Bəzən /p/ səsi /f/ səsi ilə əvəzlənir: “ta f ’ (tap).
Fellərin çəkimində /-caq/ və /-cək/ qəti gələcək zaman, /-miş/
və /-muş/ şühudi keçmiş zaman üçün işlənir. Şühudi keçmiş zama
nın hekayəsi yoxdur. Üçüncü şəxs cəmdə /-lar/ və /-lər/ şəkilçiləri
/-lan/ və /-lən/ ilə əvəzlənir.
İndi Xorasan türkcəsini fonetika, morfologiya və söz tərkibi
baxımından sistematik olaraq tədqiq edirik:
Səslilər
Xorasan türkcəsində Azərbaycan türkcəsinin doqquz səslisi də
vardır (/ö/ səsinin /e/ və /ü/ səsinin /i/ ilə əvəzləndiyi qərb və Coğa-
tay dialekt və şivələri xaric). Bundan əlavə, uzun səsləri də rast-
lamaq mümkündür, /o/ səsi təkhecalı və ikihecalı sözlərin bəzisində
/u/ ilə əvəzlənir. Məsələn: “tuz” (toz), “qul” (qol), “turpaq (tor
paq), “ğunşı” (qonşu), “dudaq” (dodaq).
/o/ və /u/ səsləri /z/ səsinin qarşısında qısalır: “tuz (toz),
“ğuz” (qoz). Halbuki /y/ səsinin qarşısında uzun tələffüz edilir:
“to:y” (toy), “qo:y” (qoyun). Açıq hecalarda da eyni şəkildədir:
“o:yax” (oyaq), “to:xı” (toxu) kimi.
/ü/ səsi bəzi yerlərdə uzun, bəzi yerlərdə qısa tələffüz edilir, /ü/
səsinin /i/ səsi ilə əvəzləndiyi dialektlərdə uzatma ortadan qalxar.
Fellərdə səslilər, ümumiyyətlə, qısadır. Nəzərə belə gəlir ki,
cənubi-qərb şivələrində səslilər, adətən, qısadırlar.
Bəzi dialekt və şivələrdə (Şirvan) /y/ səsindən öncə gələn /o/
səsi /ö/ ilə əvəzlənir: “töy” (toy), “öyna” (oyna).
Bəzi dialekt və şivələrdə /ğ/ və /q/dən sonra gələn /ı/ səsi /u/
ilə əvəzlənir. Məsələn: “ağuz” [445] (ağız), “ğuraq” (qıraq). Bəzən
də /u/ səsi /ı/ ilə əvəzlənir: “yımırta” (yumurta). Türkməncədə oldu
ğu kimi Bocnurd, Şirvan, Dərgəz, Kəlat və Coğatay dialekt və şivə
lərində ikinci hecada /u/ səsi /ı/ və /i/ ilə əvəzlənir. Məsələn: “odın”
(odun).
Qərb (Bocnurd), Coğatay, Xərvi-ülya, Əsədli və Çarom şivə
lərində /ü/ səsi /i/ ilə əvəzlənir. Məsələn: “sit” (süt), “gin” (gün),
“kil” (kül). Bəzi yerlərdə /z/ səsindən öncə /i/ səsi /u/ səsi ilə əvəz
lənir: “dus” (diz) (Qoçan, Qarabağ).
48
S ə ssiz lər
Səssizlər say olaraq Azərbaycan türkcəsindəki kimidir (23 ədəd).
Bundan əlavə, sağır /n/ də az-çox qalmışdır. Səssizlər bəzi hallarda
Azərbaycan türkcəsindən fərqlidir. Məsələn:
Bəzi hallarda /d/ səsi /t/ ilə əvəzlənir. Məsələn: “toll” (dolu),
“tüni” (dünən). Quçan, Dərgəz və Lütfabadda olduğu kimi.
Bəzi hallarda /t/ səsi /d/ ilə əvəzlənir: “dəzzək” (təzək).
/b/, /p/ və /v/ səslərinə gəlincə çox vaxt söz əvvəlindəki /b/
qorunmuşdur: “bar” (var), “ber” (ver), “bol” (ol). Sağır /n/dən öncə
/b/ səsi /m/ ilə əvəzlənir: “ming” (min / 1000).
Azərbaycan türkcəsində olduğu kimi söz əvvəlindəki /h/ nadir
hallarda qalmışdır: “hörmax” (hörmək), “haççı” (acı), “hel” (yaş,
nəmli).
Bir çox şivədə /k/ səsi kəlmənin sonunda İy/ ilə əvəzlənir:
“kirəy” (kürək), “ələy” (ələk). Yalnız Qoçan, Coğatay və Duğayidə
/k/ tələffüz edilir.
Təkhecalı sözlərin sonunda /q/ səsi /x/ səsi ilə əvəzlənir:
(Azərbaycan türkcəsindəki kimi).
Şimal dialekt və şivələrində /q/ səsi çoxhecalı sözlərdə /x/ ilə
əvəzlənir: “ayax” (ayaq), “ğulax” (qulaq). Cənubda isə /q/ tələffüz edi
lir: “ayaq”, “ğula”. Azərbaycan türkcəsindəki kimi /q/ səsi kəlmələrin
ortasında /x/ ilə əvəzlənir: “yuxan”, “yaxın / yaxun”, “toxı” (toxu).
/ğ/ səsi təkhecalı kəlmələrin sonunda qorunmuşdur. Məsələn:
“dağ”, “yağ”. Bəzi yerlərdə /q/ və ya /x/ ilə əvəzlənir (Xərvi-ülya,
Sultanabad).
Bəzi şivələrdə, xüsusilə çoxhecalı kəlmələrdə /z/ səsi /s/ səsi
ilə əvəzlənir: “səkkis” (səkkiz). İnkar və cəm şəkilçilərində də eyni
şəkildədir. Dərgəz və Lütfabadda bu vəziyyət qorunmuşdur.
Qoçan, Xərvi-ülya, Sultanabad və Ləngərdə /ç/ səsi /ş/ ilə
əvəzlənir. Məsələn: “aş” (aç).
Sağır /n/ qərb dialekt və şivələrində daha çox, cənubda isə zəif
bir şəkildə qorunmuşdur. Məsələn: “yanğı” (yeni), “yüng” (yün),
“onıng” (onun).
Bəzi yerlərdə /d/ səsi /r/, /z/ və ya /y/ ilə əvəzlənir: “o:zun”,
“o:zın”, “o:yın”, “ozın”, “hozın”, “oyn” (odun).
49
Oğuz ləhcələrində /q, g/ səsi səssizlərdən sonra düşər. Ancaq
Xorasan ləhcəsində bəzi sözlərdə türkməncədəki kimi qalmışdır,
“qısqa” (qısa), “bürgə” (birə). Şəkilçilərdə də bəzən /q, g/ qalır
(möhtəmələn şərq türkcəsinin təsiri ilə). Bəzi şivələrdə səslilərdən
sonra qorunmuşdur: “dəgirman” (dəyirmən), ‘ignə (iynə). Bəzi şi
vələrdə /g/ səsi /y/ ilə əvəzlənir: “dəyirman’ , iynə .
M orfologiya
. . .
Şəkilçilər: Sözdüzəldici şəkilçilərin hamısı və sözdəyışdırıcı
ş ə k i l ç i l ə r i n b ö y ü k b i r h i s s ə s i A z ə r b a y c a n v ə T ü r k i y ə t ü r k c ə l ə r i n d ə
o l d u ğ u k i m i d i r . S ö z d ə y i ş d i r i c i ş ə k i l ç i l ə r i n b ə z i s i i s ə b u i k i t ü r
l ə h c ə s i n d ə o l d u ğ u n d a n f ə r q l i d i r . B u r a d a A z ə r b a y c a n t ü r c ə s ı ı ə
olan fərqliliklərə m üqayisəli bir
ş ə k i l d ə t o x u n a c a ğ ı q .
/ - l a r / v ə / - l ə r / ş ə k i l ç i l ə r i d ö r d b ö l g ə d ə a ş a ğ ı d a g ö s t ə r i
ı y ı
ı
mi fərqlidir:
.......................
„
1 ) / - l a r / v ə / - l ə r / A z ə r b a y c a n t ü r k c ə s i n d ə k i k i m i d i r :
o l a r
(onlar), “kişilər” (Dərgəz, Şurək, Xərvi-ülya və Ləngərdə). ^ ^
^
2) İsim üçün /-lar/ və /-lər/, əvəzlik üçün /-la/: “kişilər”, “ola
(Böyük Duğayi qəsəbəsi, Çarom kəndi, Ruhabad və Əsədli).
3)
/ - l a
/
z ə i f b i r / r / i l ə ( Ş i r v a n v ə Z i y a r ə t d ə ) .
4) /-la/ (Bocnurdda).
İ s m i n h a l ş ə k i l ç i l ə r i b u n l a r d ı r :
1) Yiyəlik hal:
a) /-ing/, /-ning/ (səslidən sonra). Məsələn, kişining (Boc-
nurd və Sultanabad).
b) /-in/, /-nin/ (Dərgəz, Lütfabad, Çarom, Xərvi-ülya, Qara
bağda).
c) /-İ/, /-ni/ (Coğatay, Duğayi qəsəbəsi, Qockı, Ləngər, Pir
Kumaç və Hökmabad kəndlərində).
B u r a d a
/i/ bır az burunda tələf-
fuz edilir.
2) Yönlük hal üçün aşağıdakı məsələlər maraqlıdır.
a) /a/, /yə/. Məsələn: “ona”, “qulliqiyə’ (qulluğuna) (Dərgəz ə). ^
b ) / q a / , / g ə / . T ü r k m ə n c ə d ə k i k i m i s ə s l i d ə n s o n r a : “ y u x ı q a ’
( y u x u y a ) , k i ş i g ə ( k i ş i y ə ) ( Ç a r o m d a ) . T ü r k m ə n c ə d ə s ə s s i z l ə r d ə n
s o n r a d a / q a / v ə / g ə / i ş l ə n i r . M ə s ə l ə n : b i z g ə ( b i z ə ) .
50
Dostları ilə paylaş: |