün əhəmiyyəti, insanın həyat fəaliyyəti üçün suya tələbatı, təmiz içməli suyun üstün cəhətləri və isti suyun faydaları, suyun codluğu, suda olan elementlər və minerallar, sudakı maqneziumun sağlamlıq üçün vacibliyi və digər məsələlər haqqında maraqlı məlumatlar verilmişdir.

IV fəsildə mineral sular, onların məlum olmayan tərəfləri, mineral suların təsnifatı, mineral suların kimyəvi tərkibi və mənşəyi, mineral suların sağlamlığa təsiri və təbabətdə istifadə olunması, mineral su haqqında səhv düşüncələr, Azərbaycanda mineral suların mənbəələri və çeşidi, mineral suların orqanoleptik xüsusiyyətləri və mineral suyun ekspertizası haqqında maraqlı və geniş məlumat toplanmışdır.

V fəsildə Azərbaycanın içməyə yararlı yerüstü və yeraltı su ehtiyatları, yer üzərində olan suların müxtəlifliyi haqqında məlumatlar, ağır suyun (deyterium, D₂O) əhəmiyyəti, içdiyimiz suyun şəfa, yoxsa xəstəlik mənbəyi olması və orqanizmdə turşuluq miqdarının yüksək olması ilə əlaqədar suyun içilməsi qaydaları izah edilir.

VI fəsildə ərzaq məhsullarında su və onun formaları, ərzaq məhsullarının istehsalında suyun keyfiyyətinə verilən tələblər, istifadə olunan suyun təhlükəsizliyinə nəzarət, ərzaq məhsullarının saxlanılması zamanı suyun miqdarının dıyişməsinə təsir edən amillər və ərzaq məhsullarında suyun miqdarının təyini üsulları ətraflı yazılmışdır.

VII fəsil suyun ekspertizasına həsr olunmuşdur. Burada suyun orqanoleptik, fiziki və kimyəvi göstəriciləri, sudakı xlorun, sulfatların və digər birləşmələrin kəmiyyət və keyfiyyətcə təyini üsulları, suyun mikrobioloji-sanitar göstəriciləri və onların təyini üsulları, o cümlədən koli-titr və koli-indeks, bakteriyaların ümumi sayı və onun normaları haqqında məlumatlar verilmişdir.

Sonda aparılan elmi və təcrübi işlərə yekun vurulmuş, nəticə Azərbaycan, rus və ingilis dillərində tərtib olunmuşdur. İstifadə olunan mənbələr Azərbaycan və rus dillərində əlifba sırası ilə verilir.

Su mövzusuna aid kitabın ilk dəfə yazıldığı və burada müxtəlif məsələlərin izahı ilə əlaqədar şübhə yoxdur ki, müəyyən səhvlər və çatışmazlıqlar ola bilər. Odur ki, müəllif monoqrafiya haqqında müsbət mülahizələrini və tənqidi qeydlərini bildirən mütəxəssislərə qabaqcadan öz minnətdarlığını bildirir.
I FƏSİL. Susuz həyat yoxdur
«Kitabi-Dədə Qorqud»da Qazan xan suya xitabən deyir: «Su haqq didarın görmüşdür. Mən (bu) suyla xəbərləşirəm» (“Kitabi-Dədə-Qorqud”. Tərtib edənlər F.Zeynalov, S.Əlizadə. Bakı, 1988, səh. 143).

Bu gün xalq arasında işlənən «Su qədər ömrün olsun» ifadəsi təmiz, sağlam və nurlu ömrə işarədir.

Cəmiyyətin içməli su və digər ehtiyaclarını ödəmək üçün istifadə etdiyi şəhər şəbəkələrinə verilən quyu, çeşmə və texniki metodlarla təmizlənmiş dərə, çay və göl suları «içməli su» kimi nəzərdə tutulur. İnsanların tələbatı ilə bağlı olan içməli və müxtəlif məqsədlər üçün istifadə olunan suların hamısına «alimentar su» deyilir.

Hər bir insanın gündəlik suya olan ehtiyacı 2-2,5 litrdir. Eyni zamanda sağlam həyat tərzi üçün içmək, yemək bişirmək, təmizlik, hamam, paltar yumaq məqsədilə istifadə olunan suyu da hesaba alsaq, adambaşına gündə ən azı 150 litr su lazımdır.

• 
  Suyu içmək üçün ən yaxşı vaxt yatmazdan əvvəl, yuxudan oyananda, yemək yeməzdən yarım saat əvvəl və ya bir saat sonradır.
  
• 
  Əgər özünüzü pis hiss edirsinizsə, dərhal su için. Su hamı üçün şəfaverici eliksirdir. Çox az şey ola bilər ki, insanın ruhuna qısa zamanda su qədər müsbət təsir etmiş olsun.
  
• 
  Günə bir stəkan su içərək başlayın. Bu böyrəkləri boşaltmağa və orqanizmin toksinlərdən azad olmasına yardım edəcək.
  
• 
  Gündə ən azı səkkiz fincan (200x8=1600 ml) su için.
  
• 
  Ac deyilsinizsə, yemək yeməyin, onun yerinə su için.
  
• 
  Özünüzü yaxşı hiss etmirsinizsə, dərman içməyə tələsməyin, əvvəlcə bir fincan su için.
  
• 
  Yemək zamanı su içməyin, yeməkdən yarım saat əvvəl və ya bir saat sonra için.
  
• 
  Yediyiniz yeməklərlə su qəbul edirsiniz, çünki onların tərkibində də su vardır.
  
• 
  Stresli və narahat olduğunuz zaman bir fincan su için. Su sizin bədəninizdəki mayeni və duzu tənzimləyərək sakitləşmənizə yardım edəcək.
  
• 
  Düzgün qidalanmağa səy göstərin.
  
• 
  Çox çay, qəhvə və alkoqollu içkilər içməyin. Bu içkilər sidikqovucu olduqlarından bədəndəki suyun itkisinə səbəb olurlar.