Cavad heyət bu əsəri türk olmadığına baxmayaraq, saatlarca yalnız lığa dözən və mənim rahatlıqla bu kitabı ərsəyə gətirməyimə imkan yaradan sev­ gili həyat yoldaşım Fəridə xanıma ithaf edirəm. TÜRk diLLƏRİ



Yüklə 38,18 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə14/48
tarix09.03.2018
ölçüsü38,18 Kb.
#31036
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   48

Bəzən /p/ səsi /f/ səsi ilə əvəzlənir:  “ta f  ’ (tap).
Fellərin  çəkimində /-caq/ və  /-cək/  qəti  gələcək  zaman,  /-miş/ 
və  /-muş/  şühudi  keçmiş  zaman  üçün  işlənir.  Şühudi  keçmiş  zama­
nın  hekayəsi  yoxdur.  Üçüncü  şəxs  cəmdə  /-lar/  və  /-lər/  şəkilçiləri 
/-lan/ və /-lən/ ilə əvəzlənir.
İndi  Xorasan  türkcəsini  fonetika,  morfologiya  və  söz  tərkibi 
baxımından sistematik olaraq tədqiq edirik:
Səslilər
Xorasan türkcəsində Azərbaycan türkcəsinin doqquz səslisi də 
vardır (/ö/ səsinin /e/ və /ü/ səsinin /i/ ilə əvəzləndiyi qərb və Coğa- 
tay  dialekt  və  şivələri  xaric).  Bundan  əlavə,  uzun  səsləri  də  rast- 
lamaq mümkündür,  /o/ səsi təkhecalı  və ikihecalı  sözlərin bəzisində 
/u/  ilə  əvəzlənir.  Məsələn:  “tuz”  (toz),  “qul”  (qol),  “turpaq  (tor­
paq), “ğunşı” (qonşu), “dudaq” (dodaq).
/o/  və  /u/  səsləri  /z/  səsinin  qarşısında  qısalır:  “tuz  (toz), 
“ğuz”  (qoz).  Halbuki  /y/  səsinin  qarşısında  uzun  tələffüz  edilir: 
“to:y”  (toy),  “qo:y”  (qoyun).  Açıq  hecalarda  da  eyni  şəkildədir: 
“o:yax” (oyaq), “to:xı” (toxu) kimi.
/ü/ səsi bəzi yerlərdə uzun, bəzi yerlərdə qısa tələffüz edilir,  /ü/ 
səsinin /i/ səsi ilə əvəzləndiyi dialektlərdə uzatma ortadan qalxar.
Fellərdə  səslilər,  ümumiyyətlə,  qısadır.  Nəzərə  belə  gəlir  ki, 
cənubi-qərb şivələrində səslilər, adətən, qısadırlar.
Bəzi  dialekt  və  şivələrdə  (Şirvan)  /y/  səsindən  öncə  gələn  /o/ 
səsi /ö/ ilə əvəzlənir:  “töy” (toy), “öyna” (oyna).
Bəzi  dialekt  və  şivələrdə  /ğ/  və  /q/dən  sonra  gələn  /ı/  səsi  /u/ 
ilə  əvəzlənir.  Məsələn:  “ağuz”  [445]  (ağız),  “ğuraq”  (qıraq).  Bəzən 
də /u/ səsi /ı/ ilə əvəzlənir:  “yımırta” (yumurta).  Türkməncədə oldu­
ğu kimi Bocnurd, Şirvan, Dərgəz, Kəlat və Coğatay dialekt və şivə­
lərində ikinci hecada /u/ səsi /ı/ və /i/ ilə əvəzlənir.  Məsələn:  “odın” 
(odun).
Qərb  (Bocnurd),  Coğatay,  Xərvi-ülya,  Əsədli  və  Çarom  şivə­
lərində  /ü/  səsi  /i/  ilə  əvəzlənir.  Məsələn:  “sit”  (süt),  “gin”  (gün), 
“kil”  (kül).  Bəzi  yerlərdə /z/  səsindən  öncə  /i/  səsi  /u/  səsi  ilə  əvəz­
lənir:  “dus” (diz) (Qoçan, Qarabağ).
48


S ə ssiz lər
Səssizlər say olaraq Azərbaycan türkcəsindəki kimidir (23  ədəd). 
Bundan  əlavə,  sağır /n/ də  az-çox  qalmışdır.  Səssizlər bəzi  hallarda 
Azərbaycan türkcəsindən fərqlidir.  Məsələn:
Bəzi  hallarda  /d/  səsi  /t/  ilə  əvəzlənir.  Məsələn:  “toll”  (dolu), 
“tüni” (dünən).  Quçan, Dərgəz və Lütfabadda olduğu kimi.
Bəzi  hallarda /t/ səsi /d/ ilə əvəzlənir:  “dəzzək” (təzək).
/b/,  /p/  və  /v/  səslərinə  gəlincə  çox  vaxt  söz  əvvəlindəki  /b/ 
qorunmuşdur:  “bar”  (var),  “ber”  (ver),  “bol”  (ol).  Sağır /n/dən öncə 
/b/ səsi /m/ ilə əvəzlənir:  “ming” (min /  1000).
Azərbaycan türkcəsində olduğu kimi  söz əvvəlindəki /h/  nadir 
hallarda  qalmışdır:  “hörmax”  (hörmək),  “haççı”  (acı),  “hel”  (yaş, 
nəmli).
Bir  çox  şivədə  /k/  səsi  kəlmənin  sonunda  İy/  ilə  əvəzlənir: 
“kirəy”  (kürək),  “ələy”  (ələk).  Yalnız Qoçan,  Coğatay və Duğayidə 
/k/ tələffüz edilir.
Təkhecalı  sözlərin  sonunda  /q/  səsi  /x/  səsi  ilə  əvəzlənir: 
(Azərbaycan türkcəsindəki kimi).
Şimal  dialekt  və  şivələrində  /q/  səsi  çoxhecalı  sözlərdə  /x/  ilə 
əvəzlənir:  “ayax” (ayaq), “ğulax” (qulaq). Cənubda isə /q/ tələffüz edi­
lir:  “ayaq”,  “ğula”.  Azərbaycan türkcəsindəki kimi /q/ səsi kəlmələrin 
ortasında /x/ ilə əvəzlənir: “yuxan”, “yaxın / yaxun”, “toxı” (toxu).
/ğ/  səsi  təkhecalı  kəlmələrin  sonunda  qorunmuşdur.  Məsələn: 
“dağ”,  “yağ”.  Bəzi  yerlərdə  /q/  və  ya  /x/  ilə  əvəzlənir  (Xərvi-ülya, 
Sultanabad).
Bəzi  şivələrdə,  xüsusilə  çoxhecalı  kəlmələrdə  /z/  səsi  /s/  səsi 
ilə  əvəzlənir:  “səkkis”  (səkkiz).  İnkar və  cəm  şəkilçilərində  də  eyni 
şəkildədir.  Dərgəz və Lütfabadda bu vəziyyət qorunmuşdur.
Qoçan,  Xərvi-ülya,  Sultanabad  və  Ləngərdə  /ç/  səsi  /ş/  ilə 
əvəzlənir.  Məsələn:  “aş” (aç).
Sağır /n/ qərb dialekt və şivələrində daha çox, cənubda isə zəif 
bir  şəkildə  qorunmuşdur.  Məsələn:  “yanğı”  (yeni),  “yüng”  (yün), 
“onıng” (onun).
Bəzi  yerlərdə  /d/  səsi  /r/,  /z/  və  ya  /y/  ilə  əvəzlənir:  “o:zun”, 
“o:zın”,  “o:yın”, “ozın”, “hozın”, “oyn” (odun).
49


Oğuz  ləhcələrində  /q,  g/  səsi  səssizlərdən  sonra  düşər.  Ancaq 
Xorasan  ləhcəsində  bəzi  sözlərdə  türkməncədəki  kimi  qalmışdır, 
“qısqa”  (qısa),  “bürgə”  (birə).  Şəkilçilərdə  də  bəzən  /q,  g/  qalır 
(möhtəmələn  şərq  türkcəsinin  təsiri  ilə).  Bəzi  şivələrdə  səslilərdən 
sonra qorunmuşdur:  “dəgirman”  (dəyirmən),  ‘ignə  (iynə).  Bəzi  şi­
vələrdə /g/ səsi /y/ ilə əvəzlənir:  “dəyirman’ ,  iynə  .
M orfologiya 
. . .
Şəkilçilər:  Sözdüzəldici  şəkilçilərin  hamısı  və  sözdəyışdırıcı
ş ə k i l ç i l ə r i n   b ö y ü k   b i r   h i s s ə s i   A z ə r b a y c a n   v ə   T ü r k i y ə   t ü r k c ə l ə r i n d ə  
o l d u ğ u   k i m i d i r .   S ö z d ə y i ş d i r i c i   ş ə k i l ç i l ə r i n   b ə z i s i   i s ə   b u   i k i   t ü r  
l ə h c ə s i n d ə   o l d u ğ u n d a n   f ə r q l i d i r .   B u r a d a   A z ə r b a y c a n   t ü r   c ə s ı   ı  ə
olan fərqliliklərə m üqayisəli bir 
ş ə k i l d ə   t o x u n a c a ğ ı q .
/ - l a r /   v ə   / - l ə r /   ş ə k i l ç i l ə r i   d ö r d   b ö l g ə d ə   a ş a ğ ı d a   g ö s t ə r i  
ı y ı  
ı
mi fərqlidir: 
.......................  

1 )   / - l a r /   v ə   / - l ə r /   A z ə r b a y c a n   t ü r k c ə s i n d ə k i   k i m i d i r :  
o l a r
(onlar), “kişilər” (Dərgəz, Şurək, Xərvi-ülya və Ləngərdə).  ^  ^ 
^
2) İsim üçün /-lar/ və /-lər/,  əvəzlik üçün /-la/:  “kişilər”,  “ola 
(Böyük Duğayi qəsəbəsi,  Çarom kəndi, Ruhabad və Əsədli).
3) 
/ - l a

z ə i f  b i r   / r /   i l ə   ( Ş i r v a n   v ə   Z i y a r ə t d ə ) .
4) /-la/ (Bocnurdda).
İ s m i n  h a l   ş ə k i l ç i l ə r i   b u n l a r d ı r :
1) Yiyəlik hal:
a)  /-ing/,  /-ning/  (səslidən  sonra).  Məsələn,  kişining  (Boc- 
nurd və Sultanabad).
b)  /-in/,  /-nin/  (Dərgəz,  Lütfabad,  Çarom,  Xərvi-ülya,  Qara 
bağda).
c)  /-İ/,  /-ni/  (Coğatay,  Duğayi  qəsəbəsi,  Qockı,  Ləngər,  Pir 
Kumaç və Hökmabad kəndlərində). 
B u r a d a  
/i/ bır az burunda tələf- 
fuz edilir.
2) Yönlük hal üçün aşağıdakı məsələlər maraqlıdır.
a) /a/, /yə/. Məsələn: “ona”, “qulliqiyə’  (qulluğuna) (Dərgəz  ə).  ^
b )   / q a / ,   / g ə / .   T ü r k m ə n c ə d ə k i   k i m i   s ə s l i d ə n   s o n r a :   “ y u x ı q a ’ 
( y u x u y a ) ,   k i ş i g ə   ( k i ş i y ə )   ( Ç a r o m d a ) .   T ü r k m ə n c ə d ə   s ə s s i z l ə r d ə n  
s o n r a   d a   / q a /   v ə   / g ə /   i ş l ə n i r .   M ə s ə l ə n :   b i z g ə   ( b i z ə ) .
50


Yüklə 38,18 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   48




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə