Azərbaycan Respublikası
Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi
CAVAD HEYƏT
Bu əsəri türk olmadığına baxmayaraq,
saatlarca yalnız lığa dözən və mənim rahatlıqla
bu kitabı ərsəyə gətirməyimə imkan yaradan sev
gili həyat yoldaşım Fəridə xanıma ithaf edirəm.
TÜRK DİLLƏRİ
VƏ LƏHCƏLƏRİNİN
TARİXİ
II
KİTAB
B A K I-2 0 1 1
Tərcümə edən: Dr. M.RIZA HEYƏT
Cavad Heyət
C13
Türk dilləri və ləhcələrinin tarixi. II kitab. Bakı, “Təhsil”,
2011, 176 səh.
Cavad Heyətin “Müasir türk dilləri və ləhcələri. Onlann sinifləndiril-
məsi” kitabında XIX əsrdən etibarən Vilhelm Radlov, N.A.Baskakov,
F.Zeynalov, Rəşid Rəhməti Arat və digər tədqiqatçı alimlər tərəfindən
işlənmiş türk dillərinin sinifləndirmələri təkmilləşdirilmiş, etnik, coğrafi,
tarixi xüsusiyyətlər nəzərə alınaraq daha mükəmməl və əhatəli şəkildə
oxucuya təqdim olunmuşdur.
Müəllifin xahişini nəzərə alaraq, əsərin dil və üslubuna toxunulma
mış, coğrafi adlar tarixilik və dünyəvilik prinsipi baxımından orijinalda
olduğu kimi saxlanılmışdır.
4602020400
053
2011
© “Təhsil”, 2011
DORDUNCU BOLMƏ
MÜASİR TÜRK DİLLƏRİ
VƏ LƏHCƏLƏRİ.
ONLARIN
SİNİFLƏNDİRİLMƏSİ
Kaşğarlı Mahmud tarixdə ilk dəfə olaraq 1072-ci ildə türk ləh
cələri və tayfaları haqqında araşdırmalar aparmış və onlan “Divani-
lüğat-it-türk” kitabında Şərqi və Qərbi olmaqla 2 qrupa ayırmışdır.
Kaşğarlı Mahmud bu sinifləndirmədə Xaqani, Kaşğar, Yağma, Ar-
ğu, Tuxsi və Uyğur ləhcələrini şərq qrupunda; Oğuz, Qırğız, Qıp
çaq, Peçenek və Bulğar ləhcələrini isə qərb qrupunda göstərmişdir.
XIX əsrdən etibarən avropalı araşdırmaçılar bu sahədəki tədqi
qat və araşdırmaları davam etdirərək, yeni sinifləndirmələr irəli sür
müşlər. Bu sinifləndirmələrdə etnik, coğrafi, tarixi cəhətləri və çe
şidli mərhələlərə aid dil xüsusiyyətlərini müxtəlif dərəcələrdə diqqətə
almışlar. Ən önəmli sinifləndirmələr Vilhelm Radiov, Somoyloviç,
N.A.Baskakov1 və Rəşid Rəhməti Arata aiddir. Yuxarıdakı siniflən-
dirmələrin heç biri mükəmməl deyil. Çünki hələ türk ləhcələrinin ha
mısı yetərincə tədqiq edilməmişdir. Türk ləhcələrinin sinifləndiril-
məsində hər şeydən daha çox dil özəllikləri göz önünə alınmışdır (fo-
netik sinifləndirmə). Dil özəlliklərindən, əvvəlcə məxrəclər (fonem)
və ya hərflərin özəllikləri, saitlər və sonra bir dərəcəyə qədər şəkilçi
lər, üçüncü dərəcədə də kəlmələr diqqətə alınmışdır.
Yuxarıdakı xüsusiyyətləri diqqətə alaraq, öncə çuvaş və yakut
dillərini digər türk dilləri və ləhcələrindən ayırmaq lazımdır. Çünki
bu iki dildən heç biri digər türk xalqları tərəfindən anlaşılmır. Onla
rın hər ikisində sözlərin əvvəlindəki fy-f səsi yerinə /s-/ səsi möv
cuddur. Ayrıca çuvaşcada /z/ məxrəci yerinə /r/ mövcuddur. Bun
dan əlavə, çuvaş dili /ş/ və /1/ məxrəci baxımından da yakutcadan
fərqlidir. Yəni türkcədəki /ş/ məxrəcinin çuvaşcadakı qarşılığı /1/dir.
Yakut dilində /z/ və /ş/ məxrəcləri yoxdur və onların yerinə, ümu
miyyətlə, /s/ işlənir. Buna görə /y/ və /s/ məxrəcləri və digər xüsu
siyyətlər diqqətə alınaraq, türkcə “y” və çuvaşca-yakutca “s” qrupu
na daxil edilir.
1
N.A.Baskakovun sinifləndirmə cədvəli tarixi mərhələlər və fonetik dəyişmələr
göz önündə tutularaq hazırlanmış və kitabın birinci bölməsində nəql edilmişdir.
5
Türk dil və ləhcələrinin, yəni /y/ qrupunun sinifləndirilməsin-
də /d-/ səsinə görə bir neçə qrup ortaya çıxmışdır, /d/ məxrəci birin
ci qrupda saxlanmış, ancaq ikinci qrupda /z/yə çevrilmişdir. Üçün
cü qrupda isə /d-/ səsi /y/yə çevrilmişdir. Üçüncü qrup, böyük bir
qrupu təşkil edir və /ğ/ (£) məxrəcinin vəziyyətinə və dəyişikliklə
rinə görə, yeni qruplar əmələ gətirir:
Bəzi ləhcə qruplarında “ğ” (£) təkhecalı kəlmələrin sonunda
/v/yə çevrilmiş, başqa bir qrupda isə çoxhecalı kəlmələrin sonunda
/q/ məxrəcinə dönüşmüşdür. Beləliklə, iki türk ləhcəsində /ğ/ (£),
təkhecalı kəlmələrin sonunda qalmış və çoxhecalı kəlmələrin so
nunda isə düşmüşdür.
Bu iki “ğ” (£) qrupunun birində çəkim şəkilçisi düşür. Bundan
əlavə, söz başındakı /t-/lər də /d-/yə çevrilir. Yuxarıdakı xüsusiy
yətləri göz önünə alınaraq türk dilləri və ləhcələri aşağıdakı əsas
qruplara aynlır:
1) “s, 1, r” dil xüsusiyyətləri ilə çuvaş dili.
2) “s” və “t” dil xüsusiyyətləri ilə yakut dili.
3) “y” səsinin sabit qalması və “d, z, ğ, t” səslərinin dəyişməsi
xüsusiyyətlərinə malik olan türk dili və ləhcələri.
İy/ məxrəcli qrupa daxil olan türk ləhcələri aşağıdakı qruplara
aynlır:
1. /d/ ləhcələri qrupu. Xüsusiyyətləri: “adaq” (q), “tağ” (ğ),
“tağlığ”, “kalqan” (sayan və ya tuva ləhcəsi kimi)2.
2. /z/ ləhcələri qrupu. Xüsusiyyətləri: “azaq”, “tağ”, “tağlığ”,
“kalqan” (abakan və ya xakas ləhcələri kimi).
3. “Tav” ləhcələri qrupu (yəni /ğ/ yerinə /v/). Xüsusiyyətləri:
“ayaq”, “tav”, “tavlı”, “kalqan” (şimal-qərb qıpçaq ləhcələri kimi).
4. “Tağlı” ləhcələri qrupu. Xüsusiyyətləri: “ayaq”, “tağ”, “tağ
lı”, “kalqan” (tom3 və çulim ləhcəsi kimi).
5. “Tağlıq” ləhcələri qrupu. Xüsusiyyətləri: “ayaq”, “tağ”,
“tağlıq”, “kalqan” (şərq ləhcələri kimi).
kalan=
2 adaq=azaq=ayaq (ayaq); tağ=dağ (dağ);
qalan (qalan).
3 Tom, coğrafi ərazi adıdır.
tağlığ=tağlik=dağlı (dağlıq); kalqan=
6
Dostları ilə paylaş: |