Cavad heyət bu əsəri türk olmadığına baxmayaraq, saatlarca yalnız lığa dözən və mənim rahatlıqla bu kitabı ərsəyə gətirməyimə imkan yaradan sev­ gili həyat yoldaşım Fəridə xanıma ithaf edirəm. TÜRk diLLƏRİ

L üğət tərkibi:  Xorasan türkcəsi dialektlərinin söz xəzinəsi bir 
az  fərqlidir.  Ancaq  çoxu  oğuz  türkcəsinə  aiddir.  Bununla belə  şərq 
türkcəsindən,  farsca və ərəbcədən də bəzi sözlər Xorasan türkcəsinə 
daxil  olmuşdur.  Örnək  olaraq  Azərbaycan  türkcəsi  ilə  ortaq  sözləri 
aşağıda nəql edirik:
Nənə  (ana),  ata (ata),  kişi  (kişi),  gün / gin (gün),  gecə,  qan,  əl, 
ayax  (ayaq),  ağuz  /  ağız  (ağız),  göz  /  gez  (göz),  qulağ  (qulaq),  dil, 
boyın  /  boyn  (boyun),  ağac,  daş  (daş),  ac,  arux  (anq),  irax  (uzaq), 
yavux  (yaxın),  at,  ot,  çox,  açux  (açıq),  tik  (dik),  tök,  səs,  çörək  / 
çerək  (çörək),  gəl,  get,  qunşı  (qonşu),  tük  /  tik  (tük),  ağır  /  ağur 
(ağır), yüngül, quit (qurd), ət.
İndi də nümunə olaraq Xorasan türkcəsinin müxtəlif dialekt və şi­
vələrinə aid sözləri Azərbaycan türkcəsi ilə müqayisəli şəkildə veririk:
l 48
2
3
4
5
6
7
8
b ö y ü k
b e h e y
k a t a
b ü h ö y
k a t a ,
k a t a
k a t a
k a t a
k a t a
ç o x
ç o x
ço x
ço x
b ə z i
ş iv ə lə r d ə  
k ö p ,  k ö f
b ə z i
ş iv ə lə rd ə  
k ö p ,  k ö f
b ə z i
şiv ə lə rd ə  
k ö p ,  k ö f
b ə z i
şiv ə lə rd ə  
k ö p ,  k ö f
a r v a d ,
q a d ı n
x a t u n
x a t u n
x a t u n
x a tu n ,
x a tu n
x a t u n
x a t u n
x a t u n
ü r ə k
ir ə y
i r ə k
ü r ə y
ü r ə k ,
ü r ə y
ü r ə y
ir ə y ,
q ə lb
ir ə y
b a r ­
m a q
b e r m a
X
b e r m a q
b e r m a q
b a r m a q ,
b e r m a q
b i r m a q
b i r m a q
b e r m a q
u z a q
i r a x
a ç ə ,  iz a q
e r a x
ir a x ,  i r a q a ç a
to g a
to g a
İ r a q
i z a :q
i r a q
u z a x
ir a x ,
u z a q
q a p ı
işi
q ap ı,  qapığ, 
e ş ik
q a p ı
iş ik  işe
e ş ik
e ş ik
e ş ik
y u m ­
r u q
ğ u m b ıs q o m ıs
y u m u r -
d u x
q o m m ıs ,
y ı m b a r ı
q o m ıs
m o ş t
m o ş t
ü z
iz
iz
ü z
ü z ,  ü z
ü z
iz
iz
q a r ı n
q a r n
q a r n
q a r ı n
q a r n ,
q a r n
q a r ı n
q a r ı n
48  l=Azərbaycan türkcəsi; 2=Bocnurd; 3=Coğatay; 4=Dərgəz; 5=Quçan-Şirvan; 
6=Sultanabad;  7=Xərvi-ülya;  8=Çarom
57

---

b o y u n
b o y n
b o y n
b o y n
b o y n ,
b o y u n
b o y n
b o y n
b o y n
k ö k s
g in g s
g e n g s
g ö n s
g ö n g s ,
g ö n s
k ö n g s ,
k e n g s
ü ç
İÇ
iç e
ü ç
ÜÇ,  ü ç
y ü c
d o d a q
d o v d a x d id a x
d o d a x
d o d a x ,
d u d a x
d u v d a q
d o d a q
ç ö r ə k
ç e r ə y
ç e r ə k
ç ö r ə y
n a n ,
ç ö r ə y
Ç örəy
ç e r ə r i :
n a n
d ə r i
d ə r r e ,
p u s t
d ə r r e
d ə r i
d ə r r e ,
d ə r r e
d ə r i
d ə r r e
p u s t
sö z
sez
se z
sö z
sö z ,  sö z
sö z
se z
s e z
a n a ,
n ə n ə
n ə n ə
n ə n ə
n ə n ə
n ə n ə ,  a n ə ə n i:
n ə n ə
n ə n ə
p is
p is
p e s
g ə n d ə
g ə n d ə ,
p is
p is
n a v ı-
n a v ı r
ta p m a q
t a m p a q
t a p m a x
t a p m a x
b u l m a q
b u l m a q
İndi  də  Xorasan  türkcəsinin  m üxtəlif dialekt  və  şivələrindən 
bəzi nümunələr nəql edirik:
1) Qərb və ya Bocnurd dialektinə aid sözlər:
a)  Xas  sözlər:  “çel”  (çöl),  “gez”  (göz),  “tik”  (tük),  “gel”  (qıl), 
“açuğ”  (açıq),  “bem ”  (burun),  “ba”  (var),  “ber”  (ver),  “kerpi”  (kir­
pik),  “qezze”  (isti),  “his”  (iy),  “hel”  (yaş),  “yığlamaq”  (ağlamaq), 
“iləy”  (irəli),  “kolte”  (börk),  “gey”  (ot,  göyərti),  “şu”  (bu),  “bol- 
max”  (olmaq),  “idiş”  (qab),  “duvar”  (davar),  “turmax”  (durmaq), 
“iz” (üz), “toğuzmax” (doğmaq), “sanə” (dənə).
b) Azərbaycan türkcəsi  ilə ortaq  sözlər:  “diş”,  “dodax”,  “qaş”, 
“saç”,  “baş”,  “dil”,  “boğaz”,  “əl”,  “bel”,  “diz”,  “qar”,  “yel”,  “tor- 
pax”, “su”, “dağ”, “daş” və s.
2)  Coğatay  dialektinə  aid  sözlər:  Sözlərin  sonundakı  /i/lər 
/e/ tələffüz edilir (əski türkcə kimi):
“oyaq”,  “aqaç”  (ağac),  “ac”,  “dox”  (tox),  “arrux”  (anq),  “əyaq” 
(ayaq),  “incə”,  “ele”  (ölü),  “dire”  (diri),  “et”  (elə),  “ote”  (otur),  “ot”, 
“at”, “az”, “çox”, “ayran”, “ert” (apar), “izaq” (uzaq), “yovux” (yaxın), 
“açuq” (açıq), “baqle” (bağlı), “işeq” (işıq), “qarane” (qaranlıq), “iləng” 
(qabaq),  “dale”  (dalı),  “ondə”  (orda),  “mundə  /  şundə”  (burada),  “be” 
(ver), “ye”, “tap”, “yert” (yırt), “tek” (tök), “su”, “çerək” (çörək), “dar”,
58

---

“sovuq”  (soyuq),  “qeze  (isti),  “qoz”,  “quyruq”,  “sendermaq”  (sındır­
maq), “doymaq”, “tikmaq” (tikmək), “qurre” (quru), “hel” (yaş), “qerx” 
(qırx, “qorx”, “gele” (dana), “oqlaq” (oğlaq), “quze” (quzu), “pes” (pis), 
“yaqşe” (yaxşı), “vur”, “açe / izaq” (uzaq) və s.
3)  Şərq  (Dərgəz,  Qoçan)  dialektinə  aid  sözlər:  Çoxu Azər­
baycan  türkcəsi  ilə  eynidir.  Ancaq  tələffüz  fərqi  vardır.  Burada 
fərqli  sözlərdən nümunələr veririk:
“ast” (aşağı), “boynıc” (beşik), “çapqun” (fırtına), “dolaq” (bir 
növ  qadın  şalvan),  “qatıq”  (qatıq,  yoğurd),  “gölə”  (dana),  “birəmki” 
(birinci),  “etmaq,  aparmaq”  (aparmaq),  “qələ  (kənd),  “çağa”  (uşaq), 
“dəde” (bacı), “dədov” (qardaş), “çımçıx” (sərçə), “töre” (ayin).
4)  C ənub  dialekt  və  şivələrinə  aid  sözlər:  Burada Azərbay­
can türkcəsindəki fərqli sözlərdən nümunələr veririk:
a)  Xərvi-ülyadan:  “navi”  (pis),  “kata”  (böyük),  “colo”  (qa­
baq),  “bul”  (tap),  “geçək, keçi:  “keçə”, “toğa” (uzaq), “eşik” (qapı), 
“ğummıs” (yumruq), “məgəs” (çibin), “gere” (dalı).
b)  Sultanabaddan:  “kata”  (böyük),  “iləy”  (qabaq),  “daş”  (dışan, 
xaric), “bul” (tap), “quş” (sərçə), “gətug” (göbək), “qux” (yerqurdu).
c)  Çəgənədən  (Nişabura bağlı  Sərvilayətin  mərkəzi):  Bu  şivə­
də  /ı,  i,  ü/  ilə  başlayan  sözlərin  çoxunda  əski  türkcənin  /y-/si  qal­
mışdır.  Eyni  şəkildə əski /b/,  söz əvvəlində bəzi hallarda qorunmuş­
dur:  “buva”  (ata),  “eşik”  (qapı),  “ertmək”  (aparmaq),  “keçək”  (ke­
çə),  “daş”  (eşik,  xaric),  “çemçeq”  (sərçə),  “serçək”  (nağıl),  “suxa- 
ko”  (yer  alması),  “gindik”  (göbək),  “qolama”  (bilərzik),  “diz” 
(düz),  “dalbaş”  (çiyin),  “boğun”  (məfsə),  “tobyoq” (topuq),  “ağ ba­
ğır”  (ağciyər),  “qara  bağır”  (qaraciyər),  “meyin”  (beyin),  “yilik” 
(ilik),  “kaka”  (qardaş),  “don” (geyim),  “ketlə” (börk),  “toqqa”  (xid­
mətçi),  “büyü” (bibi),  “ənə” (ana),  “yüç” (üç),  “yüz” (üz), “yıl” (il), 
“yılan” ilan),  “yit” (it),  “yüzüm” (üzüm), “bar” (var), “ber” (ver).
Prof.  Doerfer  yuxanda  qısaca  izah  etdiyimiz  xüsusiyyətləri  diq­
qətə alaraq, Xorasan ləhcəsinin şivələrini aşağıdakı kimi təsnif etmişdir:
Şimali-şərq ləhcəsində:
1)  Şirvan, Qoçan və bunlann ətrafının şivəsi;
2) Dərgəz və Lütfabad şivəsi;
3) Kəlati-Nadiri, Guçki şivəsi;
4) Ləngər kəndi şivəsi.
59

---